7.3. Style życia w Polsce w perspektywie historycznej
7.3.1. Style życia i praktyki kulturowe w PRL
W latach 70. I 80. Jawłowska, Mokrzycki wyróżnili trzy rodzaje stylu życia:
Elitarny
Wiejski
Neomieszczański
Wywodzą się one z przedwojennych stylów- inteligenckiego, chłopskiego, mieszczańskiego
W latach 70. I 80. Badania nad stylami życia prowadził zespół badaczy kierowany przez A. Sicińskiego, zastosowali dobór celowy: dwie trzecie należały do klasy robotniczej. Badania zakładały wielokrotne odwiedziny odzwiedzanie tych samych rodzin, w celu zbierania danych. Pokazały one m. in. dominację teraźniejszości w codziennym życiu starszego i młodszego pokolenia. Koncentrowanie to nazywa ucieczką, ponieważ brak jest perspektyw, życia z dnia na dzień.
Absurdy, zacofanie, poczucie porażki cywilizacyjnej wobec zachodniego stylu życia sprawiają, ze przeszłość komunistyczna jest widziana przede wszystkim jako rzeczywistość, w której stylizowanie życia jest niemożliwe: ludzie mieli problemy z zaopatrzeniem w podstawowe produkty, system bonów, losowania.
Bezstylowość epoki komunistycznej ma źródło gdzie indziej
Pierwsze lata po wojnie cechowały zmieszanie, niepewność co do tego jaki styl życia jest odpowiedni, kto jest elitą i czym powinny się one wyróżniać. Nie wiadomo jaki też powinien być socjalistyczny styl życia, który potwierdzałby istnienie bezklasowego społeczeństwa.
Pierwsza polska subkultura to bikiniarze (dżollerzy, eki)-chodziło o kontestację konsumpcji , zachłanności, kariery zawodowej oraz wiązanego z nimi poczucia pustki i bezsensowności. Subkultura ta stała się tam pierwszym wyrazem sprzeciwu i znóżenia wygodnym, ale konformistycznym życiem. Niechlujny ubiór, podróżowanie autostopem, narkotyki, zainteresowanie religiami Wschodu i chaotyczne życie stały się wyzwaniem dla mieszczańskiej układności. W ten świat zaangażowany był świat literacki i muzyczny.. polscy bikiniarze byli zwalczani za to, że styl ten stał się znakiem afirmacji konsumpcji i naśladowania zgniłego Zachodu.
Problem stanowiło zdobycie ubrań o zachodnim fasonie, ideałem była sylwetka ZAZOU-wąskie spodnie, wymyślna długa marynarka, buty na słoninie, baki, wysoka fryzura, krawaty z girlsami, kolorowe skarpety.
Wskakują w ostatniej chwili do tramwaju, jeżdżą na gapę, pija wódkę na ulicy, kpią i rechotliwie się śmieją z konduktorów
Według władzy w latach 50 byli zwykłymi chuliganami, darmozjadami, wrogami ludu pracującego
Przeciwstawiano im pożądaną młodzież robotniczą, kobiety i mężczyźni w pozapinanych pod szyją jednakowych dresach, w obuwiu tekstylnym, wykonują z umiarkowanym entuzjazmem proste ćwiczenia gimnastyczne na świeżym powietrzu.
Absurdy codzienności PRL-u i jej brak stylu uznawane sa za styl, staje się ona inspiracją do nowych stylizacji w całej kulturze, ale nie jest to nostalgia za ustrojem. Pojawiają się kolekcjonerzy. Codzienność PRL ujmowana jako kicz obejmuje produkty niepowtarzalne i charakterystyczne, np. szklane syfony, próby pozłacania, próby tworzenia imitacji zachodnich produktów, np. naśladowanie ekologii.
7.3.2. Lata 90. XX wieku
Styl życia Polaków, zmienił się, zderzają się ze sobą różne tendencje kulturowe, a fascynację zachodnim stylem życia ogranicza związana z globalizacją tendencja do promocji lokalnych tradycji
Zmieniają się cały czas znaczenia przedmiotów i wyborów:
Domy mające przypominać dworki czy pałace, zwane gargamelami przez chwilę były symbolem nowego, komfortowego życia i szybko stały się symbolem polskiego noworyszostwa i bezguścia
Inne znaczenie mają tez wakacje w Turcji czy Egipcie, które na pocz. Lat 90 były dla Polaków wymarzona egzotyczną podróżą życia. Dziś to oferta dla dla niewymagającego masowego turysty. Ci, którzy należą do wyższej klasy średniej gorączkowo poszukują niecodziennych miejsc i nowych sposobów spędzania urlopu.
Pierwsze lata po transformacji upływaly na doganianiu Zachodu w różnych dziedzinach życia. W latach 90. Nowe możliwości i oferta rynku w doświadczeniu większości zapewniały poczucie odzyskiwania godności i awansu cywilizacyjnego. (McDonalds, tureckie swetry, egzotyczne wycieczki, zagraniczne samochody, telefony komórkowe)
Od lat 90. Prowadzono wiele badań dotyczących różnych aspektów zmieniających się stylów życia. Przedmiotem zainteresowania stała się zwłaszcza klasa średnia. Od początku jej istnienie było w Polsce przedmiotem wątpliwości.
Kurczewski- w latach 90. 50% Polaków zaliczało się do klasy średniej, w latach 80. Dotyczyło to blisko 80% badanych.(samoidentyfikacja)- spektakularne sukcesy finansowe i rosnące różnice w poziomie życia sprawiły, ze poczucie przegranej skłoniło do tego, by swojej obecnej sytuacji doświadczyć jako deklasacji. Ludzie mieli niepewność czy to wykształcenie czy też pieniądze zaowocują poczuciem sukcesu życiowego. Ujawniła się wtedy też dychotomia tych którzy się adaptują i są samodzielni życiowo oraz na roszczeniowych, trzymających się państwowych gwarancji i etatów.
Badania jakościowe, ilościowe oraz zwykła , codzienna obserwacja pozwalały charakteryzować styl życia ludzi sukcesu lat 90.- zagoniony faktycznie i ostentacyjnie, ciężka, kilkunastogodzinna praca, oszczędzanie, pracoholizm, atrakcyjność dzielnicy w której się mieszka nabrała na znaczeniu.
Wiele popularnych wskaźników stylów życia mówiło przede wszystkim o dystansie między krajami zachodnimi a Polską. Badanie dotyczące aktywności fizycznej, uprawiania sportów, troski o zdrowie, wizyt u dentysty, sposobu odżywiania się.
Styl życia właściwy klasom średnim to również określone postrzeganie ról kobiet i mężczyzn, a także poglądy na kwestie obyczajowe. Mentalność Polaków była w tej kwestii bardziej zbliżone do innych krajów Europy Środkowo-Wschodniej. Nie ustabilizowały się postawy indywidualistyczne.
Można sądzić, że od lat 90. Uprzywilejowanym obszarem praktykowania indywidualizmu właściwego klasie średniej stała się konsumpcja. W diagnozach dotyczących klas średnich badacze chętnie odwołują się do tezy:
Ingleharta- w krajach zachodnich nastąpił odwrót od materialnych wartości na rzecz postmaterializmu
Ziółkowski zauważył, że w latach 90. W Polsce mieliśmy do czynienia z tendencją odwrotną: między innymi raty i kredyty umożliwiły konsumpcjonizm, postmaterializm był praktykowany przez nielicznych.
To raczej pragmatyzacja, zdaniem Ziółkowskiego określa charakter wielu zjawisk i tendencji, które można wiązać z przemianami w zakresie stylów życia w Polsce. Pragmatyzacja odnosi się również do przemian związanych z utrzymywaniem znajomości. Podtrzymywanie znajomości i kontaktów na wszelki wypadek i ze wszystkimi.
Daje się zauważyć, że skłonność do tego, by w Polsce lat 90. (ale i w obecnych stylach życia) widzieć poniekąd kontynuację wcześniejszych znanych z lat 80. Nieudanych, naiwnych podróbek stylu zachodniego. Można mówić o imitacji: dobrowolnej, niedobrowolnej i automatycznej.
Ostentacja w sięganiu po pewne dobra ma usuwać niepokoje, a zarazem potwierdzać poczucie tożsamości.
Nieoczywisty charakter przemian zwykło się wiązać z zawiedzionymi nadziejami, ubóstwem, wykluczeniem czy bezrobociem. Polacy byli także zaskoczeni, tym ze rynek powoduje określoną presję i również może być doświadczany jako forma kontroli. Podkreśla się możliwość indywidualnego wyboru, różnorodność ofert, każdy ma możliwość podkreślenia swojej niepowtarzalności. Nowa rzeczywistość to rzeczywistość rozproszonej władzy.
Jedną stroną pojawienia się procesów konsumpcji było doświadczenie wolności, awansu cywilizacyjnego i odzyskiwania godności, druga poczucie uniformizacji.
7.4. Style życia we współczesnej Polsce
7.4.1. Tendencje w różnicowaniu się stylów życia we współczesnej Polsce
Niepewność co do tego jakie kryteria przyjąć przy wskazywaniu zróżnicowania współczesnych stylów życia
Przekonanie socjologów, że mimo intensywnych badań klasa średnia jest słabo poznanym obszarem, wynikać może przede wszystkim z faktu, ze klasa średnia jest przede wszystkim koncepcją teoretyczną i wyraża w dużej mierze oczekiwania.
Trudności w uchwyceniu zróżnicowania stylów życia biorą się w dużej mierze stąd, że współczesną rzeczywistość charakteryzują sprzeczne tendencje.
Wzrost różnic w dochodach oraz poziomie życia powodują dychotomizację. Równie prawdziwa wydaje się być teza o zanikaniu opozycji, pojawianiu się coraz bardziej subtelnych różnic czy uniformizacji.
Zauważalną i utrzymująca się tendencja jest hybrydalność- zachodzenie na siebie i upodabnianie się różnych stylów życia.
W przypadku Polski mieszają się i nakładają na siebie cechy rzeczywistości nowej oraz tej sprzed zmiany ustrojowej. To co było traktowane jako przejściowe, stał o się trwałą cechą mówiąca o ich zróżnicowaniu.
Dychotomizacja i hybrydyzacja nie jest specyfiką polską, natomiast szczególna dla naszego kraju jest ich treść. Podziały, w których widziano główne pozostałości po komunizmie, można odnieść np. do tezy, która mówi o społeczeństwach dwóch prędkości.
Kosmopolityczna awangarda-wszędzie czują się jak u siebie w domu, inicjują nowe trendy w stylach życia
Ludzie przykuci do miejsca- jeśli przekraczają granice, to wiąże się to z poczuciem wysiedlenia i utraty domu, klasy niższe czy uderclass są skazane na imitacje czy parodie kosmopolitycznego stylu życia
O polskiej specyfice tego podziału stanowi przede wszystkim to, że mamy do czynienia z kapitalizmem bez kapitalistów. Słabość lokalnego kapitału, fakt, że poziom życia najbogatszych ludzi w Polsce i w Europie środkowo-Wschodniej niewiele odbiega od poziomu ludzi średnio czy nawet mało zamożnych na Zachodzie, mogą sprawiać, ze stylizacje i identyfikacje na poziomie czysto kulturowym różnic mogą mieć znaczenie większe, niż gdzie indziej.
Elitami zarobkowymi w Polsce są pracownicy korporacji międzynarodowych
Stwierdzany przez socjologów badających strukturę społeczną: brak klasy wyższej, zmniejszanie się klasy chłopskiej oraz tradycyjnych zawodów robotniczych nie pozwalają potwierdzić, ż e zanika styl życia klas wyższych i niższych.
Koncepcja stylów życia nie pozwala wiązać wprost jakiejś profesji czy poziomu dochodów z określonym stylem.
Nadzieja czy tez wizja możliwości wyrwania się ze środka i awansu do klasy wyższej, a także lęk przed degradacją i upadkiem do klasy niższej czy underclass są tym, co wyzwala dynamikę walk, niepokoje i niepewności jakich doświadczają klasy średnie.
7.4.2. Styl życia klasy średniej czy style życia klas średnich?
O stylu życia charakterystycznym dla klasy średniej mają świadczyć praktyki odnoszące się do sfery ekonomii i kultury.
Jeśli odnieść to do badania określonych praktyk , to można powiedzieć, że klasa średnia w Polsce: ogląda TV,jada na mieście, ale nie wiemy co i jak często. Częściej podróżują
Hierarchiczności i różnice w obrębie klas średnich ukrywają się i przenoszą niejako głębiej- w sam sposób praktykowania pewnych wyborów.
Z racji dynamiki właściwej klasom średnim treści niektórych wyborów będą się zmieniały. Ważne jest to by uchwycić niezależnie od pogorszenia czy polepszenia sytuacji ekonomicznej zachowuje stałość.
Styl życia odnosi się przede wszystkim do tych wyborów i praktyk, z których ludzie nie rezygnują, bo w ich odczuciu niektóre rezygnacje są nie do przyjęcia.
Charakterystyczne dla polskich i zachodnich klas średnich jest nacisk na to, żeby mieć swój styl.
Dla niektórych ważny jest podziała na nowa i stara klasę średnią. W badaniach socjologów odkrywa się elementy jednej i drugiej.
Stara- skoncentrowana jest przede wszystkim na pracy i nieskłonna do rozrzutności. Teraźniejszość zaprząta ich całkowicie niszcząc przyszłość.
Nowa- pracuje w branży usług i mediów, kieruje się zerwaniem z dyscypliną
Od lat 90. Odnotowuje się, że słabo w Polsce jest obecna- charakterystyczna dla zachodnich klas średnich- orientacja postmaterialistyczna. Postmaterializm- nowe wyobrażenie na temat tego, czym jest sukces życiowy, rezygnacje lub częściowe wycofanie z rywalizacji w pracy i sferze konsumpcji, ekologiczne życie, wzrost aktywności w sferze publicznej. Jakiekolwiek oznaki orientacji postmaterialistycznej klas średnich nie są szczególnie widoczne w Polsce.
Zachodnie klasy średnie są ważnym punktem odniesienia dla polskich klas średnich, a postmaterializm w Polsce zdaje się zyskiwać na znaczeniu jako możliwość uniknięcia uniformizacji oraz ucieczki ze społeczeństwa masowego.
Analogicznie do badań nad zachodnimi klasami średnimi, pisze się w Polsce o klasie średniej postmodernistycznej, dl a której typowa jest omawiana wcześniej wszystkożerność. –część klasy średniej wyższej oraz klasy średniej średniej rezygnuje niejako z ostentacyjnej walki o dystynkcję, a hybrydalny charakter jej wyborów wpływa na przekonania, że kosztowanie różnych praktyk i wyborów do niczego nie zobowiązuje.
Klasę postmodernistyczną tworzą freelancerzy (fotograficy, dziennikarze, tłumacze, artyści, doradcy), posiadają duży kapitał kulturowy, duża troska o ciało i skłonność do eksperymentowania, fascynacja kultura popularną i kulturami egzotycznymi, rezygnacja z poszukiwania autentyczności na rzecz asymilacji, ciągłe podróżowanie przez różne kultury i religie, Doda i Chopin. Im węższy kapitał kulturowy i im mniej sprzyjające warunki do jego zdobywania, tym mniejsze jest zróżnicowanie wyborów w ramach wszystkożerności charakteryzującej klasy średnie.
W zachodnich opracowaniach klasie postmaterialistrycznej przeciwstawia się klasę średnia ascetyczną, która unika eksperymentów, a wybory układają się w bardziej konsekwentne konfiguracje. Są to pracownicy sektora usług publicznych. Dystans wobec mód, unikanie picia wódki, golfa, dancingów. Wybierane są za to opera, wycieczka górska, tenis stołowy, joga, galerie, zdrowa żywność, ekologia.
Obie te frakcje zabiegają o to, by praca jaka wykonują wpisywała się w poczucie samorealizacji i samostanowienia. Obie posiadają duży kapitał kulturowy.
Brak badań, które mogłyby jednoznacznie potwierdzić, ze w polskich klasach średnich występują takie same frakcje, jak w zachodnich. Polskie klasy średnie dysponują przede wszystkim wysokim kapitałem kulturowym.
Można powiedzieć, ze polskie klasy średnie , podobnie jak zachodnie, są uwikłane w walki o to, by wszelkim różnicom nadać rangę różnic znaczących.
Także część polskiej klasy średniej ma udział w hedonizmie niematerialistycznym, czyli jest zainteresowana dobrami związanymi z doświadczeniem, samorozwojem, dającymi poczucie prowadzenia pełnego czy sensownego życia.
Klasy średnie w Polsce są często postrzegane jako imitujące zachodni styl życia. Polska klasa średnia niższa to przede wszystkim konsumenci z usterką, o niskim kapitale kulturowym i finansowym. Przyszłość, na jaką ma się nadzieję, jest przedstawiana innym jako teraźniejszość, co wymaga zachowań na pokaz i kieruje raczej ku imitacji oraz każe sięgać po sprawdzone wybory. Taki sposób bycia, zdominowany niepokojem o własną pozycję i o to, jak jest się postrzeganym przez innych, zwykło się nazywać nadidentyfikacją.
Ponieważ klasa średnia niższa ma mniejszy kapitał kulturowy, to ma ograniczoną możliwość proponowania i tworzenia uznanych różnic, ale tez mniejszą umiejętność czytania niektórych różnic.
Polska klasa średnia wyższa imituje klasę średnią zachodnią, polska niższa klasa średnia imituje często imitację klasy średniej wyższej i klasy średniej średniej. . Z kolei wszystkie odmienności peryferii kulturowych sa interpretowane i doświadczane jako przejaw zacofania i niecywilizowania.
Polskie badania nad stylami życia to także badania pokazujące odmienność życia kobiet, style życia mniejszości etnicznych, młodzieży, ludzi starszych, młodych migrujących w poszukiwaniu pracy doi wielkich miast.
7.4.3. Co Polacy robią w czasie wolnym?
Te badania w niewielkim stopniu mówią o stylach życia,
Pojawiły się nowe formy uczestnictwa, a tylko niektóre z nich są uwzględniane w badaniach statystycznych.
Internet, festiwale kultur, sztuka publiczna- zacierają się granice między twórca a odbiorca
Danym statystycznym umyka zwłaszcza pewien wymiar stylu życia, a mianowicie fakt, że ludzie poddają swoje życie stylizacji
Muzyka, seriale, sposób odżywiania, styl odzieżowy, posiadanie zwierząt domowych- to sfera wyborów pomijanych często w badaniach ilościowych, a istotna dla ludzi, bo na co dzień w niej właśnie szukają materiału do potwierdzenia lub zmiany swojej tożsamości.
Jednym z najistotniejszych nowych podziałów, jakie tworzyły się już na początku zmian ustrojowych, był podział na ludzi, którzy nie maja czasu i ludzi, którzy maja o w nadmiarze
Na co Polakom brakuje czasu?- 50% brakuje czasu tylko dla siebie, 22% czasu dla rodziny, 13% na kontakty towarzyskie
Czas wolny spędzają na oglądaniu TV-52%, z rodzina-36%, na spacerach, wizytach towarzyskich
Niektóre praktyki się zmieniły i choć widzimy oglądanie TV to kiedyś robiło się to z sąsiadami (nie każdy miał TV). Kiedyś wpadano z niezapowiedziana wizyta,
Aktywne spędzanie czasu , praktyki prozdrowotne, szeroko rozumiana mobilność czy obecność w sferze publicznej zakładają taki styl życia, w którym dominuje wychodzenie z domu. Mniej dynamicznemu i mniej kosztownemu siedzeniu w domu przeciwstawia się właściwe klasom średnim bywanie. Jest to jedne z głównych wskaźników klasowych. Jadanie na mieście charakteryzuje ludzi z wysokimi dochodami oraz ludzie młodych.
Dziś na jednej ulicy można odnaleźć restauracje z różnych krajów świata, kiedyś do kawiarni chodziło się jedynie w towarzystwie, dziś by popracować.
Wzrosła liczba osób, które jadają na mieście, biorą udział w imprezach sportowych, nie wzrosła ilość osób chodzących do kina
Wśród tych praktyk, które maja w sposób spektakularny świadczyć o zmianie, wyszczególnione są zazwyczaj wyjazdy zagraniczne.
Na początku lat 90. Za granicą bywało około 10% Polaków, a w 2008 46%
Najrzadziej wyjeżdżają rolnicy, robotnicy niewykwalifikowani, wykształcenie podstawowe, emeryci, renciści
Najczęściej wyjeżdżają: specjaliści kierownicy, pracownicy administracyjno-biurowi, mieszkańcy wielkich miast, uczniowie, studenci
W ostatnich latach Polacy zaczęli wyjeżdżać także podczas świąt, częściej w Wielkanoc
Krajowa oferta turystyczna proponuje spędzenie prawdziwych tradycyjnych świąt w gospodarstwie agroturystycznym
Zakupy, które wcześniej były polowaniem na towar, stały się dla wielu osób sposobem spędzania wolnego czasu.
Centra handlowe są miejscem weekendowego odpoczynku rodziny, rozrywki, spotkań towarzyskich, wagarów, spacerów.
Charakter tych miejsc zaciera granicę między rynkiem, a kultura, odbywają się tam imprezy artystyczne, akcje charytatywne, konkursy dla dzieci, wystawy, chóry itd.
Window shopping- korzystanie z oferty jedynie poprzez oglądanie i uczestniczenie w darmowych atrakcjach- bez wydawania pieniędzy.