3.1 Ogólne historyczne i polityczne tło Il Galateo

Giovanni Della Casa¹ żył w czasach ważnych tak dla historii Włoch jak i Kościoła Rzymsko-katolickiego. W pierwszej połowie XVI wieku dokonana została ostatnia duża próba wskrzeszenia imperium w Europie. Miejscem potyczki o władzę między dwoma ówczesnymi potęgami, Francją i Hiszpanią, były Włochy – kraj, który zawsze był najbogatszym, najbardziej zaludnionym i najbardziej rozwiniętym kulturowo w Europie. Konflikt stał się nieunikniony i wybuchnął, trwając przez blisko 40 lat (1521-1559)², przeradzając się ze starań o dominację we Włoszech w walkę o dominację w całej Europie. Z tego powodu, Półwysep Apeniński stał się polem bitwy kontynentu na kolejną dekadę. Ciągłe wojny i bitwy (Agnello w 1509, Marignano w 1515, Padva 1525) dokonały ogromnych zniszczeń we włoskich państwach, dotkliwie raniąc instytucje, ekonomię i kulturę.

Pierwsza drastyczna zmiana we włoskim życiu politycznym nastąpiła w 1492, kiedy to wraz ze śmiercią Wawrzyńca Wspaniałego³, trudno utrzymywana równowaga między różnymi państwami została zniszczona. Wawrzyniec zmarł na początku nowej historycznej ery. Pół roku później Krzysztof Kolumb dotarł do Nowego Świata, a dwa lata potem nierozsądna kampania Karola VIII⁴ pogrążyła Półwysep Apeniński w trwającym pół wieku okresie cierpienia. W 1494 król Francji zaatakował Włochy i błyskawicznie przedarł się na południe, nieświadomy tego, że pozostawił za sobą wrogów. Karol wkroczył na terytorium Florencji, gdzie gościł u papieża w Rzymie, a następnie udał się do Neapolu, gdzie ogłosił się królem w 1495. Włoska przygoda króla Francji nie trwała długo, gdyż opozycja składająca się z sił Mediolanu, Austrii, Wenecji i samego papieża zebrała się, by stawić mu opór. Dawni sprzymierzeńcy utworzyli koalicję i zmusili Karola VIII do powrotu do Francji. Jednakże, ten epizod ujawnił słabość Włoch, przez co stały się one łatwym celem dla zagranicznych monarchów przez kolejne trzydzieści lat.

W 1516 Hiszpania podbiła południowe Włochy, ale ich ambicje na tym się nie kończyły. Karol V⁵, król Hiszpanii, w 1527 wysłał oddziały najemników do Rzymu, które weszły i zrabowały bezbronne miasto. To niesławne wydarzenie nazwano później Sacco di Roma⁶. W 1530 papież koronował Karola V na króla Włoch. W tych warunkach, włoskie państwa, pozbawione możliwości realizacji jednolitej, unitarnej polityki i odcięte od nowych dróg handlowych przez Atlantyk, musiały składać pokłon przed silnymi władcami. Cały półwysep, przed rokiem 1540, ze wszystkimi jego państwami był w niewoli i pod silnym wpływem Hiszpanów, którzy rządzili największymi miastami nadmorskimi i wyspami: Mediolanem, Genewą, Neapolem, Sycylią, Sardynią i Toskanią. To tłumaczy wrogość Della Casy do tej nacji, co widać w Il Galateo. W całych Włoszech tylko Republika Wenecka⁷ zdołała utrzymać autonomię i zachować niezależność.

W trakcie życia Della Casy Kościół Rzymsko-katolicki również przeszedł wiele zmian. Pod koniec XV wieku sądzono, że Kościół potrzebuje zmian. Korupcja i pogańska niemoralność były bardzo widoczne w wewnętrznych strukturach Kościoła, ale papiestwo nie chciało przeprowadzić reform. Wreszcie w 1517, Marcin Luter rozpoczął reformację, w traktacie „O niewoli babilońskiej Kościoła” (1520) odrzucając całą doktrynę chrześcijańską średniowiecza jako niechciany wymysł ludzki. Inni poszli w jego ślady: Jan Kalwin, Huldrich Zwingli⁸, i Henryk VIII, którzy odeszli z łona Kościoła. Zatwierdzenie Jezuitów (Towarzystwa Jezusowego) przez papieża Pawła II w 1540 było silną opozycją przed dalszym rozprzestrzenianiem się Reformacji. W 1545 odbył się Sobór Trydencki, aby wprowadzić zmiany. Ustalając nowe doktryny i zasady, Sobór chciał reanimować Kościół.

W obliczu wszystkich tych zmian na tle religijnym i politycznym, zniszczeń w jego ojczyźnie i upokorzeniu papiestwa i Kościoła, Della Casa napisał Il Galateo. Książka była odpowiedzią na uczucie straty, spowodowane skomplikowanymi politycznymi okolicznościami na Półwyspie Apenińskim. W rozprawie autor czyni siebie interpretatorem świata, gdzie zasady stabilności i porządku są oparte o wartości społeczne.

3.2 Początki Il Galateo

Monsinior Giovanni Della Casa, z zamiłowania duchowny, wysoko postawiona osoba zajmująca ważne stanowiska, ksiądz tylko w ostatnim roku swego życia; człowiek pozbawiony skrupułów i uczony chwalony za jego umiejętności i pomysłowość. Elokwentny, zniewalający i prawdopodobnie najsłynniejszy orator swoich czasów jest obecnie znany i ceniony jedynie za jego książkę, Il Galeteo. We Włoszech, każdy zna Giovanniego Della Casa i jego dzieło, jest ono często cytowane, lecz tylko niewielu faktycznie je czytało.

Należy pamiętać, że Della Casa, człowiek obdarowany kulturą humanistyczną i znaczącą wrażliwością literacką, wydał zaledwie kilka dzieł z dwóch powodów. Po pierwsze ze względu na jego nieznośny, bardzo wymagający i samokrytyczny charakter, a po drugie przez jego lenistwo i niechęć do rozpropagowania jego nieukończonych dzieł. Nie miał dobrego zdania na temat swoich kompozycji, które zostały wydrukowane i opublikowane tylko ze względu na rodzinę i przyjaciół i były „zgromadzone raczej dzięki pracowitości Erasmo⁹ niż ze względu na decyzję Della Casy”. Della Casa był wciąż niezadowolony z jego stylu, narzekał, że nie może ukończyć wielu swoich dzieł utrzymanych w różnych koncepcjach literackich. Co więcej, chciał nawet spalić je wszystkich, gdyż „były to rzeczy napisane tylko dla ćwiczeń […] i o których nie miał dobrego zdania”. Co za tym idzie, większa część jego pism i kompozycji nie została wydana za jego życia i dlatego dzieła tego nowatorskiego poety, pisarza, trójjęzycznego uczonego, tłumacza i interpretatora dzieł antycznych ujrzały światło dzienne dopiero po jego śmierci. Definicją jego bogatej i rozwijającej się osobowości jest zdecydowanie Il Galateo, praca która wreszcie pokazała oryginalne aspekty jego twórczości literackiej.

Ta rozprawa naukowa zawdzięcza swój tytuł Galeazzo Florimonte (Galateusz)¹⁰, biskupowi Akwinu, a później Sessy, autorowi niedokończonego traktatu Libro delle Inezie o Trattato delle Buone Creanze, przyjacielowi i Della Casy i, przede wszystkim, błyskotliwemu cenzorowi ludzkich nawyków i wad. Della Casa pisze Il Galateo w korzystnym momencie swego literackiego zastoju, między rokiem 1552 a 1555, pod koniec swego życia (zmarł w 1556). Tworzy w zaciszu Badia di Nervesa blisko Treviso, gdzie po latach studiowania, wielu ważnych i prestiżowych stanowisk i honorów, lat zmagań i złudzeń mógł wreszcie ugasić swe pragnienie „życia w ciszy i spokoju bezczynności” i spędzać dni i noce na pochłanianiu wiedzy z ważnych dla niego książek tak długo, jak chciał. Wreszcie udało mu się uciec tam, gdzie mógł się uspokoić i odnaleźć świadomą i duchową równowagę. Może się wydawać dziwne, że ten człowiek, wybierając życie w zaciszu po godnej uwagi karierze politycznej, nie napisał książki ściśle związanej z polityką lub historią. Był i pozostał błyskotliwym człowiekiem, pozbawionym złudzeń przez przykre zdarzenia, których był świadkiem. Możliwe, że z tego powodu Il Galateo nie jest tylko serią norm i zasad jak odnaleźć się w społeczeństwie, ale rodzajem spowiedzi, uważnym studium samego siebie i tego, co za tym idzie, pewnego rodzaju duchowym testamentem. Erasmo Gemini napisał we wstępie „Ai Lettori”, zamieszczonym w Il Galateo wydanym przez Bevilacqua, że to Galeazzo Florimonte był tym, który zasugerował Giovanniemu Della Casa napisanie książki o ludzkich obyczajach: „M. Galatheo, na którego prośbę i za którego radą zacząłem pisać ten traktat”. Obaj panowie spotkali się prawdopodobnie w 1550 lub 1551 w Rzymie, gdzie „przechodząc z jednego tematu na inny, zaczęli rozmawiać o cywilnych i politycznych aspektach życia, o pięknie i zaletach płynących ze zwyczajów, o nieczystych i nieprzyzwoitych zachowaniach, które ludzie często popełniają. Wreszcie, biskup stwierdził, że byłoby dla niego przyjemnością ukazać zachowania, do których ludzie muszą się stosować i takie, których muszą unikać, traktat napisany w naszym ojczystym języku, który mógłby być szeroko rozpowszechniony”. Florimonte chwalił zdolności literackie Della Casy i okazywał gotowość do pomocy poecie w pisaniu książki o manierach, będąc przykładem godnego pochwały zachowania, z którym spotkał się w domu Giovanni Matteo Gilbertiego¹¹. Della Casa, po powrocie z Wenecji zaczął studiować literaturę związaną z obyczajami, zwyczajami i zachowaniem.

Osobą odpowiedzialną za publikację Il Galateo był oczywiście Annibale Rucellai, siostrzeniec Della Casy i dziedzic jego dzieł. Pierwsze wydanie traktatu w 1558 było edytowane przez sekretarza Della Casy, Erasmo Geminiego de Cesis, gdyż młody Rucellai nie chciał publikować dzieł wuja ze względu na ich przepełnienie „nieprzyzwoitości i potwory”. Tak Della Casa jak i jego siostrzeniec byli w błędzie. Il Galateo, opublikowane pierwszy raz w 1558 w Wenecji, razem z Rime i Orazione per la Restituizione di Piacenza ze znakiem wydawniczym Bevilacuqa znalazło wielu entuzjastycznie nastawionych zwolenników najpierw we Włoszech, a później również za granicą. Musimy pamiętać, że Piero Vettori¹² był przeciwny publikacji „opere volgari” w 1559, a zwłaszcza Il Galateo z tak oczywistym anty-Dantejskim nastawieniem. Z tego powodu Il Galateo z początku spotkało się z krytycyzmem spowodowanym komentarzami autora na temat języka użytego przez Dantego¹³ w Boskiej Komedii. Annibale Rucellai w odpowiedzi okazuje skruchę i żałuje wydania zgody na publikację traktatu, obiecuje być bardziej uważnym w przyszłości i oświadcza, że jego wuj nie był do końca zadowolony ze swych prac zwanych „drobnymi rzeczami, które zostały powiedziane dla żartu” i wyraźnie broni swego wuja: „Il Galateo zostało napisane dla zabawy i by zobaczyć, jak nasz język znosi taki pokorny i skromny styl i wiem, że nie było cenione przez autora”.

Zostało już powiedziane, że traktat Il Galateo jest napisany w „volgare” i że książka zawdzięcza swój tytuł Galeazzo (łac. Galatheus) Florimonte, biskupowi Senny, który sprowokował Della Casę do napisania dzieła. Zostało ono prawdopodobnie napisane w Nervesie i opublikowane pośmiertnie jako Rime w 1558 roku. Wydaje się oczywiste, że impulsem do napisania książki była Il Libro delle Inezie Florimontego i możliwe jest, że autor na początku myślał tylko o serii „drobiazgów”, rzeczy małego znaczenia, drobnych obserwacji, które miały zostać poskładane w logiczną całość, która jednak miała odbiegać od formy traktatu.

Jak napisał sam Della Casa, Il Galateo jest „długą i ciągnącą się opowieścią”. Istotnie, w kwestii struktury traktatu, można wnioskować, że Il Galateo jest rozbieżne i brakuje w nim spójności. Wewnętrzne podziały w oryginalnym tekście nie są wyraźne, wstępy i konkluzje omawianych kwestii nie pojawiają się systematycznie i równomiernie, a powtórzenia są częste. Narrator ma w zwyczaju odbiegać od tematu i, w wielu przypadkach, dodaje komentarze nie związane z treścią samego dzieła. Czasem, w różnych partiach tekstu, narrator zapomina o czym mówił i pisze o czymś zupełnie innym. Można to zaobserwować na samym początku książki, w prologu, w którym autor ujawnia swoją motywację i nieposkromioną wolę zaprezentowania siebie samego i próbuje imitować wyrafinowane style. Zamiast tego, początek książki wydaje się ciągnąć w nieskończoność.

Traktat ma format monologu starego nauczyciela – „vecchio idiota”, który instruuje młodego chłopca w zakresie dobrych manier i odpowiedniego zachowania. Bevilacqua w swojej edycji Il Galateo z 1558 wydrukował na pierwszej stronie streszczenie książki, w którym pojawia się określenie „vecchio idiota”:

„Traktat Pana Giovanni Della Casy, w którym pod postacią starego głupca uczącego młodego człowieka, omawia on maniery, które powinny być stosowane lub odtrącane w codziennej rozmowie, o tytule Galatheo, a raczej traktat o manierach i zachowaniu”.

Postać starego nauczyciela jest ironiczna, jego fałszywa pomysłowość jest bardzo wyraźna i przyciąga czytelnika. Della Casa pisze nie jako profesjonalny pisarz i literat czy też jako kompletny ignorant; przyjmuje on postać vecchio idiota, jego fikcyjną osobowość i kulturę. Stary nauczyciel przyznaje, że nie mógł się nauczyć niczego z książek („Pomimo, że w młodości nie posunąłem się daleko w mej edukacji…”), ale wie dużo dzięki jego darowi obserwacji i uważnego słuchania. Jego zdaniem, nawet Ci, którzy nie mogą służyć za wzór cnót, powinni w jakiś sposób nauczać innych. Właściwie, podkreśla z nutką żalu narrator w rozdziale XXV, on sam nie może być dobrym przykładem:

Jest to spowodowane tym, iż w sprawach manier i obyczajów ludzi nie wystarczy znać teorii i zasad, potrzeba też praktyki, by wdrażać je w życie. Nie można tego osiągnąć w jednej chwili lub w krótkim okresie czasu, dzieje się to przez długie, długie lata. Jak widzicie, mało mi tych lat zostało.

Niemniej jednak, jego nauki są przedstawione skrupulatnie i w szczegółowy sposób, często poparte konkretnymi przykładami, czasem w postaci anegdot, które czynią monolog bardziej zmyślnym i zabawnym, pomagając słuchaczom zrozumieć dany argument. W wielu przypadkach narrator odwołuje się i cytuje klasyków takich jak Arystoteles, Sokrates, Cyceron, Terencjusz i Plutarch i z humanistów, takich jak Erasmus¹⁴ i jego dzieło, De Civilitate Morum Pueriliu. Często robi to w nieprecyzyjny sposób, upraszczając i deformując przytaczanych klasyków: „mądry i uczony mąż”, „wielki zagraniczny retoryk”. Z drugiej strony, czasem podaje imiona tych osobistości, „człowieka o imieniu Sokrates”, chełpiąc się przy tym: „Razu pewnego zdarzyło mi się to słyszeć, gdyż jak wiecie, często obracałem się w towarzystwie uczonych…”. By wydawać się analfabetą i ignorantem, używa anachronizmów, tłumaczy greckie imię Policleto jako Maestro Chiarissimo lub Diodato jako Tedoro. Z tego powodu, przeciwstawienie idiotti i letterati obecne w traktacie jest bardzo widoczne:

Chociaż często słyszę, że starożytni mędrcy wplatali wiele marzeń do swych ksiąg, napisanych z ogromną wiedzą i w pięknym stylu, nie jest odpowiednim, byśmy my, niedouczeni i prości ludzie robili to w naszych rozmowach.

Jak łatwo dostrzec, Il Galateo, tak jak wiele renesansowych kompozycji, ma bogate zaplecze klasyczne. Co więcej, można się doszukać wielu podobieństw do innych sławnych włoskich pisarzy XV wieku, takich jak Baldassare Castilgione, Pietro Bembo, Petrarka, Dante, Villani i przede wszystkim Boccaccio i jego nowele. Nie jest trudno zauważyć wszechobecny wpływ Dekameronu, z którego Della Casa cytuje, jak gdyby był to traktat na temat dobrych manier. Przykładem może być rozdział XII, w którym opisany jest sen Flaminio Tomarozzo lub najpiękniejszy z rozdziałów, IV, który został napisany przez Dalla Casę jako prawdziwa nowela w stylu Boccaccia (autor opowiada nam, co Messer Galateo zrobił hrabiemu Ricciardo z rozkazu biskupa Werony). Jednakże, te dwa rozdziały nie są wystarczające by omówić sekretne aspiracje Della Casy jako nowelisty. W różnych sprawach ukazanych w Il Galateo żadna książka nie jest tak często cytowana jak Dekameron. Arcydzieło Boccaccia jest najbardziej przekonującym i adekwatnym odnośnikiem potrzebnym do wyjaśnienia i sklaryfikowania konkretnych przykładów opisanych przez Della Casę. W rozdziale VIII czytamy o Corrado Gianfigliazzim, a w rozdziale XIX, by pokazać nieprzyzwoitość kpin, przypomniana jest historia Forese de Rabatta i Giotto. Z drugiej strony, „vecchio idiota” od czasu do czasu okazuje rezerwę w stosunku do poczucia humoru Boccaccia pisząc, że „możliwe, iż nie przyniosły wiele korzyści Messer Giovanni Boccaccio”, lub też wyrażając dezaprobatę w stosunku do niejasnych, „wulgarnych i niskich manier Dioneo”, który w celu rozbawienia ludzi używał obscenicznych i niepoprawnych zwrotów, takich jak: „Madonna Altruda, podnieś swój ogon!”.

Z tego powodu manuskrypty i listy pozostawione przez Della Casę są niezwykle ważne, gdyż wiążą się z jego literacką kreatywnością, zwłaszcza listy jego siostrzeńca, Annibale Rucellai do Piero Vettoriego, wydane przez Antonio Santosuosso. Stanowią też źródło wiedzy o samym Della Casie, Il Galateo i o postaci „vecchio idiota”, gdyż są bogate w informacje i refleksje odnośnie zachowania i nastawienia wuja Rucellai w stosunku do życia. Dlatego też Il Galateo jest idealną kontynuacją listów Della Casy.

Giovanni Della Casa, autor Il Galateo, nie chce omawiać moralnych doskonałości lub mówić o cnocie, którą w takim stopniu, jak opisuje to Della Casa, można znaleźć tylko wśród wyjątkowych ludzi. Nie chce też sugerować wyjątkowych, idealnych przykładów; chce opisywać maniery i zachowanie charakterystyczne dla każdej z grup społecznych, a nie tylko klas wyższych, takich jak dworzanie, książęta i herosi. Jego cel jest zatem jasny, funkcjonalny i realistyczny: uczyć zwykłych ludzi, wskazując im najważniejsze zasady właściwego zachowania i zwrócić ich uwagę na różne faux pas i inne żenujące gafy lub pomyłki, które może popełnić każdy w codziennych relacjach międzyludzkich. W jego krótkim traktacie o manierach wspomina i omawia kolejno rzeczy, które są odrażające dla naszych zmysłów, apetytu, wyobraźni i umysłu. Dając te wskazówki, Della Casa nie stracił z oczu dobrze rozwiniętej społeczności z jej nawykami, charakterem i karykaturami. Sądził, na przykład, że żaden idealny gentleman nie podsunąłby swoim przyjaciołom śmierdzącej ryby pod nos, nie przypatrywałby się zawartości chusteczki, nie odsłoniłby części intymnych siadając, nie plułby ani nie wypuszczałby gazów. Fakt, że Della Casa uznał za nieodzowne mówić o takich sprawach dowodzi grubiaństwa, ordynarności, prymitywności i braku edukacji większości renesansowego społeczeństwa.

W ogólnym zamyśle Il Galateo pojawia się pewien „ideale estetico” z jego słynną definicją piękna: „piękno posiada jedność, tak wiele, jak się da; brzydota natomiast posiada mnogość”. Della Casa podkreślał, że żaden mężczyzna nie mógł być gentlemanem, jeśli nie miał w sobie pokory, jeżeli nie pragnął „piękna, umiarkowania i równowagi”. Te słowa są znakiem inklinacji Della Casy w stronę klasycznej harmonii. Widzimy mężczyznę ze smakiem, który chce wziąć z życia jak najwięcej. „Vecchio idiota” doradza ubieranie się zgodnie z obecnymi trendami w modzie, bez zbędnej elegancji, ekscentryczności lub skąpstwa, „wedle jego statusu i wieku”. Mężczyźni powinni dać się prowadzić zwyczajowi, nawet jeżeli wydaje się to mniej wygodne i fascynujące niż poprzednie trendy. Pragnie, by mężczyźni okazywali grację, umiarkowanie i respekt w stosunku do innych:

Na przykład, jeżeli Twoje nogi są bardzo długie, a moda jest na krótkie spodnie, możesz nieznacznie skrócić swoje ubrania. Jeżeli ktoś ma bardzo chude, bardzo grube lub krzywe nogi, nie powinien nosić spodni w jaskrawych kolorach, by nie przyciągać wzroku innych w stronę jego defektu.

Lecz elegancja i umiarkowanie w niemal każdym aspekcie życia nie kończyła się na sztuce poprawnej konwersacji, zachowania wobec innych czy dobrze dobranych ubrań. Całe jestestwo mężczyzny pozwalało każdemu stać się prawdziwym gentlemanem. Czytając Il Galateo łatwo jest ukazać główne motywy, na których oparty jest nasz traktat i które powtarzają się ze strony na stronę. Po pierwsze, wady i złe nawyki, poza byciem paskudnym i nieprzyjemnym, są również nieharmonijne i niepoprawne. Nie ma wady, która nie byłaby „ obraźliwe dla innych ludzi, gdyż wady to tak paskudne i niestosowne rzeczy, że ich nieodpowiedniość zniesmacza i zakłóca spokój trzeźwego i dobrze zbalansowanego ducha”. Co więcej, w rozdziale XXV Della Casa tłumaczy:

Jeśli w mej młodości, gdy byłem podatny i łatwo mi było zaimponować, Ci, którzy się o mnie troszczyli, wiedzieliby jak uformować moje nawyki – które były szorstkie z natury – i zmiękczyć oraz doszlifować je, może i ja mógłbym zostać człowiekiem takim, jakim teraz próbuję uczynić i Was, którzy jesteście mi bliscy niczym syn.

Dlatego też, dana osoba może się zmieniać, wygrać i poprawić słuchając naszych przesłanek, by nie stać się tymi, którzy „są podobni do bestii, którym Bóg nie dał możliwości rozumowania”.

Kolejną ważną radą oferowaną przez Della Casę jest sugerowanie, by podążać za nauką, dobrocią, uprzejmością i cnotliwością tak długo, jak jesteśmy młodzi i dopóki mamy czas chłonąć wszystkie najważniejsze aspekty życia. Przyznaje, że prawa i reguły mogą być nudne i męczące, ale ludzie powinni starać się podążać za nimi i żyć według nich, jako że tworzą istotną część społeczeństwa, w jakim żyjemy. Sam Della Casa uważa, że zaprzepaścił najlepsze chwile życia i tylko przez to wie, jak dobrze żyć i cieszyć się tym życiem. Z tego powodu, w imię pełnej przyjemności, wręcz satysfakcji, zachęca innych by zrobili, co mogą, by posiąść ten dorobek. Powinniśmy słuchać naszego rozsądku od wczesnej młodości i wszystkie jego rady wprowadzać w życie tak szybko jak to możliwe „gdyż młodość w swej czystości chwyta kolory łatwiej; te rzeczy, do których się na początku przyzwyczajamy, są najczęściej najprzyjemniejsze”.

Il Galateo Giovanniego Della Casa jest książką stworzoną z pieczołowitością i popartą szczerą analizą autora przez siebie samego. Może służyć jako prawdziwy i autentyczny przewodnik dla innych, rodzaj porady, ostrzeżenia przed popełnieniem tych samych błędów, które Della Casa popełnił za młodu. Traktat ma w sobie całą miłość, czułość i spontaniczność cechującą listy Della Casy i jest właściwie sam w sobie szczerym, autentycznym listem autora do jego najdroższego siostrzeńca, Annibale Rucellai, listem napisanym w pewnym momencie jego życia, lecz jest bardziej poukładane niż inne listy, gdyż ma swój konkretny cel. Praca, poskładana razem i zorganizowana jako długi list z poradą, odkryła kompletną analizę życia Della Casy, z jego żalami i skargami na rzeczy, które zostały zmarnowane, satysfakcją związaną z wieloma zmianami w życiu. W skutek tego Il Galateo jest książką, która prowokuje żywe emocje, utrzymaną w tonie przyjemnej konwersacji uczonego człowieka, który upomina z miłości. „Vecchio idiota” zachęca do kontemplacji idealnej i czystej harmonii między uczuciami, myślami a działaniem. Rozumiejąc ludzkie słabości, Della Casa pokazuje i zwierza się ze swych błędów, a żywe poczucie człowieczeństwa czyni te nauki naturalnymi, przekonywującymi i uzasadnionymi, bez utraty spontaniczności i efektywności.

---

1. Giovanni Della Casa (1503-1556), włoski poeta, pisarz i dyplomata. Najlepiej znany ze swego dzieła na temat grzecznego zachowania, Il Galateo overo de’costumi (1558).↩

2. Wojny włoskie – seria konfliktów zbrojnych toczonych w latach 1494-1559, z udziałem Francji, Hiszpanii, niemieckiego rodu Habsburgów, Państwa Kościelnego, Wenecji i licznych drobnych państewek włoskich↩

3. Wawrzyniec Wspaniały (1449-1492), wł. Wawrzyniec Medyceusz, niekoronowany władca Florencji od 1469 roku, mecenas sztuki w dobie zrodzonego właśnie we Florencji renesansu↩

4. Karol VIII Walezjusz (1470-1498), król Francji od 1483, syn Ludwika XI (1462-1483),

   z dynastii Walezjuszów i Karoliny Sabaudzkiej.↩

5. Karol V Habsburg (1500-1558), król Hiszpanii w latach 1516-1556 jako Karol I i wybrany cesarz rzymski w latach 1519-1556 z dynastii Habsburgów.↩

6. Sacco di Roma (wł.) – zdobycie i złupienie Rzymu dniach 6–14 maja 1527 roku przez niemiecko-hiszpańskie wojska Karola V podczas wojny z Francją, papieżem Klemensem VII oraz miastami włoskimi (liga w Cognac 1526); barbarzyńskie zniszczenie miasta położyło kres epoce odrodzenia w Rzymie.↩

7. Republika Wenecka (wł. Serenissima Repubblica di Venezia) – północnowłoska republika kupiecka istniejąca od VIII wieku do 1797. Najdłużej nieprzerwanie funkcjonujące państwo o ustroju republikańskim w historii↩

8. Huldrych Zwingli (1484 - 1531 ) – szwajcarski kaznodzieja i teolog, jeden z głównych twórców ewangelicyzmu reformowanego i przedstawicieli reformacji w Szwajcarii. ↩

9. Erasmo Gemini, sekretarz Della Casy↩

10. Galeazzo Florimonte (1484 – 1565), Włoch, biskup Kościoła katolickiego↩

11. Gian Matteo Giberti (1495 – 1543), Włoch, biskup Kościoła katolickiego↩

12. Piero Vettori (1499 – 1585), włoski pisarz, filolog i humanista↩

13. Dante Alighieri (1265 - 1321) – włoski poeta, filozof i polityk.↩

14. Desiderius Erasmus Roterodamus, właściwie Geert Geerts, znany jako Erazm z Rotterdamu (1466/67? – 1536),  niderlandzki filolog, filozof, pedagog, jeden z czołowych humanistów renesansu↩