Model korelacyjny nauk geogr. wg Z.Wysockiego
obrazuje przestrzeń geogr. w której są zarysowane przedmioty nauk geogr., które są podzielone na 4 dziedziny:
przyrodnicza
społeczna/socjalna,
ekonomiczna,
techniczna/inżynierska.
Te dziedziny tworzą całość, są rozdzielone cechą rozłączności-pomiędzy nimi wyst. linie podziału przedmiotowego i funkcjonalnego oraz interakcje pozwalające na powstanie nowych dziedzin. Podział przedmiotowy(linie podz. przedmiotowego)dziedziny struktur fizycznych, socjal. ,ekonom., inżynierskich.
Podział funkcjonalny(linie podz. funkcjonalnego)dzięki linią ukośnym możliwy jest kolejny podział na działy
linia I-IVlinia oporu obrazuje nam charakter stabilny
linia II-III linia ruchu tor informacyjno podmiotów gospodarczych w środowisku-sterowniczy
przestrzeń geonomiczna- geogr regionalna.
Przemysł odpowiedzialny jest za działalność produkcyjna w przestrzeni geogr a transport za infrastrukturę techniczna środowiska geogr.
Określenie rodzaju czynników motywacyjnych rozmieszczenie przemysłu
●przyrodnicze warunki oferowane przez środowisko częściowo determinują/determinizm geogr/jakie dobra od środowiska dla człowieka ?surowce powszechne-całkowita swoboda rozmieszczenia; surowce rzadkie-konkretna lokalizacja wymuszona(ropa naftowa, gaz ziemny, węgiel)
●społeczne dają zatrudnienie, swoboda wyboru miejsca pracy, możliwość wykorzystania kwalifikacji zawodowych
●ekonomiczne-najbardziej obiektywne przesłanki powinny się opierać na klasycznym rachunku opłacalności-maja zapewniać zysk
●ustrojowo –polityczne (militarne)czasem mogą decydować, mogą sobie podporządkować pewne lokalizacje
Poziomy rozwoju gosp.: preindustrialny ,industrialny, postindustrialny; cywilizacje: agrarna, inicjalna ,wolnego czasu. O stopniu rozwoju mówi m.in. odsetek osób zatrudnionych w poszczególnych gałęziach gospodarki(okres rozwoju-usługi). Zmienność w czasie wynika z postępu technicznego
1)faza eotechniczna oparcie gosp. na naturalnych nośnikach energetycznych(drzewo, węgiel drzewny, wody płynące, wiatr0okręgstaropolski, woj.opolskie
2)paleotechniczna naturalne nośniki energ. zastępowane są bardziej wydajnymi(w.kamienny, rudy żelaza, hematytowe, wykorzystanie maszyny parowej)
3)neotechniczna przełom XIX XX w wykorzystanie silnika spalinowego i elektrycznego, ropa naftowa gaz ziemny
4)biotechniczna poszukiwanie nowych źródeł białka, rozwój biologiczny (problem niedożywienia).
Model Fourastiego zależność między trzema sektorami na przestrzenia czasu, fazy:1. pierwotna(agrarna), 2.przejściowa(industrialna), 3tercjalna(usługowa) dla każdej fazy rozwoju są typowe proporcje w okresie zatrudnienia1w sektorze rolniczym80% zatrud. W fazie pierwotnej, inne działy były jedynie uzupełnieniem(faza rękodzielnictwa)np.Bangladesz, Kambodża, Laos, część krajów w Ameryce Śr. 2rolnictwo.20%przemysł50%,usługi20%np.Polska3.(kultura wyższego rzędu)80%usługi,przemysł15-20%,rolnictwo2-5%np.Nowa Zelandia Australia, /Dania, Finlandia, Norwegia
Skutki procesów uprzemysłowienia /dziedziny/
środowisko-emitowanie zanieczyszczeń, które niszczą środowisko, jak również wpływa na żyjącego w nim człowieka (nowe choroby, patologiczne zmiany w ludzkich organizmach;
społeczeństwo-stały odwrót od rolnictwa na rzecz zawodów pozarolniczych-wyższe dochody, określony czas pracy ;
ogólna ekonomika kraju-produkcja współczesna staje się o wiele tańsza niż poprzednio(oprócz innowacji), natomiast produkcja żywności staje się coraz droższa, zwłaszcza ekologiczna(wzrost intensywności, modyfikacje)usługi wzrost cen;
wielka polityka światowa-wzrost gospodarczy oraz pewna unikalność produkcji dzieli świat na strefy wpływów bogatych ”rozwiniętych” krajów. Tworzony zostaje nowy ład, układ świata. Strefy mogą być hermetyczne(Azja wsch.- Japonia- Korea)bądź przenikające się.
Przedmiot badań g. przemysłu(podstawowym problemem był, jest i będzie)
1.problematyka alokacji przemysłowej(rozmieszczenia, posadowienia)
2.rozmieszczenie zgrupowań terytorialnych przemysłu(ośrodki lokalne- przedlokalne -regiony-okręgi przemysłowe-kompleksy przemysłowe
3.opis zmiennych krajobrazów przemysłowych ziemi(nawet obszary, regiony które tworzyły przez długie lata mogą dostać szybko, nagle zniknąć, bądź też zmienić funkcje, swój obraz np.sudecki okręg
4.poznanie struktury przemysłowej świata jako całości(poszukiwanie lokalnych połączeń, globalnych ,nie jest to jednak realnie możliwe-koncentrują się zatem tylko na pewnych regionach)
Zadania geografii przemysłu: badanie relacji odległości między obiektami przemysłowymi; zjawisko kooperacji(pocz. XXw.) pozwala na powiązanie gospodarek w jakąś całość;
badanie relacji między zakładami przemysłowymi a siecią osadniczą(coraz dalsze trasy dojazdu do pracy)przepływ fizyczny ludzi-przepływ gotówki procesy semiurbanizacji;
badanie relacji między zakładami przemysłowymi a szlakami i węzłami transportowymi(często koszty transportu stanowią większość ceny finalnej produktu);
badanie relacji pomiędzy przemysłem a bazą surowcową, przemysł oparty na surowcach rzadkich lokuje się w pobliżu złóż, natomiast oparty na surowcach powszechnych lokuje się wg innych przesłanek np. wykształcenia:
badanie relacji zakładów przemysłowych a rynkami zbytu;
badanie lokalizacji zakładów przemysłowych pojedynczych oraz ich zgrupowań
dwa kierunki zainteresowań g. przemysłu
KRAJOBRAZOWY XVIII/XIX opis zjawisk geograficznych, rejestrowanie oraz próba uogólnień, wyciąganie wniosków, kierunek subiektywny rozwijany na gruncie geogr. niemieckiej i francuskiej
ANALITYCZNY potrzeba wyjaśnień lokalizacyjnych, chęć tłumaczenia dlaczego? ile?, powstała na gruncie geogr. amerykańskiej
2 nurty lokalizacji przemysłu
1.mikroskali ekonomicznej XVIII-1940 wywodzi się z klasycznych teorii; stan stały dla określenia zagospodarowania
2. makroskali ekonomicznej po II wojnie światowej, mamy do czynienia z ciągłymi zamianami, kierunek ten z góry zakłada zmienność o róznym stopniu nasilenia, wywodzi się z USA
typowe właściwości geografii przemysłu :małe zagospodarowanie powierzchni, koncentracja przestrzenna, podatność migracyjna(tym bardziej im mniej surowcowa, wzrasta w miarę nowoczesności gospodarki procesy związane z rozwojem społeczno-gospodarczym /cechy/ stan techniki wytworzenia, poziom techniczno-technologiczny zaawansowania rozwoju, stan środków produkcji, stan środków transportu, zmieniające się stosunki produkcji, formy własności środków produkcji, stopień koncentracji kapitału, stopień rozwoju wiedzy, czynnik związany z ustrojem politycznym i społeczno-gospodarczym
1.formacja przedkapitalistyczna zawładnęła całym światem, w europie trwała najdłużej prawie 6 wieków(XI-XII;XVI-XVII) stosunkowo powolny rozwój , formy produkcji rękodzielnictwo, praca żywa(ludzkich rąk) technicznie słabo uprzemysłowiona, produkcja niewielka ale bardzo liczna w sensie miejsc produkcji(rozproszona), specjalistyczna, skupiona początkowo w obszarach wiejskich(przekształca osady wiejskie w osiedla o charakterze miejskim)lokalizacja w miejscach komunikacyjnie dogodnych (ujścia rzek, punkty przeprawy, skrzyżowania szlaków drogowych)
2 formacja manufaktury XV-XVII koncentracja na pracy żywej, ale lepiej wyposażonej technicznie, w miejscach liczna i tanią siłę roboczą, coraz bardziej wykwalifikowana, nadal rozproszona i liczna , przesuwa się do miejsc , gdzie można dokonywać wymiany między producentem a konsumentem, w kierunku już wykształconych osiedli, pierwsze symptomy koncentracji i ludzi, kształtują się strefy podmiejskie (biegun wzrostu jest przyczynia się do zmiany swojego otoczenia)
3 formacja kapitalizmu przemysłowego od IIpoł. XVIIIdo XX(zależy od regionu),powiązanie miejsc produkcji i baza surowcową , dążność do tworzenia koncentracji terytorialnej(na bazie surowców energetycznych) przemysł ciężki jest siłą napędzającą , miejsca koncentracji Tendencje monopolistyczne(w różnych formach skupień przemysłu i terytoriach), tendencje do interwencjonalizmu państwowego gospodarce, tendencje do globalizmu gospodarczego, wyrastanie potężnych korporacji gospodarczych i finansowych, holdingi o różnych formach działania
formacja socjalistyczna formacja schyłkowa od 1917r w niektórych krajach do dziś(Jemen, Korea N, Kuba) społeczna własność środków produkcji, wielka strefa socjalna, centralne planowanie gospodarki, założenia prawidłowe –wykonanie tragiczne
formacja współczesnego kapitalizmu produkcja b.silnie zautomatyzowana, zunifikowana, robotyka, wysoka technologia, wszystkie elementy globalistyczne, produkcja zwatro-rozproszonym charakterze przestrzennym, surowce są mniej istotnym czynnikiem lokalizacji
uprzemysłowienia odchodzenie od rolnictwa ku przem;przekształcanie społe rolniczych ;nowoczesne systemy produkcji zmech
Sposoby wchodzenia na wyższy poziom gospodarczy\:
1.Rozwój przemysłu na bazie osiągnięć rolnictwa feudalnego. rolnictwo dalej dominuje, ale jest bardziej zorganizowane; inwestycje nadwyżek finansowych w lepsze techniki pracy w roln.;Inwestycje w działy poza rolnicze
.2. Rewolucja przemysłowa działanie odgórne w ramach programów rządowych
3.Wprowadzanie przemysłu do kolonii przez ówczesne metropolie.Inwestowanie w przemysł wydobywczy
4.Poprzez ruchy narodowo-wyzwoleńcze.Drogi różnią się szybkością,sposobem,skutkami realizacji.
Industrializacja - proces poprzedzajmy uprzemysłowienie.zbudowanie obiektu przemysłowego;zorganizowanie w tych obiektach systemu produkcji;odpowiednia kadra;zorganizowanie produkcji masowej;organizacja zaplecza dla rozwoju produkcji ;przepływ ludzi do tych ośrodków;Industrializacja polega przede wszystkim na zorganizowaniu produkcji, która zapewni wysoki stopień specjalizacji
Podział klasyfikacyjny przemysłu. Strukturalno-organizacyjny (produkcja materialna i niematerialna) W oparciu o Polską Klasyfikacje Działalności 4 sekcje: Podział przedmiotowy (np. metalowy) Funkcjonalny (p.środ produ i konsum) Szczególne cechy rozwiązań technologicznych.(rozwojowe, stagnując, regresywne)
Rodzaj wytworów(wydob,przetw) Stosunki wagowe (ciężki lekki) Cechy rozwoju technologicznego (ekstensywny intensywny) Chłonność produkcji(praco,energio,kapitale,materiale)
Klasyfikacja ośrodków przemysłowych.(Kryterium genetyczno-historyczne)ośrodki I-generacji: klasyczne. ośrodki II- przemysł przetwórczy ośrodki III- high-tech.
Cechy typowe dla char. Technopolii. stopień technicznego postrzeganie produktu końcowego; wskaźnik wzrostu zatrudnienia w danej gałęzi; udział procentowy wydatków na badania; udział procentowy badaczy i inżynierów w ogólnej liczbie zatrudnionych
Surowce z. wg na:
pochodzenie (organiczne, mineralne, przemysłowe)
-sposób występowania (powszechne, unikalne)
Weber:
miara powszechności lokalnej – różnica ceny pomiędzy miejscem pozyskania surowca a miejscem sprzedaży. Jak mała to powszechny.Duża unikatowy
. Stopień skupienia bazy sur –jeżeli2/3surowca pochodzi z określonej strefy geogr.,jego waga lokaliz jest ogromna, wpływa na jego ceny -sposób występowania (powszech,unikal) – charakter eksploat: (powierzchniowe, wgłębne) -stosunek wagi do gotowego produktu (czyste lub tracące na wadze)
Indeks materiałowy- waga zlokalizowanego surowca do wagi produktu. >1 lokal. w miejscu wydobycia =1 prawo wyboru, <1 orientacja rynkowa
.Czynniki lokalizacji. koszty transportu; koszty pracy (koszty jakie ponosia pracodawca, wyplaty); koszty aglomeracji-korzysci ze wspolnej infrastr; czynnik środowiskowy
Daty postępu technologicznego:
XVII 1620- Anglia potęga, sir. Dudlmy dostaje patent na wytop rudy żelaza.- przyspieszenie produkcji. XVIII (1735)użycie do wytopu surówki i stali koksu,zastosowanie miechów parowych. 1780 uzyskano stal tyglową o wysokich parametr tech. XX w. 1913 – ERA ZŁOMU.1983-1985 tworzywa sztuczne.
PRZEMYSŁ A ROLNICTWO:przestrzeń mała, charakter punktowy//produkcja wielkoprzestrzenna. (Więcej miejsc lokaliz konsump niż produkcji// na dwrót. (konsumenci chętnie intensyfikują soe wokół miejsc produkt// producenci inten, produkcje Kolo rynkow konsum) rynek otwarty,produkcja ogólnoświat//postać punktu,charakter zwarty. (wysoka trwałość dóbr//niska) ostra konkurencja tech wytwarzania,szybkość dostawy//wolna konkurencja,konsumpcja wynika z kultury rolnej.
Rola czynnika pracy/index- koszt pracy niezbędny do wyprodukowania danej jednostki produktu mierzonej wagą produktu lub jego wartością
Miara dewiacji- stosunek czynnika pracy do wagi lokalizacyjnej
Waga lokalizacyjna- suma ciężaru wszystkich surowców, półproduktów i gotowych wyrobów przewieziona z miejsca pozyskania do miejsc przetworzenia, a później do rynku zbytu
Uproszczenia, które koniecznie były do wprowadzenia teorii lokalizacji( i spowodowały krytykę tej teorii): 1)pogląd dotyczył stałości czynnika pracy, założenie dokładnej liczby mieszkańców która nie zmienia się do końca inwestycji, odrzucenie prawa mobilności siły roboczej =>modyfikacja- agregat mobilny; ze znanej populacji wydziela grupę, której daje prawo do zmiany miejsca pracy,2) traktowanie populacji jako grupy jednorodnej, brak podziału na wiek i pleć- ważna tylko praca rąk, nie uwzględnia różnic 3) założenie o niezmienności czynnika pracy(dążeń, wymagań) oraz braku gwałtownego postępu zmuszającego do dalszego kształcenia, nie uwzględniał nowych rodzajów transportu, które przyspieszały mobilność ludzką
Rola czynnika pracy ulega zwiększeniu, które jest tym większe im szybszy jest postęp
Inne akcenty krytyki teorii Webera:
wybitnie statyczny charakter całości teorii
kieruje się ona badaniami pod kątem pojedynczego zakładu izolowanego
lekceważenie analizy popytu, oparcie analizy na wartości podaży surowców i kosztów produkcji oraz zmianach na rynkach zbytu
pominięcie zagadnień społeczno- gospodarczych regionu oraz interesów calej gospodarki
Rola czynników skupiających i rozpraszających w przemyśle
Procesy skupiające lub rozpraszające, zależne od natur czynników wywołujących
energetyczna natura, węgiel kamienny skupia ośrodki, węgiel brunatny- rozpraszający( bazowanie na energii przemysłowej), grupa płynno- gazowa- rozpraszający, dzięki sieci rurociągów i gazociągów, niekonwencjonalne źródła- rozpraszające pod warunkiem dobrych cen środowiskowych
transportu, transport kolejowy i śródlądowy- sztywny transport ograniczony czasem, torem podróży, ale duża ładowność skupiająca ścisły związek z niektórymi ośrodkami; samochodowy- duża elastyczność, rozpraszający, ale mala ładowność
technologiczna- zawsze miała tendencje do skupiania wokół zakładów macierzystych, skupienia takie dają różne korzyści aglomeracyjne np. przemysłu wielkiej skali
społeczna- dążenie do równomierności rozmieszczenia zakładów przemysłowych- priorytet. Nie zawsze możemy jednak do niej dążyć, dojść. Patrząc na społeczeństwo wysoko- rozwinięte równomierność jest bliższa do osiągnięcia.
Kapitałowa- różnica kapitału wnoszącego: drobny, rozproszony-dekoncentracja, duży- koncentracja, przyciąga kolejne przedmioty kapitałowe, nawet te drobne. Mogą one zmieniać cele polityki
Geograficzna- elastyczność przestrzenna przemysłu, która jest funkcją rozwoju cywilizacyjnego i technologicznego; zaawansowane- wysoki udział przemysłów swobodnie lokalizowanych w globalnej sumie, nisko zaawansowane- większość to przemysły tradycyjne
Odnowa mocy produkcyjnej urządzeń ( nowe maszyny), najszybsza tendencja odtworzenia majątku w przemysłach high-tech. W Polsce moc odtwórcza majątku wynosi 3% a niewiele ponad 5%czystych środków trwałych ( maszyn i urządzeń). Na świecie dzięki postępowi techn. Różne generacje urządzeń wprowadza się w odstępach 6-8 lat zas w Polsce 31-32 lat. Ok. 18 lat odtwarzanie czystych środków trwałych.
Konsekwencja procesów skupiania i rozpraszania
Najbliższym efektem procesów są zagadnienia aglomeracji i deglomeracji przemysłu
- aglomeracja pozioma- proces skupienia się terytorialnie przemysłów w przestrzeni geograficznej, u jego podstaw występują 2 tendencje: 1) do ogólnej lokalizacji- osiągania korzyści z użytkowania wspólnej infrastruktury pozwalającej na obniżenie kosztów produkcji, 2) do wznoszenia zakładów dużego formatu
Punktem kończącym działania obu tendencji jest tworzenie kompleksów przemysłowych.
- aglomeracja pionowa- pozioma+ element zależności podlegania jednostek organizacyjnych pod wspólny zarząd
Korzyści płynące z obu aglomeracji nie są bezgraniczne, mają one pewien pułap ( ruch sinusoidalny), jeżeli nie mamy olbrzymiej ilości środków do pokonania barier opłaca się wejść na pułap
Z geograficznego punktu widzenia:
1) centralizacja produkcji w jednym zakadzi, osiąganie korzyści z produkcji na wielką skalę
2) centralizacja kilku/kilkunastu zakładów w 1 miejscu, korzyści ze wspólnej lokalizacji, a więc wykorzystanie stworzonej przez te podziały infrastruktury społecznej, technicznej, ekonomicznej
3) centralizacja wielokrotna życia gospodarczego, liczne powiązania produkcyjno- konsumpcyjne w 1 ośrodku, korzyści z utworzonego kompleksu produkcyjno- osadniczego.
Deglomeracja czynna- proces stopniowego przenoszenia istniejących zakładów na nowe tereny, w miarę technicznego starzenia się tych przedmiotów gosp., kiedy ich modernizacja jest nieopłacalna, podjęcie intensywnej eksploatacji i eksploatacji w nowych udokumentowanych miejscach, ludność postępuje za nowymi zakładami( wcześniejsze powinno być rozpoczęcie budownictwa np. Rybnicki Okręg Przemysłowy)
Deglomeracja bierna- liczba nowych zakładów wyłącznie w nowych obszarach, niedopuszczanie do dalszych inwestycji w istniejących już aglomeracjach, rozbudowa niektórych zakładów bądź modernizacja innych, specjalnie wybranych kosztem innych (likwidacja podmiotu nieopłacalnego), postępujący rozwój budownictwa mieszkaniowego na peryferiach aglomeracji
Procesy deglomeracji przebiegają prawie równocześnie. Wiele wcześniejszych skupień zostaje zlikwidowanych bądź przenoszonych w inne miejsce.
Typy przestrzenne aglomeracji:
typ mocno zwarty np. GOP, zagłębie Ruhry- wyrosły na bazie surowców energetycznych
typ rozproszony- duży Obszar, złożony z większej ilości ośrodków powiązanych np. Nord ( Francja)
typ zwarto- rozproszony- są to duże centra pomiędzy którymi przestrzeń pokryta jest mniejszymi uzupelniającycmi np. ośrodek sudecki
Centra wzrostotwórcze oraz ich peryferia
Wyrastanie biegunów wzrostu, które dążą do wyznaczenia dysproporcji między wielkością, tempem i poziomem rozwoju jednostki, co powoduje zubożenie peryferii. Sytuacja ta trwa aż do maxymalnej korzyści dysproporcji. Potem obserwujemy emanację pierwotną na peryferia zmniejszając dysproporcje.
- centrum alpejskie X-XIIIw.- cechą wzrostu biegunów była umiejętność wykorzystania zasobów (wiatr, surowce) oraz drenowanie wszystkich potrzebnych elementów ze Śląska, Węgier (które zaczynają się rozwijać po oddawaniu korzyści zwrotnych z centrum)
- rejon nadreński XV w.- zaczynają tam również pojawiać się zmiany technologiczne, obszar peryferyjny Anglia, Holandia, S Szwecja i Hiszpania
- centrum dwuogniskowe Anglia- Szwecja, XVI/ XVII w.-w Anglii brak było dobrych surowców, które ściągane były ze Szwecji ( głównie rudy żelaza),peryferia- N Europa, europejska część Rosji
- centrum angielskie 1750-1780r,- peryferia- Europa oprócz SE, innowacje wypływają do USA, Australii, Japonii, S ameryki
- centrum dwuogniskowe- radziecko- amerykańskie, potencjał militarny i gospodarczy, po wojnie dokonał podziału na strefy wpływu 1920-1940r
- centrum dwuogniskowe japońsko- amerykańskie, które dzieli świata na strefie wpływów: Japonia- Azja daleko i centralna, NE, E część Rosji
- od 2000 r. centrum trzyogniskowe USA-Japonia-UE
Przyczyny przesuwania się centrów wzrostotwórczych:
- na skutek wyczerpywania się w centrum korzystnej relacji między rosnącą masą towarów na sprzedaż a możliwością konsumpcyjną centra- dążenia do znalezienia nowego rynku o dużej pojemności.
- występujące innowacje technologiczne im bardziej zaawansowane tym wymagają innych warunków środowiska
Okresy pchnięć rozwojowych
1780r.- wyjście poza Anglię, pierwsza fala, 1810-1830- N Ameryka i część Francji
1830-1860- Belgia, Niemcy, austro- węgry , Szwecja
1870-1890 król. Polskie, część europ. Rosji
1900-1920- Wlochy ( od Lotaryngii na S) Kanada, Japonia
1920-1940- Hiszpania, australia, RPA
1940-1960- meksyk, Brazylia, jugoslawia, Rumunia, Chiny
1960-1970- Indie, Egipt, Irak, Wenezuela, Kolumbia
Możemy wyróżnić na świecie na podstawie pchnięć strefy zacofania gospodarczego, czyli kraje strefy międzyzwrotnikowej, istotnym miernikiem obniżającym te kraje jest ilość produkowanej stali na osobę, która jest zdecydowanie niższa
Dekoncentracja produkcji hutniczej jako problem wynikający z problemu aglomeracji
Lata 50/60- został przełamany monopol 3 największych producentów stali w świecie ( wczesniej-70% produkcji na świecie)- USA, UK, ZSRR. W latach 60 wchodzą do tej grupy Japonia i Niemcy, potem jeszcze Francja i Chiny. Lata 80 kolejne kraje: Indie i wlochy.
1985r- kryzys gospodarczy, produkcja o 50 mln stali mniej- ZSRR, RFN, Chiny, wlochy , Japonia, UK.
1990- produkcja 800 mln ton stali, 12 krajów- USA, Brazylia, Korea S.
2000- produkcja 850 mln ton stali, coraz większy wpływ krajów azjatyckich, bez Francji, UK, spadek znaczenia europy wschodniej. Główny producent to Chiny.
Kraje, które wypadły są już na wyższym poziomie rozwoju, zaś te które są obecnie największymi producentami osiągnęły apogeum industrializacji.
Nadkoncetracja produkcji ( negatywne w większości):
- koncentracja przestrzenna prowadząca do szczupłości terenu na inne formy użytkowania.
- duże nagromadzenie potencjału ludzkiego, który zaczyna odczuwać dyskomfort
- niewydajność systemów transportowych
- kumulacja kapitału i jego wpływ na sferę polityki gospodarczej
- aspekty odczuwalne w sferze społeczno- kulturowej, negatywny stosunek do pracy, widoczny między pracodawcą a pracobiorcą, ograniczenie elastyczności przepływu sily roboczej np. związki zawodowe, wzrost cen nieruchomości (grunt, budynki), więc i wzrost kosztów usług publicznych.
1)Kompleks przemysłowy-zjawisko młode, jest on jedną z przyczyn silnych zjawisk koncentracji (produkcji, kapitału, ludzi):
-duża wartościowo i objętościowo produkcja, duży potencjał produkcyjny
-znaczna liczba zatrudnionych w kompleksie w stosunku do ogółu zatrudnienia w danym kraju
-bardzo znaczna wysokość zainwestowanego kapitału w głównych przemysłach kompleksu
-łatwe do zidentyfikowania więzi natury technicznej , technologicznej, ekonomicznej, organizacyjnej
-duża koncentracja na ograniczonej przestrzeni
-by mógł funkcjonować to musi posiadać instytucje wspomagające: naukowo-badawcze, szkolnictwo, instytucje finansowe, bankowe, ubezpieczeniowe, znakomity rozwój mediów sieciowych (transport, łączność i in.)
-duża różnorodność przemysłu-liczne ważne przemysły (nie lekkie), muszą istnieć gałęzie (2-4) dominujące, inne to tzw. gałęzie komplementarne
-przykłady:
GOP- parakompleks (duża szansa zatrudnienia kobiet)
Ludwigshafen (Niemcy)-ośrodek przemysłowy, ponieważ centrum bazuje na tylko jednej gałęzi-chemiczny (zatrudnia 45 tys. osób)
Belfast (Irlandia)-jedynie przemysł stoczniowy
2)Kryteria powstania kompleksów:
a)kryterium przemysłu dominującego w kompleksie-waga i rodzaj przemysłu dominującego ulega zmianom w czasie; w historii był to głównie przemysł metalurgiczny, obecnie istnieje wiele kryteriów wyznaczających przemysł dominujący, np. udział zatrudnionych,, wartość produkcji sprzedanej, moc produkcyjna, wartość środków trwałych.
b)kryterium mocy produkcyjnej-moc produkcyjna mówi o skali zdolności produkcyjnych.
c)kryterium stopnia koncentracji kapitałowej, mocy finansowej-kto jest dysponentem kapitału?, jakie jest rozdrobnienie finansowe? Czy kapitałem operuje monopolista, czy więcej mniejszych przedmiotów? Np. znaczne rozdrobnienie we Francji (wiele małych sum daje ogromną kwotę).
d)kryterium głównego przemysłu powodującego powstanie kompleksu-należy określić co było zaczątkiem (inicjatorem) wyodrębnienia się kompleksu. W wielu przypadkach był to węgiel kamienny. Metale kolorowe są bardzo rzadko czynnikiem inicjującym.
3)Kompleksy hydroenergetyczne:
-związane z przemysłami niewymagającymi dużej liczby i masy surowców, często z przemysłami bardzo energożernymi (np. metali kolorowych).
-kompleksy te mogą być lokowane w konkretnych, określonych miejscach fizjograficznych (najczęściej na obszarach górskich)- np. kompleksy alpejskie w Austrii, Szwajcarii, Francji, Włoszech, w dolinie rzeki Tenesee, Wschodnia Kanada, kompleksy Wielkich Jezior.
4)Kompleksy oparte o dogodne warunki komunikacyjne:
-kompleksy nadbrzeżne np. kompleksy Nowego Jorku, Szanghaju, kompleksy miast japońskich (Osaka-Tokio- Jokohama).
-kompleksy nadrzeczne, np. kompleksy doliny rzeki Loary, która dała podstawę do lokalizacji przemysłu wykorzystującego rzekę do wywozu i przewozu towarów.
-kompleksy metropolitalne, wachlarz komunikacyjny, wytworzony wokół metropolii przyczynił się do rozwoju przemysłu na jego obrzeżach, rozszerzając strefę miejską. Powstają one na podstawie dwóch uwarunkowań- obfitości siły roboczej, często wykwalifikowanej i dużej gęstości zaludnienia (np. kompleksy Paryża, Moskwy, Mediolanu, Berlina). Dominuje w nich przemysł wysoko przetwórczy (konsumpcyjny), ale początkiem były pokłady węgla i stali.
5)Kompleksy powstałe w wyniku pewnej sytuacji zagrożenia militarnego:
-związane z polityką obronną
-zauważalna jest ich dekoncentracja, deglomeracja ( w innych przypadkach byłyby łatwym celem ataku)
-np. środkowa Wołga, Ural, Syberia, Zachodnie USA.
6)Analiza progowa (za Bolesławem Maliszem):
Początkowo powstała ona na potrzeby analizy rozwoju aglomeracji miast, później rozszerzono ją również na działalność gospodarczą. Wyznacza ona ograniczenia różnej natury:
a)wynikające ze zróżnicowania fizjograficznych cech terenu (charakter fizyczny)
b) wynikające z istniejącego układu użytkowania terenu (ograniczenia funkcjonalne):
-związane ze zmianą formy użytkowania terenu, co z kolei wiąże się z dużymi kosztami
-istnieją prawne ograniczenia przed zmianą formy, by przekształcić z terenu rolniczego należy zapłacić równoważność kwoty: zdolność produkcyjna (qwintale)x zysk za q x 20 lat; np. Bielany Wrocławskie, Kobierzyce (bardzo dobre czarne ziemie-olbrzymi koszt przemianowania).
c)wynikające z tzw. technologicznych właściwości układu infrastruktury (ograniczenia technologiczne)
-infrastruktura rozwija się poprzez dodawanie kolejnych przedmiotów, które korzystają z tej samej infrastruktury, technologii (szansa na tańszą produkcję)-korzyści aglomeracji
d)wynikające z przekroczenia konieczności przebudowy elementów strukturalnych (ograniczenia strukturalne)
-spaja wszystkie dotychczasowe ograniczenia, jest najtrudniejsza do przekroczenia, bardzo kosztowna.
Wspólna cecha teorii progowej- wspomniane bariery nie mają charakteru absolutnego, zawsze można je przekroczyć, ponosząc duże koszty, które często decydują o wyborze innego miejsca lokalizacji. Przekraczanie granic dokonuje się skokowo.
7)Problematyka kooperacji:
Kooperacja poprzedzona jest procesami specjalizacji produkcji. Między kooperantami wytwarzają się powiązania produkcyjno- zaopatrzeniowe. 2 rodzaje powiązań:
a)międzygałęziowe-przepływ produktów finalnych
b)wewnątrzgałęziowe- powiązania między półfabrykatami, podzespoły, elementy związane z dostawą półproduktów.
-powiązania obejmujące produkty znormalizowane oparte na produkcji wysoko wyspecjalizowanej
-powiązania obejmujące produkty unikatowe (pojedyncze, adresowane do konkretnego odbiorcy)
-przejaw współpracy produkcyjnej (Kooperacji)
Kooperacja-współpraca przy wytwarzaniu wyrobów i świadczeniu szeregu usług:
-przemysłowa: współpraca wyspecjalizowanych przedsiębiorstw, pomiędzy którymi występują bezpośrednie powiązania produkcyjne, wynikające z umów i zamówień.
Typy kooperacji:
a)podstawowy podział:
-czynna- gdy przedsiębiorstwo samo produkuje na cele kooperacyjne
-bierna-gdy przedsiębiorstwo korzysta z dostaw z innych przedsiębiorstw
b)ze względu na charakter procesu produkcyjnego:
-przedmiotowa-dostawy części, półfabrykatów, które mają zapewnić możliwość prowadzenia montażu.
-technologiczna-obejmuje zakres usług służących w procesie produkcyjnym do otrzymania jakiegoś produktu. Np. frezowanie, kucie, odlewanie, trawienie.
c)ze względu na liczbę przedsiębiorstw współpracujących:
-równoległa-producent wyrobu finalnego korzysta z dużej liczby dostawców
-łańcuchowa (wielostopniowa)- kooperant zleca wykonanie części elementów komuś innemu
-cykliczna- wspólne wykorzystywanie elementów kooperacyjnych przy zakładzie głównym i współpracujących.
Koncentrację wymusza:
-charakter wyposażenia technicznego
-chęć wąskiej specjalizacji (co daje szansę wytwarzania produktów wysokiej klasy)
Korzyści związane z daleko posuniętą specjalizacją:
-wzrost skali produkcji
-lepsze wykorzystanie zdolności produkcyjnej
-podniesienie wydajności i jakości pracy
-obniżenie kosztów produkcji
Zjawisko kooperacji jest stosunkowo młode (na dzisiejszym poziomie rozwinęła się z końcem II Wojny Światowej). Można wyróżnić kraje o wysokim i niskim poziomie kooperacji, W Polsce jedynie 8% produkcji sprzedanej podlega kooperacji (jest to ilość niezadowalająca). O najwyższym stopniu skooperowania możemy mówić w przypadku przemysłu maszynowego i metalurgicznego.
Np. Ostrów Wielkopolski-ważny znaczący ośrodek przemysłowy, zakłady ostrowskie kooperują z zakładami w Polsce i za granicą, średni dystans kooperacji (najdłuższy-470km), w Polsce głównie z zakładami:
-górnośląskimi
-rejon Wrocławia oraz Dolnego Śląska
-Warszawa, Radom, Łódź
-rejon SE Polski +Poznań i Szczecin
Przemysł elektromaszynowy i zakłady przemysłowe drobnego (drzewno-meblarsko-spożywczego) posiadają najwyższy stopień kooperacji.
Voltzwagen- zaopatrzany przez ok. 6 tys. dostawców.; Mercedes-27 tys.; Ford( w samym USA)-117 fabryk, ponad 40 tys. dostawców.
8)Klub Rzymski i jego raporty:
a)założyciel: Pechi.
b)powołany do życia w 1968 roku (nieusankcjonowany prawnie) przez 30 światowej sławy ekonomistów, urbanistów, demografów i urbanistów.
c)cel: opracowanie analizy gospodarczej świata i poszczególnych regionów pod kątem zmniejszenia dysproporcji i opracowania polityki rozwoju.
d) z inicjatywy byłego sekretarza ONZ-u (Utanga).
e)1972-pierwszy raport autorstwa Denisa Meadowsa pt. „Granice wzrostu”:
-dążenie do jednorodności gospodarczej i społecznej świata
-dotychczasowa różnorodność jest iluzoryczna
-przy ówczesnym poziomie rozwoju gospodarczego surowców strategicznych wystarczy na niedługo np. ropy naftowej na 50-70 lat, metali na 20 lat.
-tempo rozwoju gospodarczego powinno być utrzymane na poziomie 3-4%.
f)1973-zarejestrowanie klubu jako agendy ONZ-u, siedziba w Genewie, max. 100 członków.
e)1974-raport Mesalovica:
-podział świata na 10 regionów ekonomiczno- społeczno- gospodarczych
-zaproponował tzw. wzrost ograniczony (rozwój przy uwzględnieniu warunków zewnętrznych, ale głównie autonomicznie)
f)1976-wielu autorów:
-zakłada przekształcenie ładu międzynarodowego na współczesny poziom rozwoju gospodarczego, uwzględniający możliwości poszczególnych regionów.
g)1978:
-określa globalne cele społeczne
-postulat utworzenia wspólnej rodziny narodów
h)1979:
-skierowanie problemów na działalność edukacyjną, by lepiej wykorzystać zasoby naturalne
-hasło „Świat bez granic”
i)1980:
-poświęcony problematyce państw 3-go świata
-3/4 ludności świata żyje w wyraźnie nierozwiniętym kręgu cywilizacyjnym
-rozrastanie się tego kręgu zaczyna być zjawiskiem niebezpiecznym
-pomoc, np. zmniejszenie obszarów stepowienia i pustynnienia, regulacja rzek dla celów energetyki, podnoszenie poziomu edukacji.
j)1986-Schreider:
-„Rewolucja bosonogich”- Ci, którzy nie posiadają niczego, nie mają też nic do stracenia
-może dojść do rewolucji biednego południa przeciwko bogatej północy
k)1993-Meadows, Randers:
-„Przekraczanie granic jako globalne załamanie czy bezpieczna przyszłość”
-podsumowanie, co zostało zrobione a co nie
-czy stoimy przed globalną katastrofą
-3 świat nie jest w stanie sobie poradzić
-3 granice wzrostu:
*mówi o tempie zużywania odtwarzalnych zasobów naturalnych
*dotyczy zasobów nieodnawialnych-zużywanie ich będzie rosło i będzie tak duże, że nie damy rady stworzyć źródeł alternatywnych
*związane z dostępnością do zasobów ekologicznych: natężenie destrukcji środowiska naturalnego przekroczy zdolność samoodtwarzania się przyrody.
OKRESY I PROCESY INNOWACYJNE PRZEMYSŁU
INDUSTRIALIZACJA-to przejaw współcz. rewol. przem. Wzrost zapotrzeb. na wyroby przem. w skali świata w wyniku: wzrostu liczby ludności, powiększ. teryt. kolonialnych, rozwoju handlu zamorskiego.
Pojawiły się nowe warunki rozwoju przem. Polityczne osłabienie systemu feudalnego, nagromadzenie kapitału, wzrost poziomu nauki i technologii, umiejętność wykorzyst. tych elementów dla celów praktycznych.
Ważną rolę odegrała też modernizacja szlaków wodnych(ok.6400km w Anglii)
1740-80 Anglia wytwarza 33% produkcji przem. świata –Anglia jako fabryka świata
początek rewolucji miał miejsce w przemyśle włókienniczym (bawełnianym)w Anglii- czółenko, przędzarka i krosna mechaniczne- mechanizacja produkcji. Wcześniejsze maszyny do prod. włókienniczej- to drewno zawieszone na sztalugach
od 1781 – napęd parowy
XVIIw W rozwoju społ-gosp. decydują 2 rodz. innowacji
-innowacje w produktach- zmiana prod. końcowego
-innowacje w procesach- zmiana metod wytwarzania, oparte na ówczesnej wiedzy
Schumpeter- twórca tzw. okresu chronologicznego rozwoju gosp. XVIII-XX –można wyróżnić 3 okresy innowacji wyznaczające kolejne stadia rozwoju industrializacji:
1)innowacje w Anglii- upowszechnienie przem. bawełnianego i maszynowego w Xix.
2)pojawienie się nowego rodz. transportu- 1825-kolejnictwo
3)silnik i energia elektryczna, silnik spalinowy, nowe chemiczne produkty, taśma montażowa w fabrykach
Zmiany organizacji i skali produkcji
Ford& Taylor- upowszechnili taśmę montażową, którą po raz 1 zastosowano w fabrykach motoryzacyjnych, dzięki czemu samochód staje się taką samą przyczyną rozwoju w wieku XX jak kolej w wieku poprzednim
N. Otto, K. Benz- Niemcy
Citroen, Peugeot- Francja
EPOKA FORDYZMU 1870-1960
Zastosowanie taśmy staje się przyczyną produkcji masowej, oraz koncentracji kapitału w tych kluczowych przemysłach, a co za tym idzie – koncentracji przestrzennej produkcji.
Od lat 70 XXw – zmiana produkcji przemysłowej: paradygmat fordowski, który określał masową produkcję standardową, zostaje zastąpiony postfordowskim paradygmatem, którego cechą jest zdywersyfikowana produkcja wysokiej jakości.
Zmiany dokonują się w 4 poziomach, cechach:
1)procesy pracy
2)reżimy akumulacji
3)mechanizmy regulacji
4)mechanizmy socjalizacji produkcji
Te cechy prowadzą do fazy cywilizacji informacyjnej.
Klasyczne cechy postfordyzmu 70/80 XXw
-zmiana udziału przemysłu w krajach wysoko rozwiniętych (maleje udział zatrudnienia
70→40% )
-znaczny wzrost udziału ludności sektora III
-wprowadzenie oszczędnych technologii, dążących do zmniejszenia jednostkowego zużycia energii
-zmiany handlu zagranicznego; wymianę prod. przemysłowych zastępuje przepływ wiedzy, kapitału, informacji
-proces przemieszczania się przemysłu do krajów słabiej rozwiniętych
-duże znaczenie wielkich korporacji przem., umiędzynarodowienie procesów produkcyjnych
Proces reindustrializacji – odchodzenie od gałęzi o charakterze kapitałowo- intensywnych do gałęzi intelektualnie intensywnych
-maleje udział przem. tradycyjnych, na rzecz przem. o wysokim stopniu przetwarzania
-towarzyszy mu kryzys gosp. starych regionów przem. np.; GOP, Sudety, Łódź
-towarzyszy mu rozwój badań naukowych, w których nakłady wzrosły min 6-10krotnie. Udział na badania wynosi 3% PKB
-tworzenie nowych krajobrazów przemysłowych- krajobrazy krzemowe, rozproszenie przem., wiele centrów naukowo- badawczych
Wszystkie te proc. spowodowały że w produkcji przem. udział średnio-i drobnoseryjny to 70% całej prod. Renesans małych i średnich przedsiębiorstw.
Przejście od industrializacji do reindustrializacji
Warunkiem rozwoju przem. jest jego elastyczność a nie stabilizacja.
Odejście od tzw. ekonomiki skali na rzecz ekonomiki różnorodności.
Zmiany strukturalne w przemyśle zapoczątkowane pod koniec XXw.
Szczególna rola mikroelektroniki, czuła na innowacje szerokostosowana informatyka , telekomunikacja, środki masowego przekazu.
Współczesna rewolucja przem. – rew. telekomunikacyjna.
Telekomunikacja- już nie tylko dział produkcyjny, ale też sektor usługowy, świadczący usługi telefoniczne, telegraficzne, transmisji danych. W latach 90 XXw najszybciej rozwijający się dział elektroniki- łączność mobilna: telefony komórkowe, Internet, (śmierć odległości)
Mikroelektronika ma zastosowanie w procesach produkcyjnych: produkcji wyrobów gotowych.
Współczesna rewolucja przemysłowa- istotne zmiany w środowisku naturalnym, powszechne stosowanie czystych technologii, dążenie do niskiej materiałochłonności, mało odpadów, duże znaczenie badań naukowych, prac rozwojowych, ogromne nakłady na badania podstawowe (umożliwiające rozwój nauki) i stosowane (zastosowanie w życiu), roczne nakłady to ok.3%
Nauka stała się siłą wytwórczą.
Współczesne tendencje rozwoju przemysłowego
Potrzeba analizy tych tendencji wynika z potrzeby określenia kierunku badań nad problematyką przemian przestrzeni przemysłowej i jej elementów oraz badań ośrodków, okręgów i kompleksów przem.
Elementy badania struktur przemysłu (ich funkcjonowania i rozwoju)
-historyczny proces kształtowania się przedsiębiorstw
-współcześnie poziom rozwoju tych struktur się zmienia
-możliwośc przebudowy tych struktur przestrzennych wynika z etapów rozwoju cywilizacyjnego
-badania strategii rozwojowej, podejmowane decyzje mają dotyczyć zjawisk różnej skali (lokalne, krajowe, globalne)
Przechodzenie społeczeństw do coraz bardziej złożonych faz rozwoju cywilizacyjnego- nowe podstawy rozwoju dla każdej z faz.
Regiony ekonomiczne (szczególnie państw wysoko rozwiniętych ) znajdują się w fazie przejścia od cywilizacji industrialnej do cywilizacji informacyjnej. Każda zmiana cywilizacji następuje coraz szybciej. W fazie informacyjnej żyje 17% ludności świata. 0,6% żyje w fazie cywilizacji pierwotnej
Wierzbicki- polski ekonomista
-cywilizacja informacyjna traktowana jest jako zjawisko globalne
-pod jej wpływem następuje rozwój informacyjności społeczeństwa
-cechy rozwoju społ- gosp:
informacja podstawowym zasobem produkcji, jak zasób pracy, surowiec;
techniki informacyjne są narzędziem, dobrem jak to co przpływa
-procesy globalizacji- internacjonalizacja produkcji ;
tworzenie ponadnarodowych korporacji przemysłowych o powiązaniach sieciowych
zmiany struktur organizacyjnych, zarządzania, koncentracji kapitału)
Karpiński- cechy przemysłu fazy informacyjnej
-dynamiczny wzrost wydajności pracy tylko w nowoczesnych przemysłach, powstają nowe stanowiska pracy, w tradycyjnym przemyśle zmniejszenie zatrudnienia
-lata 1983-93- w przemyśle wysokich technologii w USA powstało 730tys. nowych miejsc pracy, zatrudnienie w przemyśle spadło o ok. 1mln
270tys- bezrobocie strukturalne
1 robot zastępuje 7 osób
1 komputer zastępuje 20 osób
-stosunkowo niska materiało- i energochłonność przemysłu wys. technologii
-dla znacznej części przemysłu głównym surowcem jest informacja
-zmniejszenie zapotrzebowania na stal, 5xmniejsza stalochłonność przem. nowoczesnego w stos. do tradycyjnego
-wysoka opłacalność, głównie eksport
-średnia stopa zysku’95-‘05 –5-7% w tym high-tech 20-30%
-przemysł high-tech- pierwszy w historii przemysł w którym nakłady na badania naukowo rozwojowe przewyższają nakłady na środki trwałe, np. Japonia80%
-należy się spodziewać, że nastąpi dalsza polaryzacja świata
regiony najwyżej rozwinięte pozbywać się będą produkcji materiało- energio- i pracochłonnej
regiony średnio uprzemysłowione: związane z produkcją i eksportem wyrobów tradycyjnych
regiony pozostałe: opierają się głównie na surowcach, ich wyroby nie są konkurencyjne na rynkach światowych surowce-jedyne dobro, które można eksportować
Krajom które nie zdołają zapewnić sobie miejsca w 1. grupie grozi regres gospodarczo-cywilizacyjny i uzależnienie od krajów rozwiniętych a w konsekwencji zacofanie
nowe pojęcie- kraje nowo zacofane
GOS PRZE dziedzina poruszająca sie w zjawiskach o kategoriach wartościowych i racjonalnych-nauki ekon. GP pojecie złożone, składa sie z 3 segmentów:- problematyka osadnictwa, produkcji; transportu.
-Trans tworzy przestrzenne wiezi osadnicze, umożliwia istnienie produkcji, transp wiąże osadn i prod w organizmy spol-gosp. transport dziala na rozmieszczenie osad i produkcji-> sprzężenie zwrotne. poszczególne elementy tworzą gosp narod, ale jednocześnie każdy z nich jest elementem samotwórczym, powiązanym z transportem. transport to element sprawczy wszelkich powiązań.
-Rozmieszczenie osadnictwa(teoria rozmieszczenia osadnictwa-infrastruktura; zagospodarow społecznej przestrzeni geogr);
- rozmieszczenie produkcji(teoria lokalizacji produkcji-elementy infrastruktury ekonomicznej zagosp przestrzennego);
- rozmieszczenie transportu(teoria lokalizacji systemów transp infrastruktury tech, zagosp przestrzenne-szlaki)
ELEME ROZMIE ZAGOSP PRZEST system przestrzenny kontynentu odróżnia sie od tych na innych kontynentach ( ameryka N - regularny czworobok, Europa - trójkąt).
Europa - związane z historia, rozwoj ewolucyjny, stopniowe zagęszczenie.
Ameryka - okresy kolonizacji, duża żywiołowość ruchu ludnościowego -> szybkie formy transportowe(kolonizatorzy docierali do brzegu, potem horyzontalnie do drugiego - ukl paralerny. kolejna fala związana z odkrytymi surowcami-> szlaki południkowe(czworoboki widoczne w kształcie stanów).
Afryka - najpierw południkowy, potem horyzontalny.
Australia - kolonie karne wpływały na tworzenie sie ukl horyz, większe jednostki. kształty figur wpłynęły na uogólnienia tworzącej sie formy transp.
PRAWA TRANSPORTOWE
prawo Dionizego Lardnera -1850r, rozmiary zbytu określonego dobra zmieniają sie w zależności odwrotnie proporcjonalnej do kwadratu wys przewozowej stawki na to dobro (kwestia odl i kosztów) -> quasi praso;
Emil Sax 1873-1890
1)intensywnosci transportu - intensywność powinna być zgodna z intens rozwoju pozostałych dzialow gosp narod. jeśli jest zaburzona przez zbyt wolny rozwoj transp zauwazamy kryzysty gosp.
2)integracji transportu-rozdrobniony popyt na uslugi transp zostanie zintegrowany do określonej zgodnie okreslonej liczby inwestycji lokowanych urządzeń transp.
3) kierunkowości transp-ruch odbywa sie po prostej najniższych kosztów (jeden ukl transp)
4) kosztów transp-mamy do czynienia z kosztami stałymi (niezależnymi od rozmiarów przewozu),zmiennymi(zależnymi..) .korzystne est rozszerzenie rozm do pelengo wykorzystania mozliwosci przewozowej(tańsze koszty jednostkowe)
5)cen transportu-zmiany miedzy popytem a podażą na usługi transp,w razie obniżenia cen na przewozy wzrasta na nie popyt i odwrotnie.
prawo refrakcji (zalamania transportowego)-min.2 ukl transportowe(tansze i drozsze)prawo platynacji drog transp-stale relacje miedzy drogami gl a bocznym, rozwój transp->drogi boczne ulegaja spłaszczeniu (ukl bardziej roznolegly, jednorodny) prawo paraleryzacji-lok rożnych rodzajów transp .drogi nowych rodz układają sie pierwotnie prostop do starych z czasem przekszt w ukl paralerne. Konsekwencja sa modele transportowe.
MODELE TRANSPORTOWE Wasiutyński - model ukl kierunkowego transp oparty na rachunku mas przewozowych, gl transp kolejowy. model analogowy. Modele geometryczne:
1)Kohl -uzależnienie sieci transp i osad od morfologii terenu
2) haufe - model heksagonalny
3) komiwojazera(analogowy)-wyznaczenie najkrótszej trasy, odwiedzając wszystkie adresy. Droga musi być najkrótsza, nie można powtórzy żadnego odc.
4) model środka miedzi-tworzenie sieci telef przy najkrótszych kablach miedzianych. Przestrzeń z budkami i stacjami telef
5)sieci scentralizowanej (pęki dróg)- powiązanie min kosztów transportu z danym pkt centr.
6) modele Domańskiego;
- egzotropowy: układ transp zwrócony na zew, jego węzłem jest dany ośrodek który ściąga do siebie najkrótsze drogi transp np. Porty. Zastosowanie głownie w Afryce.z czasem rozrastał sie w aglomeracje – układ lejkowaty.;
- model odo tropowy - zasadza sie na relacjach miedzy dr bocznymi a gl (powiązanie modelu i praw). Najczęściej na obszarach przybrzeżnych i nowozagosp bądź nowo uprzem. drogi z układu prostopadłego do paralelnych - możliwość wyboru i równoczesnego przewozu większej il towaru.;
-model anizotropowy-anizotropia kryształów - prawa refrakcji i kierunkowości.
7)modele funkcjonalne;
-policentryczny - obszary górniczo - przemysłowe bądź rolniczo – przemysłowe (zrównoważony układ ośrodków centralnych),
-monocentryczny-warunki silnej centralizacji przem-gosp, polityczno - administracyjnej, najbardziej złożony hierarchicznie, władza ksztaltuje siec.
8)modele geometryczne;
-mc leane'a - szachownicowy, do konstrukcji sieci transportowo - osadniczej na obrzeżach kolonialnych - powinna łączyć porty przybrzezne, koleją z głębią lądu (rejony bogate surowcowo).na tych liniach tworzone są węzły mniejszej rangi, miedzy którymi przeprowadza sie linie horyzontalne. Miedzy nimi ukl przekątne - wielka złożoność sieci
;- model kohra- dla obszarów USA, prawie regularne trójkąty równoboczne. wierzchołki to centra miast głównych bądź węzły kom.w skutek dalszego podziału na trójkąty tworzy sie siec pól triangulacyjnych, pokrywających cały kraj. model ten pozwala na hierarchizacje ,ukazuje rozwój sieci
9)modele rozwoju sieci
-taffego, morilla, grulda- czysto empiryczny, na podst konstrukcji sieci transportowej Afryki. 4fazowy,
- lachenna-4fazowy szachownicowy dla obszaru hipotetycznego, homogenicznego, związanego z jednorodna działalnością gosp. i małą gęstością zalud
10) modele symulacyjne- nie określa metody postępowania lecz sposób stosowania. mogą być modele z prognoza w przód lub z odtworzeniem przeszlosci.
-kanskyego-dla sycyli(siec kolejowa obrazuje morfologie tego terenu),spr czy siec transp drogowa odbiega od aktualnie uzytkowanej sieci transp.
- kolarsa halina- na przykl turcji,pkt wyjscia jest mapa 3wymiarowa oparta o miasta różniące sie liczbą mieszkańców lub region o różnym zagęszczeniu. Postępowanie zgodne z modelem potencjalu i grawitacji.
11)dziewońskiego-1948,dla polski.zespol 7 nakladajacych sie ukł transp a każdy z nich obejmuje inny odc potrzeb przewozowych kraju.-ukl geograficzny-wycinek uslug transp miedzynarod,
-geopolityczny-wyznacza podstawową sieć dróg wewnątrzkrajowych,
-trójkątny - gl wewnatrzkrajowa siec uzupelniajaca rozdielcza, przekaznicza (przekaz inf),
-dosrodkowy - obsluga wielkich osr admin - przem kraju,
-prostokatny - elementarna siec transport(gminna),
-ukl funkcjonalny- koordynowanie ukl by tworzyly jednolity zintegrowany ukl polski. Model jedynie teoretyczny-kompilacyjny.
POJECIE ROZWOJU SIECI3 standardy:
1)rozwój jako przyrost długości szlaków i węzłów w czasie(elementy następują po sobie w czasie).tempo rozwoju sieci i dynamika.
-analiza od początku zaistnienia, kazdy przyrost odnosimy do pkt wyjscia,
-kazdy kolejny okres nastepnego interwalu czasowego odnosimy do kazdego okresu poprzedzajacego.
2) przyrost dl szlakow i wezlow w przestrzeni (rownoczesny rozwoj kilku elementów obok siebie) - narastająca gestosc sieci, -jak zj rozciaga ta siec przy uwzgl gl rzeczyw do ortodromalnej.
3)rozwoj jako pochodna narastajacej fukcjonalnosci sieci.analiza na 3 etapach:
-jak przyrost dl rozciaga siec w drzewka,tworzenie edynie rozwidlen.
-jak przyrost dl szlakow domyka siec w cykle (z drzewek na ukl cykliczne),
-osr sieci centrow funkcjonalnych,stymulujacych rozwoj sieci. Zasada racjonalonosci rozwoju sieci-im mniejszy przyrost dl sieci organizuje siec w większą ilosc osrodkow centrów funkcjonalnych wyższej rangi tym funkcjonalność wyższej rangi, funkcj rozwoju sieci jest wieksza.
TRANSPORT
Przedmiot:
zagadnienia związane z urządzeniami transportu
zarządzanie i organizacja transportu
funkcjonowanie transportu (w sensie samego ruchu)
Komunikacja = transport + łączność
PODZIAŁ:
kryterium środowiskowe: lądowe wodne, powietrzne
infrastruktury ekonomicznej: drogowy, szynowy
rodzaj środka przewozowego: kołowy, kolejowy, tramwajowy, juczny itd.
zasięgu: międzynarodowy, międzyregionalny
stopnia mechanizacji: nie zmechanizowany, zmechanizowany
rodzaju napędu: parowe, spalinowe
charakter przewozu: publiczny, kabotażowy, pasażerski, towarowy, nieregularny, regularny
Łączność – przewodowa i bezprzewodowa
Transport – rodzaj usługi, podstawowy element więzi między producentem a konsumentem (wynikający z ekonomii kapitalistycznej); podstawowe podłoże produkcji, którą można uważać za samodzielną strefę produkcji materialnej
PODSTAWOWE POJĘCIA TRANSPORTU
Pojęcia sieciowe:
punkt – jeszcze nie jest elementem transportu, od niego zaczynają się ….. sieci transportowej
szlak transportowy – miedzy dwoma punktami, ciąg komunikacyjny z charakterem liniowym, po którym dokonuje się ruchu w zasadzie dwukierunkowym, rzadko jednokierunkowym, od szlaku zaczyna się ….. sieć
węzeł transportowy – miejsce zejścia się lub przecięcia co najmniej dwóch szlaków
sieć transportowa – zespól szlaków i węzłów transportowych poodmykanych cykle transportowym (drzewko transportowe)
system sieci transportowej – układ, który tworzy obwody zamknięte i przypomina kształtem drzewka dendrytowe
Drogi rozwoju przestrzennego sieci transportu:
- związki proste – sieć prosta
- związki rozgałęzione – rozwidlająca sieć
- związki rozgałęzione z domkniętymi cyklami
- związki złożone
Układy transportowe:
- proste
- złożone
- wielokrotnie złożone
Typy szlaków transportowych:
- szlaki jedynie wydłużające (tranzytowe)
- rozgałęziające sieci w cykle
- domykające sieci
Typy węzłów transportowych:
- węzły początkowe i końcowe (inicjujące tworzenie sieci transp.)
- węzły tranzytowe
- węzły ośrodkowe stymulujące rozwój sieci transp. np. węzeł Kłodzka; w transporcie kolejowym węzeł Jaworzyny Śląskiej, Węglińca
Pojęcia ekonomiczne
komplementarność transportu – zjawiska ruchu dokonujące się w jednym kierunku, ruch w tym kierunku może być kompensowany przepływem innych dóbr (w tym pieniędzy) w przeciwnym kierunku
substytucyjność – forma alternatywna, pojęcie to wyraża dążenie nabywców lub sprzedawców do wyboru najkorzystniejszej drogi wymiany np. z punktu widzenia odległości, szybkości środka transportu, kosztów
wybór z punktu widzenia odległości – tzry typy odległości wykorzystywane w badaniach nad przepływem
- odległość fizyczno-przestrzenna (swa aspekty)
odległości idealne (z lotu ptaka) ortodromalne- odległość najkrótsza
odległości rzeczywiste – dokonujące się w przestrzeni – krzywizna szlaku
- odległość czasowa – mierzona w jednolitych jednostkach czasu, oznacza dostępność, czyli ile potrzeba czasu by gdzieś się dostać biorąc pod uwagę czynniki środka transportu
- odległość ekonomiczna – wyrażona w kształtach transportu
- odległość w transporcie – stan napięcia między dwoma węzłami, punktami, który jest wprostproporcjonalny do ich wielkości i odwrotnie proporcjonalny do kwadratu odległości między nimi (prawo Newtona – model grawitacji potencjału)
Pojęcia funkcjonalne
Elementy zagospodarowania przestrzennego to podstawa dla zawiązujących się tam związków; przestrzeń transportowa jest bardzo złożona. Trzy główne pojęcia funkcjonalne:
a) system transportu
- konglomerat wzajemnie powiązanych inwestycji z różnych gałęzi transportu
- całokształt spraw technicznych i ekonomicznych, które występują w procesie współpracy poszczególnych rodzajów transportu oraz określają charakter zależności i powiązań pomiędzy transportem a innymi działami gosp.narodowej
b) układ komunikacyjny
- niewchodzący w strukturę gałęziową transportu globalny model rozkładu ładunków i pasażerskich ciągów przewozowych
ciągi przewozowe
- wektory pokazujące wielkości podlegające przewozom oraz kierunki przewozu
a, b, c uzupełniają się tworząc ogólny system zagospodarowania przestrzeni
Różnica między układem komunikacyjnym a systemem transportowym polega na formie interpretacji między sobą. Układ komunikacyjny to ogólne „wyrażenie algebraiczne”, pod które system transportowy podstawia konkretne, ale rożne wartości liczbowe np.klasy dróg kołowych, szlaków kolejowych, dróg wodnych – określona przepustowość potoków ładunków lub pasażerów.
Ważne, gdy analizujemy badania nad rozwojem w czasie, pozwala to na prognozy, ważne znaczenie praktyczne (retrospekcja i prognoza).
Ważna rola przy podziale transportu na dwa okresy czasu:
okres związany z rozwojem transp. niemechanicznym
- w dziejach ludzkości trwał 5 tys. lat,
- początek trwanie, pojawienie się środków transportu podczas pierwszej rewolucji technicznej neolitu (4 tys p.n.e – 1700 n.e)
czyli pierwsza rewolucja techniczna (przemysłowa) wynalezienie koła, wynalezienie i zastosowanie wiosła i żagla, = te wynalazki pozwoliły na rozwój transportu kołowego i wodnego (przy brzegach)
- pojawienie się cywilizacji potarbicznej, rozwijana w oparciu o dolinę rzeczną, gleby aluwialne, rozwój hodowli, handlu, rolnictwa – duże znaczeni dla rozwoju cywilizacji ludzkiej, (Ganges, Brahmaputra, Indus, Dunaj, Wisła)
- cywilizacja tallassoniczna – przymorska, akweny mórz śródlądowych, często rozrastające się w głąb lądu (transport, poznawanie nowych terenów)
- cywilizacja aeoniczna – kosmopolityczna, globalna, ogólnoświatowa, opanowanie między kontynentami szlaków morskich, pokonywanie dużej odległości na lądach, silna polityka imperialna, odkrycia geograficzne
Luis Mumford – twórca periodyzacji całego transportu zmechanizowanego i niezmechanizowa. W niezmechanizowanym wyznacza podokres dla kultury Europejskiej; można wyznaczyć 1000-1750 ne. Czas traktowany jako drugi okres rewolucjitechnicznej (przemysłowej), dokonują się tu niezwykłe zjawiska ……….., okres wielkiego scalania licznych technik różnych cywilizacji kręgu europejskiego. Rozpowszechnienie tran. Na drodze mechanizacji – komora śluzowa XVw. umożliwiała ona łączenie kanałami i śluzami różnych – cieków wodnych – wyrównywanie poziomów rzeki. Powstanie poczty XV w. – cele handlowe na potrzeby państwa, dopiero w późniejszym czasie stała się użyteczna na potrzeby prywatne; duża rola Polski; Prosper Powal założył Pocztę Polska w XVIw. Powstanie przedsiębiorstw transportowych – XV/XVIw. Przeds. armatorskie w żegludze rzecznej lub morskiej, zrzeszone w gildzie. Budownictwo drogowe fundamentowe, powstało do celów handlowych, potem cele publiczne i finansowe z opłat pobieranych za przejazd drogą.
Rozwój systematycznego transportu mechanicznego kończy się w 1750r.
1750- początek systematycznego transportu zmechanizowanego, III-cia rewolucja (w gałęzi przemysłu jest to druga rewolucja)
rozwój wielu rodzajów transportu podyktowany gwałtownym rozwojem wielu gospodarek
cecha- w ramach systemów długofalowego rozwoju transportu, transport zmechanizowany cechuje się największą dynamiką.
Znaczące wynalazki:
-napęd parowy, lokomotywa 1825
uruchomienie kolei 1829 pod Liverpoolem, dł25km
rozwój kolejnictwa na kontynencie- lata 40
Wa-wa- Oława 1842
rozpowszechnienie kolejnictwa poza Europą- lata 60 XIX wUSA
-budowa kadłubów żelaznych w miejsce drewnianych1787-1818
pierwszy statek Trial 1787
statek żelazny z napędem parowym 1821
-wynalezienie śruby napędowej zamiast koła napędowego 1829
pierwszy statek ze śrubą Archimedes1838
-XIX/XX w pojawienie się samochodu
-lotnictwo początek XX w 1903 pierwsze próby wzbicia się w powietrze
1904-1914 bardzo dynamiczny rozwój w Iw światowej lotnictwa, po II wojnie światowej upowszechnienie
1910- Ferdynand Zeppelin –twórca sterowca
1900-sterowiec o konstrukcji półsztywnej
1906- sterowiec o konstrukcji sztywnej
Faza rozwoju transportu zmechanizowanego
pojedynczy cykl rozwojowy (cykl długiej fali)ok50lat
co około 50 lat wielkie innowacje
lata 40 XIXw i XX
lata 90 XVIII, XIX, XX
II rewolucja przemysłowa stworzyła nowe potrzeby transportowe, dużo wyższe od dotychczasowych- oprócz większej liczby surowców ,szybszej dystrybucji, transport stanowił barierę dla dalszego rozwoju. System transportowy stał się niesprawny wobec lawiny produkcji- potrzeba b. szybkiego rozwoju, noweżródła napędu(parowy, spalinowy potem elektryczny, jadrowy).
I-wszy napęd jądrowy 1954
I-wszy statek ładowny o apędzie atomowym Lenin 1957
Łączność –innowacje
w okresie I rewolucji przem. wg Munforda –telegraf optyczny
pocz II rew.przem.- telegraf z wykorzystaniem impulsu elektrycznego 1837
2połowa Xix –budowa kabli podmorskich łączących Europę z Ameryką płn., potem nowe połaczenia
1pol. XXw pojawienie się radia
Włoch Marconi1895-97
1876-telefon
2połXXw zastosowanie na szerszą skale telawizji
1924-pierwszy przekaz telewizyjny
1952-pierwszy przekaz telew. w Polsce (ośrodek wawa i Katowice)
1962-pierwszy przekaz ośrodka wrocławskiego
1974- telewizja kolorowa w Polsce
lata 80-90- telewizja kablowa i cyfrowa
POJĘCIE PRACY TRANSPORTU
Cechy pracy transportu w odróżnieniu od pracy przemysłu lub rolnictwa
- t. w swojej pracy (łączność też) nie wytwarza żadnych nowych wartości rzekomych, praca t. polega na dokonywaniu zmian miejsca produktów wytworzonych przez inne działy prod., zmiana miejsca dokonuje się też między producentem a konsumentem
- produktów pracy trans. (ładunki, idee) nie można magazynować
- praca tr. polega na ścisłym powiązaniu szczególnych ogniw organizacyjnych tak by pracowały efektywnie
- praca tr. Jest pracą, w której bierze udział ogromna rzesza ludzi współdziałająca w stałym zespole operacji, elementy pracy dokonują się w różnym czasie, w różnych odległościach
- proces pracy tr. składa się z trzech elementów:
wartość pracy tr. – w czasie pracy transp. siła robocza (człowiek)zostaje świadomie użyty do osiągnięcia z góry założonego działania ……………..
przedmiot pracy transp
środki – wszystkie rodzaje transportu, cała infrastruktura, służby zabezpieczające – mają na celu by określony środek dotarł do miejsca w określonym czasie w nienaruszonym stanie
Na pracę transportu wpływają: działy gosp. leżące poza transp., one zlecają transportowi usługę – filozofia kapitalistyczna
Transport i łączność są niezbędnym warunkiem dla każdego procesu produkcji, więc mogą być uznawane jako część procesu prod. – filozofia marksistowska. Dziś skłania się do teorii, że transport to usługa.
ZADANIA TRANSPORTU I TRANSPORTU W GOSPODARCE NARODOWEJ
- transport to jedna z najważniejszych działalności w ramach gospodarki narodowej
- transport jest dziś traktowany jako instrument techniczny, który umożliwia wymianę dóbr i usług wynikających ze społeczno – gospodarczego podziału pracy oraz fizycznych przepływów międzynarodowych i międzygałęziowych – kooperant między zakładami produkcyjnymi a siecią osadniczą
- transport to czynnik współdziałający, współkształtując możliwości tworzenia DN,PKB
- podstawowy element przestrzennego zagospodarowania obszarów, a zwłaszcza lokalizacji i rejonizacji usług i przemysłu (makro i lokalna skala)
- czynnik aktywizujący życie gospodarcze, zwłaszcza w obszarach słabo rozwiniętych
- środek, instrument umożliwiający utrzymanie polit-administracyjnej wartości państwa, jest elementem zapewniającym utrzymanie ładu społecznego i bezpieczeństwa publicznego
- ważny element obronności kraju
- środek zaspokajający indywidualne i zbiorowe potrzeby komunikacyjne ludności
- element wpływający na kształtowanie sieci osadniczej (aglomeracje, sieci podmiejskie)
- udział gospodarki w ramach zagadnienia w teorii gospodarki przestrzennej
- element ułatwiający wyrównanie poziomu kulturowego i intensywności życia społ-politycznego danego kraju
- transport kształtuje przestrzeń gospodarczą i umożliwia dobre funkcjonowanie gospodarki jeśli jest odpowiednio datowane i kontrolowane
KRYTERIA OCENY SYSTEMU TRANSPORTOWEGO (ocena stanu zagospodarowania)
z punktu widzenia zdolności transportu do spełniania, wypełnienia wymienionych wyżej funkcji w gosp.narodowej
jakość i sprawność usług transportowych
prawidłowe wykorzystanie potencjału transportu (komplementarność i subsytyucyjność typów transportu)
nakłady na transport obciążające gospodarkę narodową
wpływ transportu na podnoszenie się stopy bytowo-kulturalnej życia ludności
Obecny system transportu w Polsce w dalszym ciągu odczuwa przeszłe sposoby traktowania (wpływ historii). Jest on wyjątkowo mało skoordynowany. Dominują role odrębnie podejmowanych decyzji. Szczególnie transport samochodowy jest wyjątkowo rozdrobniony, co nie ułatwia mu funkcjonowania. Małe jednostki nie są w stanie połączyć się w duży, wspólnie działający organizm.
System jest organizacyjnie niedostosowany, niekompatybilny w odniesieniu do potrzeb krajowych i międzynarodowych.
Nasz ogólnokrajowy system transportowy jest niedofinansowywany, niezinegrowany, nie spełnia podstawowych funkcji społeczno – gospodarczych.
PRZYCZYNY NIEDOMAGANIA POLSKIEGO SYSTEMU
przyczyny zewnętrzne działające na system transp. spoza samego transportu
- nieuzasadniony gospodarczo poziom dysproporcji w zagospodarowaniu transportowym w różnych rejonach kraju (czynniki historyczne)
- niedostateczne uwzględnienie transportu jako ważnego działu gosp.narodowej przez państwo
- niewystarczające w stosunku do potrzeb inwestowania w podstawowe środki pracy transportu
- zbyt mały nakład na remonty i modernizację (szybka dekapitalizacja istniejących środków)
- niewystarczające uwzględnienie możliwości i zakresu współdziałania różnych rodzajów transportu, które powinny być komplementarnymi,
przyczyny wewnętrzne – tkwią w samym transporcie
- dysproporcje organizacyjne między poszczególnymi gałęziami transportu (nadmierne rozproszenie gestyjne i organizacyjne gł.transportu kołowego
- zbyt powolne eliminowanie przestarzałych technik transportu
- brak jednolitego i skoordynowanego dostatecznie systemu taryf przewozowych
- brak porównywalnych mierników pracy i efektów przewozowych dla wszystkich rodzajów transportu
Rozwiązanie tych problemów wymaga długofalowego i systematycznego działania. Dlatego obserwujemy ciągłe pogarszanie się systemu.
Z punktu widzenia mankamentów nasz system nie należy do odosobnionych na świecie. Większość systemów światowych wykazuje duży poziom niezadowolenia.
Nieprzystosowalność do siebie dwóch podstawowych działów transportu to najczęstszy problem (ciągła konkurencja). Powinna być długofalowa zasada naprawy systemu, w celu stworzenia zintegrowanego, komplementarnego systemu.
SYSTEM ZINTEGROWANY
Powinien być planowo uporządkowany, zespoły środków transportowych z uwzględnieniem wszystkich gałęzi transportu, powinna być zachowana zależność funkcjonalna (organizacja, zarządzanie, produkcja).