Średniowieczna poezja łacińska w Polsce /Maciej Włodarski (opracowanie wstępu)

1.Średniowieczna twórczość łacińska powstająca w Polsce to integralna cześć polskiego piśmiennictwa, oraz polski wkład w piśmiennictwo europejskie. Dwujęzyczność to istotny wyróżnik staropolszczyzny.

2.Łacina w polskim piśmiennictwie „trwała” do ok X –XVI w. Epigrafy powstają na początku XI w., od XIII w. następuje szybki rozwój poezji liturgicznej(głównie ku czci lokalnych patronów).

3.Poezja to sztuka wierszowania, jej wartość mierzona jest wg. ściśle określonych reguł z których decydującą jest forma.

4.Poezja łacińska w średniowieczu- dziedzictwo starożytności (poezja oraz zasady jej tworzenia). Z czasem jednak owo dziedzictwo marniało, ulegało zwyrodnieniu a rozwój łaciny( będącej wtedy językiem żywym) spowodował zatarcie się istotnych dla wiersza antycznego reguł wersyfikacyjnych. W poezji rzymskiej , najistotniejszy był rytm – uzyskiwany dzięki regularnie następujących po sobie określonych układach zgłosek długich i krótkich(czyli tzw. Iloczas). Inny akcent wyrazowy(łaciński) powoduje zanik iloczasu. Recytacja przypominająca śpiew zostaje zastąpiona akcentem wydechowym-> głośniejszym artykułowaniem akcentowanej sylaby. Zmiany te ukształtowały nowe zasady poetyckie, mimo iż nadal powstawały wiersze iloczasowe , równolegle tworzą się i rozwijają dwa systemy wersyfikacyjne:

a) wiersze metryczne – odwołujące się do form tradycyjnych, powodując tym samym powstawanie licznych uchybień wynikających ze stosowania martwych reguł( długość sylab, akcentowanie, ograniczanie się do najprostszych form twórczych-> heksametr, dystych elegijny, strofa saficka). Poszukiwano także nowych środków , dla urozmaicenia – wprowadzono rym do heksametru i pentametru(około VIII w.). Powstały przez to „heksametry ogoniaste” (rym na końcu wersu) oraz „heksametry leonińskie”(rym łączy cezurę po piatej półstopie z klauzulą) .Te ostatnie były niezwykle krytykowane około XII w.

b)wiersze rytmiczne- w których królował izosylabizm(przejęty najprawdopodobniej pod wpływem hymnów syryjskich)czyli przestrzeganie zasady jednakowej liczby sylab w wersie. Klauzule akcentowe dopuszczały akcenty paroksytoniczne oraz proparoksytoniczne. System ten cechowały również rymy żeńskie dokładne , przybliżone -> asonanse . Wiersze rytmiczne były niezwykle popularne na zachodzie europy w VI-VIII w. oraz po X w.

Warto również podkreślić ,że dość długo poezja łacińska była na usługach kościoła katolickiego.

5.POEZJA LITURGICZNA I PARALITURGICZNA . Początkowymi twórcami poezji łacińskiej byli duchowni. Twórczość ta powstawała na potrzeby kultu, a pieśni liturgiczne były oficjalnym i sygnowanym przez kościół dopełnieniem teologicznym.

a)tropy – są to uzupełnienia pieśni/ utworów retorycznymi ozdobnikami-> krótkie zwroty lub rozbudowane zdania przed ,wewnątrz lub po tekście podstawowym. Najczęstszą formą były wstawki do melodii mszalnych aklamacji ->Kyrie eleison, Kyrie Gloria ,Sanctus , Agnus Dei. Najstarsze tropy to proza retoryczna. Później tworzono je również heksametrem oraz wierszem sylabicznym.

b) sekwencje – to wyodrębniona odmiana tropów( do aklamacji Alleluja).Miały one strukturę parzystych zwrotek (śpiewanych naprzemiennie przez dwóch wykonawców) i były utworami pochwalnymi na cześć konkretnego święta oraz ich patrona.

Tropy i sekwencje powstały w Galii ok VIII w. , do Polski dotarły ok X w.

c)hymny – inspirowane grecką literaturą oraz biblijnymi psalmami, rozkwit przypada na XII i XIII w. Hymn liturgiczny to podniosła pieśń ,sławiąca Boga. Utwór musiał spełniać trzy warunki : zawierać pochwałę , być przystosowanym do śpiewania oraz zawierać elementy doksologiczne.

d)oficja rymowane – to cykl poetycki przeznaczony do wykonywania nabożeństw pozamszalnych. Był popularny w XIII w.Zawierał zwykle : antyofn, responsoria, 2 hymny, psalmy, lekcje z Pisma Świętego zakończone słowem „Alleluja”.

e)wiersze dla szkół zakonnych – była to poezja paraliturgiczna, służąca do nauki w szkołach zakonnych, śpiewana lub recytowana podczas nabożeństw.

6.POEZJA OKOLICZNOŚCIOWA – nurt panegiryczny, służyła utrwalaniu pamięci o ludziach i wydarzeniach z nimi związanych. Nacechowana panegirycznie, pisana z zachowaniem reguł laudacji-> wyolbrzymianie. Znaczna ich część zapisywana w kronikach.

a) epitafia i utwory kommemorcyjne – wiersze utrwalające pamięć o zmarłych, ich geneza sięga starożytności. Nurt ten wykształcił się w VI w.p.n.e.(+ napisy nagrobne).Cześci składowe epitafiów to kolejno : compolario-> opłakiwanie, laudatio-> pochwała, consolatio-> pocieszanie. W Polsce pierwsze napisy nagrobne pojawiły się w XI w.

b)enkomia – utwory pochwalne. (Pasjonaci niech sobie doczytają)

c)genethliaca- utwór pochwalny o narodzinach danej osoby , zawierający życzenia oraz opowiadający o nadziejach w nim pokładanych.

7.Istniała także łacińska okolicznościowa poezja historyczna. Powstawała ku upamiętnianiu wydarzeń historycznych.

8.POEZJA DYDAKTYCZNA- nastawiona na nauczanie , pouczanie itp.

-> epigramat -> bajka – składnik kazań -> traktat naukowy (wierszowany) -> poematy satyryczno-moralizatorskie -> wierszowane poradniki i utwory mnemotechniczne

9.POEZJA ŻAKOWSKA

a)wierszowane statuty uczelniane

b)pieśni i metra ludyczne

c)utwory proszalne-> odtwarzane pod drzwiami bogatych podczas proszenia o jałmużnę

d)utwory satyryczne

e)wierszowane listy miłosne

10.ROZWÓJ POEZJI ŁACIŃSKIEJ W POLSCE –cywilizacyjne opóźnienie Polski powodowało asynchroniczny rozwój twórczości łacińskiej. Docierały do nas jednocześnie różne prądy umysłowe ,co powodowało tworzenie dość mocno zróżnicowanego kształtu myślowego, oraz selekcję przejmowanych wzorów.Niemniej jednak widoczne były ogromne wpływy zachodu.

XI-XIII w. -> utwory użytkowe religijne

XII-XIII w. -> liryka świecka

XIII w. -> rozwój poezji liturgicznej (dzięki kultowi św. Stanisława)

XIV-XV w. ->rozwój poezji ,wpływ nowego stylu , dydaktyczne i satyryczne poematy

XV w. -> rozwój w środowisku uniwersyteckim

XV-XVI w. -> twórczość Żaków, poezja benedyktyńska, odchodzenie od konwencji średniowiecznych w kierunku humanizmu

W stosunku do prozy łacińskiej , poezja łacińska w Polsce ma niewielki dorobek, oraz spore braki gatunkowe wobec zachodu.