Recenzja książki pt.:

„Wypalenie zawodowe. Przyczyny i zapobieganie”

pod redakcją Heleny Sęk

Polecam książkę pt. „Wypalenie zawodowe. Przyczyny i zapobieganie.” Jest to zbiór prac na temat procesu wypalenia zawodowego pod redakcją naukową Heleny Sęk. Składa się z tekstów tłumaczonych i prac polskich autorów. Książka przedstawia całą różnorodność koncepcji teoretycznych wyjaśniających ten problem, a także pokazuje możliwości zastosowania w praktyce wiedzy o mechanizmach i uwarunkowaniach wypalenia zawodowego.

Praca ta to najważniejsze programowe opracowania z pracy zbiorowej będącej efektem międzynarodowej konferencji na temat wypalenia zawodowego , która odbyła się w 1990 roku w Polsce – w Krakowie na Uniwersytecie Jagiellońskim.

Część teoretyczną książki - otwiera klasyczny tekst Christiny Maslach, przedstawiający rodowód nad wypaleniem i wielowymiarowe podejście do tego zjawiska. W oparciu o teoretyczne założenia powstał najpopularniejszy kwestionariusz do badania wypalenia zawodowego autorstwa C. Maslach.

Rozdział drugi Ayali Pines reprezentuje odmienne spojrzenie na wypalenie. Autorka ta ujmuje wypalenie jednowymiarowo, jako konsekwencję utraty egzystencjalnego znaczenia pracy.

Mathias Burisch napisał tekst , w którym krytycznie analizuje podstawy teoretyczne pojęcia wypalenia i proponuje inny ogólny model analizy procesów wypalenia, który koncentruje się przede wszystkim na utracie autonomii w wykonywaniu zawodu.

Helena Sęk w kolejnym rozdziale proponuje spojrzenie na problematykę wypalenia z innej perspektywy. Przedstawia model poznawczo-kompensacyjny stresu i wypalenia , który został zweryfikowany w badaniach empirycznych.

Część druga to przeglądowa praca o metodach pomiaru wypalenia . Autorzy tego opracowania – W.B. Schaufeli, D. Enzmann, i N.Girault – podsumowują stan badań nad metodami do oceny wypalenia, rekomendują podejście psychometryczne i biograficzne. Międzynarodowe badania wykazują , że najbardziej popularnym jest Maslach Burnout Inventory, który był także stosowany w Polsce do badań naukowych.

Rozdział Tomasza Pasikowskiego jest prezentacją wyników polskich badań i prób adaptacyjnych kwestionariusza C. Maschal.

W części trzeciej, empiryczno-aplikacyjnej, zamieszczono polskie badania nad wypaleniem nauczycieli i pielęgniarek ( H.Sęk i M.Beisert) oraz holenderskie badania nad wypaleniem u lekarzy podstawowej opieki zdrowotnej (D.Van Dierendonck, W.B. Schaufenli , H.J.Sixma).

W ostatnim rozdziale W.B. Schaufeli przedstawia wyniki badań, jakie prowadzono w toku warsztatów nastawionych na zmniejszenie objawów wypalenia zawodowego u pielęgniarek. W artykule tym pokazano jak ważne znaczenie praktyczne ma problematyka stresu i wypalenia zawodowego.

Celem autora w konstruowaniu tej książki było przekazanie czytelnikowi polskiemu całej złożoności problematyki wypalenia, jej aspektów teoretycznych, metodologicznych , empirycznych i praktycznych.

Książka ta nie jest poradnikiem i nie jest łatwa w czytaniu. Pomimo to jest interesująca gdyż informuje o ważnych aspektach nowych , naukowych tendencji w psychologii.

W książce najbardziej zainteresowała mnie praca Christiny Maslach – psychologa społecznego „Wypalenie – w perspektywie wielowymiarowej”.

Definicją najszerzej stosowaną w badaniach nad wypaleniem, a także odpowiadającym jej narzędziem pomiarowym jest trójskładnikowy model opracowany przez Susan Jackson i Christinę Maslach. Autorzy tego modelu definiują wypalenie jako psychologiczny zespół wyczerpania emocjonalnego, depersonalizacji oraz obniżonego poczucia dokonań osobistych , który może wystąpić u osób pracujących z innymi ludźmi w pewien określony sposób. Wyczerpanie emocjonalne odnosi się do poczucia danej osoby , że jest nadmiernie obciążona emocjonalnie a jej zasoby emocji zostały w znacznym stopniu uszczuplone. Depersonalizacja dotyczy negatywnego , bezdusznego lub zbyt obojętnego reagowania na innych ludzi, którzy zwykle są odbiorcami usług danej osoby lub przedmiotem opieki z jej strony. Obniżone poczucie dokonań osobistych odnosi się do spadku poczucia własnej kompetencji i sukcesów w pracy. Ta definicja wypalenia została opracowana na podstawie kilku lat badań eksploracyjnych. Badania te obejmowały wywiady, ankiety, oraz przeprowadzane w naturalnych warunkach obserwacje zachowania osób pracujących w szerokim zakresie różnych zawodów „ukierunkowanych na ludzi”, takich jak ochrona zdrowia, służby socjalne ( opieka społeczna) ,zdrowie psychiczne, wymiar sprawiedliwości i edukacja.

Analizując wypalenie zawodowe, autorka - Christina Maslach zwróciła najpierw uwagę na dwa istotne pojęcia zaczerpnięte z literatury medycznej. Pierwszym z nich była „zdystansowana troska", polegająca na tym, iż lekarz z jednej strony okazuje współczucie pacjentowi, jednak potrafi zachować wystarczający dystans, aby zbyt silnie nie zaangażować się emocjonalnie w problemy pacjenta. Drugie pojęcie to „obronna dehumanizacja", która jest związana z ochroną przed bardzo intensywnymi emocjami. Człowiek w takiej sytuacji reaguje na innych w kategoriach bardziej przedmiotowych niż podmiotowych. Dzięki temu lekarz, który ma na przykład do czynienia z osobą terminalnie chorą, może skupić się na symptomach i na leczeniu, ponieważ postrzega ją jako określony „przypadek", a nie jako cierpiącego człowieka. Powyżej wymienione pojęcia wskazują, w jaki sposób ludzie wykonujący określone zawody mogą radzić sobie z sytuacjami wywołującymi bardzo intensywne pobudzenie emocjonalne. W celu sprawdzenia jak te teoretyczne pojęcia funkcjonują w praktyce i jakie mogą przynosić konsekwencje, badaczka przeprowadziła wywiady z przedstawicielami zawodów medycznych. Na ich podstawie zwróciła uwagę na kilka ważnych kwestii. Pierwszą z nich była istotna rola doświadczeń emocjonalnych w tego typu pracy. Były to zarówno odczucia pozytywne i nagradzające, jak również stresujące, a niekiedy obezwładniające emocjonalnie. Drugim spostrzeżeniem było to, iż wspomniana powyżej „zdystansowana troska" stanowiła zazwyczaj niemożliwy do osiągnięcia ideał. Wyobraźmy sobie, jak trudno jest utrzymywać nieustannie taką równowagę pomiędzy okazywaniem współczucia, a nadmiernym zaangażowaniem emocjonalnym. W realnych sytuacjach życiowych często jest to niezwykle trudne, kiedy w pracy mamy codziennie do czynienia z tragediami i cierpieniem innych ludzi. Znacznie częściej zaobserwowano pojawianie się u pracowników służb medycznych występowanie negatywnych zmian w podejściu do pacjentów, a w niektórych przypadkach przybierały one postać niechęci, a nawet pogardy. Kolejna kwestia dotyczyła samooceny kompetencji zawodowych. W wielu przypadkach osoby doświadczające bardzo silnego poziomu pobudzenia postrzegały siebie jako niepotrafiące zachować się sposób „profesjonalny", czyli z zachowaniem odpowiedniego dystansu, bez zbędnych emocji. W wyniku takich doświadczeń rodziły się więc wątpliwości co do własnych kompetencji zawodowych. Wielu lekarzy odczuwało brak przygotowania do emocjonalnej rzeczywistości funkcjonowania w tym zawodzie.

W kolejnej fazie wywiadów, Christina Maslach skupiła się na idei, iż wypalenie zawodowe może występować w znacznie szerszej grupie zawodów, niż tylko te związane z opieką zdrowotną. Zwróciła szczególną uwagę na osoby, które świadczyły opiekę prawną osobom ubogim. U osób tych również występowały objawy typowe dla wypalenia zawodowego, podobnie jak u lekarzy. Na tej podstawie wyciągnęła wniosek, iż na wypalenie narażone są osoby, w których pracy występują relacje opiekuńcze z innymi ludźmi. Tego typu zawody mogą być bardzo angażujące. W związku z tym, kiedy pojawia się długotrwałe przeciążenie, może dojść do wyczerpania emocjonalnego.

Drugi składnik wypalenia, uwzględniony w perspektywie wielowymiarowej, to depersonalizacja. Wyłoniona została ona na podstawie wywiadów z osobami pracującymi w zawodach pomocy społecznej. Emocjonalne dystansowanie się było tutaj sposobem na unikanie zbyt silnego pobudzenia emocjonalnego, które mogło utrudniać funkcjonowanie w pracy. Jednakże brak równowagi pomiędzy okazywaniem współczucia a emocjonalnym dystansowaniem się prowadził niekiedy do dehumanizacji klientów i ich przedmiotowego traktowania. Kluczowym wątkiem, który pojawiał się w wywiadach, była koncentracja na relacjach, najczęściej pomiędzy osobami udzielającymi i otrzymującymi pomoc.

Następna faza obejmowała badania kwestionariuszowe, których celem było opracowanie precyzyjnej definicji wypalenia zawodowego. Dotychczas zostały wyróżnione dwa z trzech składników: wyczerpanie emocjonalne i depersonalizacja. Celem było również stworzenie narzędzia, służącego do pomiaru stopnia wypalenia zawodowego. Zebrane dane z badań przeprowadzonych na przedstawicielach wielu zawodów (z obszaru opieki zdrowotnej, socjalnej oraz edukacji), oprócz potwierdzenia występowania dwóch pierwszych składników teorii, wyodrębniły również trzeci z nich – obniżone poczucie dokonań osobistych. Na podstawie badań powstał Kwestionariusz Wypalenia Zawodowego Maslach (MBI, Maslach Burnout Inventory), który pozwalał oceniać występowanie trzech wyżej wymienionych komponentów wypalenia zawodowego.

Christina Maslach uważa, iż jej badania dostarczają więcej argumentów na rzecz wielowymiarowego modelu wypalenia zawodowego niż jednowymiarowego. Część modeli jednowymiarowych koncentruje się na wyczerpaniu, natomiast model zaproponowany prze badaczkę uwzględnia jeszcze dodatkowe składniki, takie jak depersonalizacja, wiążąca się z reakcją na innych ludzi oraz obniżone poczucie dokonań osobistych, dotyczące reakcji na siebie. Autorka podaje, iż te trzy elementy pojawiające się w definicji wielowymiarowej występują również pojedynczo w różnych innych koncepcjach wypalenia zawodowego. Maslach dzieli się również ciekawą obserwacją, iż z trzech wyłonionych składników, wyczerpanie emocjonalne jest najbardziej zbliżone do stresu. Zakładając, że czynniki związane ze stresem są podobne do tych charakteryzujących wyczerpanie emocjonalne, nasuwa się więc wątpliwość, czy ograniczenie koncepcji wypalenia zawodowego wyłącznie do wyczerpania emocjonalnego nie jest ujęciem zbyt wąskim. Na podstawie dotychczasowych badań można wyciągnąć wniosek, iż wypalenie zawodowe jawi się jako zjawisko znacznie bardziej rozbudowane. Konieczne staje się więc rozwijanie nowych perspektyw teoretycznych.

Na podstawie badań psychometrycznych opracowane zostały narzędzia pomiarowe zwane MBJ( Maslach Byrnout Inventory - Kwestionariusz Wypalenia Zawodowego Maslach). Narzędzie to zostało skonstruowane w taki sposób , by pozwalało oszacować trzy komponenty zespołu wypalenia : wyczerpanie emocjonalne, depersonalizacja i obniżenie dokonań osobistych. Składa się z 22 pozycji, podzielonych na trzy podskale. Pozycje te są sformułowane w postaci twierdzeń dotyczących osobistych odczuć czy postaw , i odpowiada się na nie w kategoriach częstości ( na 7 – punktowej skali) z jaką respondent ich doświadcza.

W jednym z końcowych rozdziałów pracy Heleny Sęk –„Wypalenie zawodowe u nauczycieli. Uwarunkowania i możliwości zapobiegania” autorka formułuje wnioski prewencyjne i stwierdza, że w zapobieganiu wypalenia trzeba wykorzystywać zarówno strategie negatywne jak i pozytywne.

O strategiach negatywnych mówimy wtedy, gdy działania profilaktyczne są nastawione na obniżenia czynników ryzyka. W przypadku zagrożenia wypaleniem trzeba zmniejszać nasilenie i czas trwania stresu. Należy to czynić w sposób konstruktywny, a nie poprzez obronne dystansowanie się od trudności. Do sposobów konstruktywnych należą między innymi: odpowiednio planowane i wykorzystywane przerwy w pracy i odpoczynek, relaks i sport. Do tego typu działań zapobiegawczych powinno należeć także oddzielenie życia zawodowego od rodzinnego, co oznacza nieprzenoszenie problemów pracy do domu lub minimalizowanie tego zjawiska. Troska o zmniejszenie czynników ryzyka wypalenia powinna być także w znacznym stopniu udziałem polityków edukacji i organizatorów systemu edukacji.

Gdy zagrożenie wypaleniem jest odległe i niezbyt nasilone , najskuteczniejsze będą wszystkie formy zawarte w strategii pozytywnej, która polega na wzmacnianiu zasobów podmiotowych i środowiskowych. Gdyż badania wykazały, że należy z dużym wyprzedzeniem inwestować w odpowiednie kształcenie i przygotowanie nauczycieli do zawodu. Do zasobów podmiotowych należą nie tylko kompetencje w zakresie wykładanych przedmiotów i kompetencje dydaktyczne, ale także kompetencje społeczne , interpersonalne, wychowawcze i radzenie sobie ze stresem zawodowym. Współczesny sposób kształcenia nauczycieli nie akcentuje w wystarczający sposób takiego przygotowania do zawodu. To wyposażenie w potrzebne zasoby i kompetencje powinno być przedmiotem dobrze zorganizowanych form stałego doskonalenia zawodowego. To właśnie strategie pozytywne są wykorzystywane w poradnictwie „antywypaleniowym”, gdy osobom zagrożonym wypaleniem proponowane są: ustalanie realistycznych celów, poznawanie swoich motywacji, zmianę sposobów postepowania (pozbywanie się rutyny), dbanie o siebie samego jak i ucznia swego, zakreślanie granic i podkreślanie pozytywnych stron wybranego zawodu oraz aktualizacje tendencji samorozwoju. Gdyż tak jak autorka pracy zaznacza, że sama świadomość istnienia wypalenia nie działa zapobiegawczo. Najważniejsze jest, aby profilaktyka wypalenia stała się zadaniem organizatorów edukacji, profesjonalnych środowisk wspomagających system edukacji i samych nauczycieli.

Praca zbiorowa „ Wypalenie zawodowe . Przyczyny i zapobieganie” pod redakcją naukową Heleny Sęk przekazuje czytelnikowi całą złożoność problematyki wypalenia zawodowego, jej aspektów teoretycznych, metodologicznych , empirycznych i praktycznych. W wybranych tekstach reprezentatywnych pokazano jak poważnym problemem w psychologii społecznej jest zjawisko wypalenia zawodowego. Opracowałam tak szczegółowo ten temat ponieważ wiedzą tą zamierzam się podzielić na Radzie Pedagogicznej z moimi koleżankami aby i one miały szansę na zapobieganie i leczenie wypalenia zawodowego.

Opracowała: inż. Bernadeta Igielska

studentka niestacjonarna matematyki II stopnia