Ludność Polski - ujęcie demograficzne

Ludność, Migracje, Społeczeństwo, Demografia, Repatriacja

Nauka o ludności, zajmująca się powstawaniem i przemijaniem społeczności ludzkiej, jej opisem liczbowym (przyrostem naturalnym, migracjami), strukturą (wieku, płci, zawodową, narodowościową, wyznaniową), jak również jej rozmieszczeniem przestrzennym to demografia.

Liczba ludności Polski w 2008 roku wynosiła 38,5 mln. Pod względem liczby ludności Polska jest na 33. miejscu w świecie i na 8. w Europie (po Rosji, Niemczech, Francji, Wielkiej Brytanii, Włoszech, Ukrainie i Hiszpanii). Średnia gęstość zaludnienia w Polsce wynosi 124 osoby na km². Najgęściej jest zaludniona południowa oraz centralna część kraju, a zwłaszcza województwa: śląskie (398 osób/km²), małopolskie (212 osób/km²), dolnośląskie (150 osób/km²⁾ oraz mazowieckie (142 osób/km²).

Na sytuację demograficzną Polski bardzo silny wpływ wywarła II wojna światowa. Przed wybuchem wojny Polskę zamieszkiwało 35,1 mln osób. W 1950 roku liczba ludności zmniejszyła się do 24,8 mln osób. Podczas wojny życie straciło 6 mln osób, co stanowiło 17% ludności. Był to najwyższy wskaźnik ze wszystkich krajów biorących udział w wojnie. Pośród zamordowanych, 4,9 mln osób zginęło w obozach koncentracyjnych i więzieniach, 0,6 mln w wyniku działań wojennych. Polityka eksterminacji skierowana była głównie przeciw inteligencji. Zamordowano ponad 50 tys. inteligentów (lekarzy, prawników, nauczycieli, księży, pracowników naukowych). Spadek liczby ludności był także spowodowany przymusowymi, jak i dobrowolnymi emigracjami, znacznym obniżeniem się przyrostu naturalnego, zmianą granic Polski, a także pozostaniem poza obszarem kraju znacznej liczby Polaków głównie z przyczyn politycznych.

Po 1946 roku w Polsce, jak i w innych krajach Europy obserwowało się ruch repatriacyjny. Repatriacja to powrót do kraju ojczystego osób, które wskutek różnych przyczyn niezależnych od siebie znalazły się poza jego granicami. Z obszaru ZSRR powróciło do kraju ok. 778 tys. osób, z Niemiec wróciło ok. 225 tys. Osób, natomiast z Anglii i Francji ok. 17 tys. osób. W latach 1944-1947 do Polski powróciło ok. 2,7 mln Polaków, a wyemigrowało 2,2 mln osób (głównie Niemców oraz obywateli byłego Związku Radzieckiego).

Zmiany wartości wskaźnika przyrostu naturalnego po II wojnie światowej:

• W latach 1946-1955 w Polsce odnotowano wyż demograficzny wywołany zjawiskiem kompensacji strat wojennych. Wskaźnik przyrostu naturalnego wynosił ok. 19‰.

• W latach 1956-1970 wartość wskaźnika przyrostu naturalnego spadła do poziomu poniżej 10‰. Wywołane to było głównie normalizacją życia oraz faktem, iż w wiek rozrodczy zaczęły wchodzić roczniki   urodzone podczas drugiej wojny światowej.

• W latach 1971-1983 odnotowano wzrost wskaźnika przyrostu naturalnego do ok. 10‰. W okres rozrodczy zaczęły wchodzić roczniki powojennego wyżu demograficznego. Jest to wtórny wyż demograficzny.

• W latach 1984-2008 wskaźnik przyrostu naturalnego spadał, gdyż w okres rozrodczy weszły roczniki urodzone w latach sześćdziesiątych. Obecnie wskaźnik przyrostu naturalnego kształtuje się na poziomie 0‰.

 

Struktura demograficzna

Struktura demograficzna ludności jest to podział danej populacji według grup wiekowych, płci, wykonywanych zawodów, stanu cywilnego, wykształcenia itp. O strukturze demograficznej decyduje przyrost naturalny. Obecnie wskaźnik przyrostu naturalnego kształtuje się na poziomie 0‰. W latach 2000-2007 obserwowano w Polsce ujemny przyrost naturalny. Najwyższe wartości wskaźnika przyrostu naturalnego obserwuje się w województwach warmińsko-mazurskim (3,9‰), podkarpackim (3,1‰) oraz małopolskim (2,2‰). Najniższą wartością wskaźnika przyrostu naturalnego odznacza się województwo mazowieckie (0,5 ‰). Ujemne wartości omawiany wskaźnik przyjmuje w dużych miastach, takich jak: Warszawa, Łódź, Kraków, Wrocław i inne. Główne przyczyny ujemnego przyrostu naturalnego w miastach to: starzenie się społeczeństwa, opóźnianie wieku zawierania małżeństw, warunki ekonomiczne, konsumpcyjny tryb życia, częste zapadanie na choroby cywilizacyjne (choroby układu krążenia, depresje, nerwice, alkoholizm, otyłość itp.).

Struktura płci i wieku ludności Polski. Źródło: wiking.edu.pl

Analizując strukturę płci i wieku ludności Polski zauważa się procentową przewagę kobiet nad mężczyznami. Współczynnik feminizacji, czyli liczba kobiet na 100 mężczyzn, wynosi 106,6. Najwyższe wartości współczynnik ten przyjmuje w województwach łódzkim (109) oraz mazowieckim (107). Są to województwa o silnie rozwiniętych funkcjach administracyjnych, w których także dominuje przemysł lekki, włókienniczy. Najwyższe wartości współczynnika feminizacji odnotowuje się w województwach podlaskim (103,1), warmińsko- mazurskim (103,2), oraz podkarpackim (103,4). Są to województwa o znacznym udziale zatrudnionych w rolnictwie. Brak miejsc pracy dla kobiet spowodował ich emigrację.

Obecnie w Polsce dominującą grupą ludności są osoby w przedziale wiekowym 15-64 lat, których jest 71%. Osób w wieku 0-14 lat jest w Polsce 15,5%. Udział osób w wieku poprodukcyjnym w wieku powyżej 65 lat w 2008 roku kształtuje się na poziomie 13,3%. Spośród ludności w wieku przedprodukcyjnym obserwuje się nadwyżkę liczby mężczyzn. Spowodowane jest to uwarunkowaniami biologicznymi (na 100 dziewczynek rodzi się przeciętnie 104-106 chłopców). Główną przyczyna przewagi liczby kobiet nad liczbą mężczyzn w wieku poprodukcyjnym jest fakt, iż w wieku powyżej 60 lat mężczyźni częściej niż kobiety zapadają na choroby układu krążenia oraz na nowotwory. W grupie wiekowej 60-64 lata współczynnik feminizacji wynosi 117, natomiast w grupie wiekowej powyżej 80 lat wartość tego wskaźnika kształtuje się na poziomie 205.

Ludność Polski wykazuje obecnie tendencje do starzenia się. Zjawisko to jest szczególnie widoczne na wsi. W Polsce przeważają rodziny z jednym dzieckiem, mniej jest rodzin mających na utrzymaniu dwoje lub troje dzieci. Prognozuje się, że do 2020 r. liczba ludności Polski zmniejszy się o milion osób, a w następnej dekadzie (lata 2020-2030) o kolejne półtora miliona.

 

Struktura zawodowa

W Polsce udział ludności aktywnej zawodowo wynosi 71%. Wielkość tego wskaźnika zależy od struktury demograficznej (liczebności roczników produkcyjnych), poziomu aktywności zawodowej kobiet, podaży pracy, wieku emerytalnego. W Polsce 58% społeczeństwa w wieku produkcyjnym znajduje zatrudnienie. W ciągu ostatnich dziesięcioleci w Polsce nastąpiły duże zmiany w strukturze zawodowej ludności. W 1931 roku prawie 66% ludności czynnej zawodowo pracowało w rolnictwie. W okresie powojennym nastąpił stopniowy wzrost zatrudnienia w zawodach pozarolniczych, a spadek w zawodach rolniczych. Jednakże odsetek zatrudnionych w rolnictwie jest w dalszym ciągu jednym z najwyższych w Unii Europejskiej. Wynika to w dużej mierze z rozdrobnienia rolnictwa oraz z niskiego poziomu mechanizacji prac polowych.

Obecnie w rolnictwie zatrudnienie znajduje 17% ludności. W przemyśle pracuje 27,6 %, natomiast w usługach 55,5%. Wzrost liczby pracujących w usługach jest zjawiskiem korzystnym. W 1996 roku w usługach zatrudnionych było niewiele ponad 40% ludności. W państwach wysoko rozwiniętych udział zatrudnionych w usługach przekracza 70%.

Spadek zatrudnienia w przemyśle i rolnictwie jest wynikiem restrukturyzacji przemysłu po 1989 roku, zmianą struktury własności w rolnictwie (upadek znacznej części Państwowych Gospodarstw Rolnych). W ostatniej dekadzie poziom bezrobocia obniżył się z 12% w roku 1998 do 9,1 % w 2008 roku. Najwyższym poziomem tego wskaźnika charakteryzują się województwa warmińsko-mazurskie oraz lubuskie (powyżej 12%). Najniższe natężenie tego zjawiska występuje w województwach śląskim, mazowieckim oraz małopolskim (poniżej 8%).

Stopa bezrobocia jest silnie skorelowana z poziomem wykształcenia. Bezrobocie najsilniej dotyka osoby o niskim poziomie wykształcenia. Podstawowymi przyczynami ograniczającymi możliwości znalezienia pracy są: niskie kwalifikacje zawodowe, wiek powyżej 45 lat, niewielka mobilność przestrzenna, brak bodźców materialnych do podjęcia pracy oraz możliwość zarabiania w tzw. szarej strefie gospodarki. Według spisu powszechnego z 2002 roku w Polsce wykształcenie wyższe posiadało 10,2% ludności. Lepiej wykształcone są kobiety (10,8% kobiet posiada wyższe wykształcenie, natomiast dyplomem wyższej uczelni mężczyzn legitymuje się 9,7%.)

Najwyższy udział osób z wyższym wykształceniem odnotowuje się w miastach (ok. 13%). Najniższy na wsi (ok. 4%).