Demografia

LUDNOŚĆ ŚWIATA

W historii Ziemi przeplatają się gwałtowne wahania liczby ludności i silne zmiany tempa jej wzrostu z okresami stabilizacji liczby ludności bądź okresami jej systematycznego powiększania się.

Znamienną cechą ludności świata jest to, że w miarę doskonalenia sposobów opanowania środowiska przez człowieka liczba ludności świata rosła niezależnie od głębokich wahań i długotrwałych stagnacji.

Przed rokiem 10 000 p.n.e. ludzie ni mogło być więcej niż 5-10 mln. Rewolucja neolityczna stworzyła przesłanki do zwielokrotnienia liczby ludności na świecie (rolnictwo, hodowla, udoskonalone techniki pozyskiwania pożywienia). W roku narodzin Chrystusa liczba mieszkańców Ziemi wynosiła 200-250 mln.

Szczególne przyspieszenie wzrostu liczby ludności świata następowało od początku XIX wieku, co wiązało się z upowszechnieniem przejścia demograficznego.

Gwałtowny wzrost liczby ludności, bezprecedensowy w perspektywie dziejów nastąpił w II poł. XX wieku i nazywa się eksplozją demograficzną.

Najludniejszym kontynentem była i pozostaje Azja (60% ludności świata), drugim Afryka (ponad 13%), Europa jest na trzecim miejscu (ponad 11%). Dalej są Ameryka Łacińska (8%), Ameryka Południowa (5%), Ameryka Północna (5%), Oceania (0,5%).

W ostatnich 100-200 latach nastąpił spadek udziału dzieci i młodzieży w całej ludności, a także wzrost przeciętnego wieku. Obecne populacje są starsze niż kiedykolwiek w przeszłości, w niektórych z nich ludzie, którzy ukończyli 65 lat stanowią 15% ogółu ludności, a często więcej. Jest to proces zestarzenia się społeczeństwa.

W przeszłości liczba mężczyzn dorównywała liczbie kobiet, a niekiedy nawet ją przewyższała. Obecnie obserwuje się przewagę liczebną kobiet nad mężczyznami (feminizacja społeczeństwa). Zwiększył się udział ludności mieszkającej w miastach w strukturze ludności świata. Następuje silna koncentracja ludności w dużych miastach.

Znacznie wzrosła koncentracja mieszkańców Ziemi w krajach mniej rozwiniętych. W 2000r. zamieszkiwało je 85% ogółu ludności. Kraje mniej i bardziej rozwinięte są silnie zróżnicowane pod względem zjawisk ludnościowych, m.in. rozrodczości, umieralności, tempa wzrostu demograficznego, zaawansowanie w procesie starzenia się.

LUDNOŚĆ EUROPY

Liczba ludności Europy przekracza 727 mln.

ONZ dzieli Europę na: Wschodnią, Północą, Południową i Zachodnią.

Najwięcej ludności mieszka w Europie Wschodniej.

W XVIII w. mają miejsce w Europie takie procesy jak emigracja transoceaniczna i przejście demograficzne.

Emigracja transoceaniczna związana była z kolonizowaniem innych kontynentów. W XIX w. rozpoczął się masowy napływ imigrantów z Europy do Ameryki. Początkowo najwięcej było imigrantów z Wielkiej Brytanii. Kontynent opuściło 50 mln emigrantów.

Przejście demograficzne rozpoczęło się w Europie na przełomie XVIII i XIX wieku. Jego pionierami były Wielka Brytania, Francja, Dania i Szwecja. Dopiero po ok. 100 latach została nim objęta cała Europa. Rozpoczęło się na zachodzie i północy kraju, co było związane z modernizacją na tych obszarach.

Pionierami przejścia demograficznego byli z reguły protestancie lub wyznawcy judaizmu. Mniej podatni okazali się katolicy, jeszcze mniej prawosławny, a najmniej muzułmanie.

Pod względem zróżnicowania demograficznego Europa podzielona była wzdłuż linii Hajnala. Na zachód od tej linii występował wzorzec małżeńskości charakteryzujący się m.in. stosunkowo późnym wiekiem wstępowania w związki i stosunkowo wysokim odsetkiem ludności, która do końca życia pozostała w stanie wolnym, na wschód od linii występował wzorzec charakteryzujący się m.in. stosunkowo wczesnym zawieraniem małżeństw i stosunkowo niedużym odsetkiem osób w stanie wolnym. (XVII-XX w.)

W II poł. XX w. Europa wykazywała demograficzne zróżnicowanie w przekroju subkontynentalnym i regionalnym. Dzieliła się na obszar o względnie niskiej i malejącej umieralności (kraje zachodnie o gospodarce rynkowej) oraz na obszar „kryzysu zdrowotnego” (kraje socjalistyczne).

W okresie międzywojennym i po II wojnie światowej na północnym zachodzie Europy umieralność była niższa, a na południowo-wschodnim – wyższa. Od połowy lat 60. Wyłaniał się nowy podział, odpowiadający podziałowi na dwa przeciwstawne bloki polityczne.

Na początku lat 90. szybko spadała umieralność w byłej NRD, Czechach, Polsce, Estonii, Łotwie i Litwie, natomiast w pozostałych byłych krajach bloku sowieckiego spadała powoli, zatrzymała lub nawet rosła. Wśród krajów Europy Środkowej i Wschodniej zarysowało się ostre zróżnicowanie natężenia zgonów i długości trwania życia ludzkiego.

Na przełomie XX i XXI w. Europa ponownie była miejscem, gdzie niemal wszystkie populacje doświadczyły zwężonej reprodukcji biologicznej. Proces ten wynika z niskiej płodności, z zejścia wartości TFR do poziomu zbliżonego do 1,5 lub nawet mniejszego, czyli niższego od poziomu potrzebnego do prostej reprodukcji ludności. Spadek płodności nie wygasł po dokonaniu się przejścia demograficznego, lecz po krótkotrwałej stabilizacji uległ przyspieszeniu.

W drugiej połowie lat 60. Doszło w Europie do zjawiska nazwanego drugim przejściem demograficznym. Jego inicjatorami był Holandia, Dania, Szwecja. Na początku lat 90. Spadek TFR poniżej poziomu zapewniającego prostą reprodukcję ludności wystąpił również w krajach Europy Środkowej i Wschodniej.

Spadek płodności najgwałtowniej przebiegał w krajach postkomunistycznych. Odnotowały one w 200r. najmniejszą w Europie płodność.

W latach 1950-2000 zaludnienie kontynentu wzrosło o blisko 33%, jednak większa część tego przyrostu nastąpiła przed 1980r. W ciągu dwóch ostatnich dziesięcioleci zarejestrowano jedynie symboliczny wzrost (o 5%).

Utrzymywanie się w Europie niezwykle niskiej płodności prowadzi do malejącego udziału dzieci w populacji i jej gwałtownego starzenia się. Odsetek ludności w wieku 60 i więcej lat w roku 2000 nieznacznie przewyższał odsetek dzieci i młodzieży.

Najludniejsze kraje Europy (2008r.)

Rosja - ok. 105 mln (część europejska)

Niemcy – 83 mln

Wielka Brytania – 60 mln

Francja – 60 mln

Włochy – 58 mln

Ukraina – 46 mln

Hiszpania – 43 mln

Polska – 38 mln (8 miejsce)

PRZEJŚCIE DEMOGRAFICZNE

Oznacza proces zmian reprodukcji ludności związany z modernizacją społeczeństw. Przejście demograficzne polega na radykalnym obniżeniu się współczynnika urodzeń i współczynnika zgonów, czemu towarzyszy początkowo systematyczny wzrost współczynnika przyrostu naturalnego ludności, a następnie jego systematyczny spadek. Przejście trwa od kilkudziesięciu do stu kilkudziesięciu lat. W tym czasie następuje kilkakrotne powiększenie się liczby ludności.

Przejście demograficzne oznacza zastępowanie danego, tradycyjnego sposobu odtwarzania liczby ludności, charakteryzującego się niezwykle wysoką rozrodczością i umieralnością oraz niską wartością przyrostu naturalnego, przez nowy, nowoczesny sposób, który cechują niskie miary rozrodczości i umieralności. Zarówno przed przejściem jak i po nim przyrost naturalny ludności jest stosunków niewielki (bliski zera).

W szerszym znaczeniu przejście to zastąpienie tradycyjnej (rozrzutnej) reprodukcji ludności reprodukcją nowoczesną (oszczędną). W warunkach reprodukcji rozrzutnej osiągnięcie określonej liczby ludności i dodatniego tempa jej wzrostu wymaga bardzo wysokiej rozrodczości ze względu na duże ryzyko zgonu w każdej fazie życia ludzkiego. Wymieranie ludności jest bardzo szybkie, znaczna jej cześć umiera wkrótce po urodzeniu. W warunkach reprodukcji oszczędnej tę samą liczbę ludności i to samo tempo można zrealizować przy bardzo niskiej rozrodczości. Wynika to ze znacznego zmniejszenia umieralności. W ramach reprodukcji oszczędnej odtwarzana jest „stara” ludność, a w ramach rozrzutnej „młoda”.

W okresie po przejściu demograficznym społeczeństwa kontrolują równowagę miedzy rozrodczością a umieralnością poprzez regulację urodzeń lub wybór form i moment założenia rodziny.

Po przejściu zmienia się struktura ludności według wieku – społeczeństwa starzeją się, co oznacza, że udział dzieci w całej populacji zmniejsza się, udział ludzi starych zaś wielokrotnie rośnie.

Przejście demograficzne jest jednokierunkowe, ciągłe i nieodwracalne. Zmiany od momentu początkowego przebiegają systematycznie, aż do momentu zakończenia, zachodzą ciągle w tym samym kierunku, są definitywne i nie mają charakteru cyklicznego, ani odwracalnego.

Przejawy tej zmiany to zmniejszenie dzietności, wydłużenie przeciętnej długości życia i wyrównanie liczbowych proporcji między poszczególnymi generacjami. Przed przejściem przeciętna liczba dzieci przypadająca na jedną kobietę przekraczała 5. Po przejściu na jedną kobietę przypadają około 2 urodzenia.

Trwanie życia ludzkiego wydłużyło się z 20-30 lat do 70-80.

Przejście demograficzne zostało zapoczątkowane w Europie w XVIIw.

PRZEJŚCIE EPIDEMIOLOGICZNE

Fundamentalna przemiana demograficzna związana z unowocześnieniem społeczeństwa. Proces ten zachodzi w krajach obecnie zaawansowanych w rozwoju.

Istota przejścia epidemiologicznego to zastąpienie pandemii chorób zakaźnych, chorobami zwyrodnieniowymi lub wywoływanymi przez aktywność ludzi jako podstawowe przyczyny śmiertelności i umieralności.

W populacji o dużej proporcji ludzi młodych i wysokiej umieralności główne przyczyny zgonów stanowią choroby zakaźne i pasożytnicze. Natomiast w populacji o dużym udziale ludzi starych i niskiej umieralności zgony powodują przede wszystkim choroby układu krążenia i nowotwory.

Omran wyróżnił trzy modele przejścia epidemiologicznego.

1. Klasyczny (zachodni) – charakterystyczny dla krajów Europy Zachodniej

2. Przyspieszonego przejścia - Japonia

3. Współczesny – kraje rozwijające się, np. Chile

Każdy kolejny model charakteryzuje się późniejszym w czasie zapoczątkowaniem przejścia oraz silniejszym spadkiem ogólnej umieralności i wzrostem liczby ludności (przyrostu naturalnego).

Trzy typy umieralności według Omrana

1. Era plag – nasilenie zgonów z powodu cyklicznego występowania ostrych epidemii i głodu

2. Era wygasających pandemii chorób zakaźnych – nasilenie zgonów systematycznie słabnie

3. Era chorób zwyrodnieniowych i wywołanych przez człowieka – nasilenie zgonów zmierza ku niskiemu i stabilnemu poziomowi

Cechą przejścia epidemiologicznego jest znacznie większa redukcja zgonów wśród dzieci niż osób dorosłych i w związku z tym zmiana proporcji w ogólnej liczbie zgonów między zachodzącymi wśród osób młodych a zachodzącymi wśród ludzi starych.

W trakcie pierwszego stadium długość życia przybiera wartości w przedziale od 20 do 30 lat, w drugim rośnie od 30 do 50 lat, a w trakcie trzeciego wzrasta powyżej 50 lat.

NUKLARYZACJA RODZINY

Proces upowszechniania się rodziny nuklearnej i zaniku rodziny rozszerzonej. Zaczynająca dominować pod wpływem tego procesu rodzina nuklearna składa się z samych rodziców lub także z ich nieletnich dzieci, natomiast zanikająca rodzina rozszerzona obejmuje ponadto osoby spokrewnione i osoby należące do więcej niż dwóch pokoleń.

Ewolucja form rodziny idzie w parze z silnym spadkiem liczby potomstwa.

Nuklearyzacja stanowi proces usamodzielniania się generacji potomnych w wyniku tworzenia przez ich członków własnych i samodzielnych gospodarstw domowych w coraz młodszym wieku.

Proces ten można postrzegać jako rozpad skomplikowanego zbioru powiązań i zależności w zhierarchizowanej i licznej rodzinie i gospodarstwie domowym oraz wyłaniane się prostego i luźnego układu więzi między niewielką liczbą stosunkowo autonomicznych członków.

Nuklearyzacja rodziny spowodowana jest większą ruchliwością przestrzenną, wydłużeniem życia ludzkiego, zmniejszenia liczby potomstwa, zmniejszeniem znaczenia niektórych funkcji wewnątrzrodzinnych.

Zmianie uległa pozycja kobiety, przestaje ona łączyć jedynie funkcje opiekuńcze z zajmowaniem się gospodarstwem domowych, a podejmuje również pracę zawodową poza gospodarstwem domowym.

Zakres form aktywności jakie jednostki mogą zrealizować w rodzinie i gospodarstwie domowym ulega skurczeniu, natomiast poszerza się pole aktywności pozarodzinnej. Jest to wzmagane przez dążenie do poprawy pozycji społecznej, uzyskania lepszego wykształcenia i zwiększenia jednostkowego dobrobytu.

Typologia form rodziny

W Europie Północnej (wraz z Wielką Brytanią) występowała nuklearna forma rodziny, przed wstąpieniem w związek małżeński podejmowało się pracę, małżeństwa zawierało się w stosunkowo wysokim wieku.

Na pozostałych terenach Europy małżeństwa zawierano w młodym wieku, gospodarstwa domowe miały złożoną strukturę, młodzieży nie posyłano do pracy przed małżeństwem.

DRUGIE PRZEJŚCIE DEMOGRAFICZNE

Odnosi się do zjawisk w sferze małżeńskości i rozrodczości, polegających w dużym stopniu na zerwaniu ciągłości zmian w tych sferach, jakie postuluje teoria przejścia demograficznego.

Zjawisko drugiego przejścia to jednokierunkowa zmiana wielu zachowań demograficznych, nie zaś przejście od jednego względnie stabilnego stanu do innego lub transformacja czy zmiana jednego typu reprodukcji w drugi.

W drugiej połowie lat 60. W krajach Europy Zach. I Północnej. został zaobserwowany silny spadek płodności. Nieoczekiwanie to obniżenie stało się zjawiskiem trwałym i w Europie powszechnym. U progu XXI w. nie było już ( poza Albanią) kraju, w którym TFR przewyższałby 2,1 , w 24 państwach na 36 był on niższy 1,5. Po za Europą takie zmiany są rzadkością i wystąpiły głównie w Azji ( Japonia, Korea Poł.) oraz w Kanadzie i Australii.

W trakcie przejścia demograficznego rodzice ograniczają płodność, by móc inwestować w kapitał ludzki swego potomstwa. Przyszłość dzieci jest jednym z nadrzędnych (jeśli nie głównym) celem bieżącym dla rodziców bez względu na ich interesy. Spowodowało to również przemianę modelu rodziny z mieszczańskiego na zindywidualizowany to zaś wzmocniło spadek płodności.

Lesthaeghe (1983) uważa, iż drugie przejście demograficzne stanowi konsekwencję przełomowych procesów społecznych, a samo w sobie – zbiór zjawisk wewnętrznie zgodnych, zawiera nowe jakościowo niespotykane wcześniej elementy reprodukcji ludności, ma trwały i nie odwracalny charakter. Przez niektórych współczesnych myślicieli nazywane ponowoczesnością.

Van de Kaa (1988) wyraźnie określa te procesy: są to trwałość przemian modernizacyjnych na poziomie struktur społecznych „ cicha rewolucja” oraz rewolucja technologiczna m.in. w sferze transmisji info; ale także zapobiegania niepożądanym urodzeniom . Drugie przejście demograficzne, od momentu zidentyfikowania zjawiska, było utożsamiane ze zmianami w sferze rozrodczości postrzegane jako niezależne od zmian w sferze umieralności i migracji. Populacja w której pojawia się Drugie przej. demogr. osiąga stabilizację płodności na poziomie przy jakim współczynnik urodzeń jest niższy aniżeli współcz. zgonów, co oznacza trwale ujemny współcz. przyrostu naturalnego. W takiej populacji obniżeniu ulega nasilenie emigracji. Natomiast wzmożeniu – nasilenie imigracji, co ostatecznie prowadzi do trwale dodatniego salda migracji zagranicznych. Oznacza to zerowy wzrost ludności i zrównoważoną jej reprodukcję, którą w tej sytuacji zapewniają zjawiska migracyjne.

URBANIZACJA

Jest procesem względnego powiększania się liczby ludności miejskiej. Zarazem jednak jest ona elementem zmiany społecznej, m.in. powstawania społeczeństwa nowoczesnego (modernizacji). Urbanizacja oznacza przemiany struktury osiedleńczej polegające na wzroście dużych skupisk ludności na stosunkowo małych powierzchniach głównie w średnich i wielkich miastach. Prowadzące do zwiększenia się w społeczeństwie specyficznych, intensywnych interakcji i komunikowania się między jednostkami oraz, ostatecznie wykształcenia się specyficznych zbiorowych wartości, poglądów i zachowań. Urbanizacja jest to proces zazwyczaj wiodący do przeobrażenia populacji w przeważającym stopniu wiejskiej w populację w przeważającym stopniu w populację miejską.

Nie byłoby urbanizacji bez nasilonych migracji, zwłaszcza wędrówek ludności między obszarami wiejskimi a miastami. Na początku tego procesu bowiem przeważająca cześć ludności zamieszkuje obszary wiejskie. Z tego powodu początek przejścia demograficznego (spadek umieralności) wywołuje od razu ogromny wzrost liczby ludności wsi i powoduję znaczny nadmiar tej ludności, czyli przeludnienie. Na wsi zatem pojawia się duża nadwyżka siły roboczej, a w miastach – jej ostry niedobór.

Wędrówki obejmują przy tym nie tylko nadmiar osób wsi wywołany przez wzmożony pod wpływem przejścia demograficznego przyrost naturalny, ale również ludność, która okazuję się zbędna na skutek wzrostu wydajności pracy w zawodach wiejskich. Stopniowo pod wpływem tych migracji zwiększa się proporcja ludności mieszkającej w miastach, a zmniejsza proporcja ludności mieszkającej na wsi.

W okresie wygasania przejścia demograficznego nasilenie urbanizacji słabnie, a liczba i proporcja ludności wiejskiej ulega stabilizacji. W takiej sytuacji w obrębie ludności miast następują jednak z reguły dynamiczne przemiany strukturalne – wzrasta liczba wielkich miast. I ich mieszkańców, następuje zróżnicowanie wewnętrzne obszarów metropolii, pojawia się zjawisko Suburbanizacji. Pod wpływem którego powstają aglomeracje miejskie, konurbacje oraz megalopolie.

Urbanizacja jest procesem historycznym i uniwersalnym. Zaczęła się w Europie Zach. W drugiej połowie XVIII w. i w ciągu 200 lat objęła cały glob. U progu XXI w. najsilniej zurbanizowanymi częściami świata były obie Ameryki , Oceania i Europa, gdzie w każdym przypadku ponad 70 proc. społeczeństwa mieszkało w miastach. Ważną cechą urbanizacji w skali globalnej jest rosnące skupianie się ludności w wielkich miastach. Używa się niekiedy określeń „nadmierna urbanizacja” i „ niedostateczna urbanizacja. Z pierwszym przypadkiem mamy do czynienia, gdy liczba osób, które wyemigrowały ze wsi do miast, przewyższa możliwości zatrudnienia tych osób w miastach (np. wiele krajów rozwijających się w drugiej połowie XX w.

STARZENIE SIĘ DEMOGRAFICZNE

Systematyczny wzrost odsetka osób starszych w populacji. Z taką sytuacją mamy do czynienia, gdy następuje przejście od tradycyjnej do nowoczesnej reprodukcji ludności. Szczególne nasilenie tego procesu występuje w zaawansowanej fazie przejścia demograficznego. Wówczas tempo wzrostu liczby ludzi starych przewyższa tempo wzrostu całej populacji.

Spadek umieralności występuje głównie wśród najmłodszych dzieci, co zwiększa szansę dożycia wieku dorosłego, w tym podeszłego. Z drugiej strony obniżenie płodności powoduje zmniejszenie się liczebności osób najmłodszych, to zaś wpływa na wzrost liczby osób starszych w populacji.

Poziom zaawansowania w procesie starzenia się jest oceniany za pomocą skali starzenia się. Owa skala wyróżnia 3 kategorie: „przedpole starzenia się”, „starzenie się”, „starość demograficzna”.

Analizować proces starzenia można także za pomocą piramidy wieku ludności, która reprezentuje strukturę według wieku kobiet i mężczyzn.

Starzenie się wywołuje rosnącą feminizację populacji, ponieważ ze względu na nadumieralność mężczyzn wieku starszego dożywa znacznie więcej kobiet niż mężczyzn. Powszechnie rodzi się więcej chłopców niż dziewcząt i mężczyźni utrzymują przewagę liczebną w młodym wieku, jednak w średnim wieku proporcje płci się wyrównują, a w wieku starszym powszechnie przeważają kobiety.

Starzenie się wiążę się z poważnymi zmianami sposobu finansowania wydatków publicznych (zwłaszcza zabezpieczenia emerytalno-rentowne). Następuje duży wzrost zapotrzebowania na usługi opieki społecznej i sektora zdrowia. Proces ten może prowadzić do ostrego niedoboru siły roboczej.

GLOBALIZACJA MIĘDZYNARODOWYCH MIGRACJI

Na początku XXI w. migracje międzynarodowe weszły w proces globalizacji. Migracje przestają być lokalne czy regionalne. Wzrasta nasilenie przepływów ludzi między wcześniej niepowiązanymi ze sobą obszarami Ziemi.

Wraz z przejściem demograficznym liczba Europejczyków zaczęła się gwałtownie powiększać, dlatego też zdecydowali się oni na emigrację. Pionierami masowego wychodźstwa byli Brytyjczycy.

Najwięcej XIX-XX – wiecznych europejskich wychodźców udała się do USA.

W przeszłości imigracja była konsekwencją wojen lub podbojów terytorialnych bądź zbiorowego poszukiwania nowych terenów osiedlenia.

Najważniejszym kontynentem przyjmującymi imigrantów z zewnątrz jest Ameryka Północna.

Współcześnie systematyczna emigracja odbywa się ze wszystkich krajów świata, nie jest to już proces wysoce zagęszczony w jednej części świata.

W XX w. ludzie migrowali w poszukiwaniu pracy jedynie na 4 obszary Ziemi : do USA (i Kanady), do krajów tworzących Europejski Związek Gospodarczy, do arabskich krajów Zatoki Perskiej oraz wysoko rozwiniętych krajów Azji Południowo-Wschodniej (i Australii).

Efekt globalny werbunku cudzoziemskiej siły roboczej stał się najbardziej spektakularny w krajach Zatoki Perskiej.

W ostatnich latach wzrosła liczba migracji pracowników najwyżej wykwalifikowanych., choć wciąż przemieszcza się ich mniej niż robotników.

Inną znaczącą formą migracji globalnych stały się przepływy młodzieży w celu odbycia studiów wyższych. Najwięcej studentów przyjmowały takie kraje jak USA, Wilka Brytania, Niemcy, Francja, Australia, Japonia.

Występują również transmigracje i migracje niepełne. Te pierwsze oznaczają przemieszczanie się siły roboczej bez przeniesienia za granicę gospodarstwa domowego i jednoczesne funkcjonowanie co najmniej w dwóch krajach – kraju pochodzenia i okresowego zatrudnienia (np. między Meksykiem a USA, między krajami Europy Środkowo-Wschodniej a UE). Druga forma wiąże się z przyjmowaniem międzynarodowych kontaktów o świadczenie usług lub realizacją zadań przez firmy zagraniczne. Jest to spowodowane rosnącą swobodą działalności ekonomicznej, niezależnie od „przynależności państwowej” podmiotu gospodarczego.