Metodologia badań pedagogicznych (ćw.).
Temat: Techniki i narzędzia stosowane w badaniach pedagogicznych.
Kolejność techniki w badaniach pedagogicznych.
Zaraz po metodzie naukowego badania musimy określić odpowiednia technikę jej wykorzystania. Jaki pisze H. Muszyński: „ W ślad za wyborem metody musi następować przygotowanie szczegółowych technik badawczych. Może ono polegać na opracowaniu dokładnego planu obserwacji dotyczącej tych zmiennych, do których postanowiliśmy zastosować tę właśnie metodę, obmyśleniu konkretnego kwestionariusza ankiety lub wywiadu, doborze odpowiednich sytuacji testowych w przypadku, kiedy metodą badawczą ma być poddanie badanego określonym próbom, a wskaźniki jego reakcji mają być wyrażone w zachowaniu. Czynności te kończy badacz pełnym zestawem technik, które zamierza zastosować dla skonstruowania i pomiaru zmiennych. Techniką badań zaś nazywać będziemy czynności praktyczne, regulowane starannie wypracowanymi dyrektywami, pozwalającymi na uzyskanie optymalnie sprawdzalnych informacji, opinii, faktów1”.
Aby zamknąć wstępną część ustaleń terminologicznych, wypada jeszcze określić pojecie narzędzia badawczego, które podobnie jak metoda bywa mylone z techniką badawczą. Otóż narzędzie badawcze jest przedmiotem służącym do realizacji wybranej techniki badań. O ile technika badawcza oznacza czynność, np. obserwowanie, prowadzenie wywiadu, o tyle narzędzie badawcze to instrument służący do technicznego gromadzenia danych z badań. W tym rozumieniu narzędziem badawczym będzie kwestionariusz wywiadu, magnetofon, arkusz obserwacyjny, a nawet ołówek […]. Mianem narzędzia badawczego określa się „przedmiot służący do realizacji wybranej techniki badań” 2.
Ankieta jako technika w badaniach pedagogicznych.
Według W. Zaczyńskiego: „ Ankieta jest metoda zdobywania informacji przez pytanie wybranych osób za pośrednictwem drukowanej listy pytań, zwanej kwestionariuszem3”. Ankieta, zatem, jest technika gromadzenia informacji „polegająca na wypełnieniu najczęściej samodzielnie przez badanego specjalnych kwestionariuszy na ogół o wysokim stopniu standaryzacji w obecności lub najczęściej bez obecności ankietera4”.
Natomiast M. Łobocki pisze: „z tych m.in. powodów przez ankietę i kwestionariusz będę rozumiał w niniejszym rozdziale dwie odmiany tej samej niejako techniki badawczej ( technika wypytywania), mianowicie techniki wypytywania w formie pisemnej, w przeciwieństwie do techniki wypytywania w formie mówionej, jaka jest metoda rozmowy lub wywiadu5”.
Badania ankietowe stosuje się najczęściej w celu możliwie szybkiego przebadania bardzo licznych zbiorowości. Polegają one na swoistym typie wywiadu — mianowicie na wywiadzie pisemnym, w którym istotną rolę odgrywa właśnie ankieta. Jest to wywiad bardziej oszczędny ze względu na czas i środki, niż wywiad ustny, omówiony w poprzednim rozdziale. Przeprowadzający badania tego typu zamiast organizowania spotkań i odbywania czasochłonnych rozmów z każdym z respondentów z osobna, może znacznie szybciej przebadać nawet liczną zbiorowość, rozprowadzając albo rozsyłając odpowiednią ilość ankiet, jakie są następnie wypełniane bez jego udziału. Bowiem ankietę — w przeciwieństwie do kwestionariusza, jaki stosuje się w skategoryzowanym wywiadzie ustnym — wypełnia respondent, a nie badający.
Rola badającego przy zbieraniu danych tą metodą ogranicza się więc do opracowania odpowiedniej ankiety; wyboru osób, które zamierza się poddać badaniom; rozprowadzania ankiet, wskazania sposobu ich zwrotu oraz zebrania zwróconych ankiet. Oczywiście analiza zebranych ankiet jest sprawą dalszą i nie zawsze jest dziełem tych osób, które rozprowadzają i zbierają ankiety, czyli tzw. ankieterów.
Zasadnicza rola w tych badaniach przypada zatem niewątpliwie ankiecie, ponieważ jej jakość rzutuje w sposób istotny na jakość danych, uzyskiwanych przy jej pomocy. Bezosobowy charakter ankiety, standardowe pytania, jakie są w niej zawarte, ich kolejność nie tylko ułatwiają opracowanie danych, ale oddziaływają także w określony sposób na respondenta, skłaniając go do refleksji nad problemami, podjętymi w badaniach6”.
Mianem kwestionariusza określa się przygotowane wcześniej dyspozycje zawierające zestawy pytań zbudowane według specjalnych zasad. Kwestionariusz przybiera formę „drukowanego formularza z podanymi na min pytaniami i wolnymi miejscami na wpisanie odpowiedzi lub tez z gotowymi odpowiedziami, spośród których osoby badane wybierają te, które uważają za prawdziwe.
Zamieszczane w ankiecie pytania mogą mieć charakter otwarty bądź zamknięty. „ Pytania otarte pozostawiają badanym całkowitą swobodę odpowiedzi. Pytania zamknięte zaś przewidują zestawy gotowych odpowiedzi, wymagających jedynie wyboru tej właściwej z punktu widzenia osoby badanej, czyli respondenta. Wśród pytań zamkniętych rozróżnia się pytania alternatywne, dysjunktywne i koniunktywne […]. Oprócz pytań otwartych i zamkniętych wykorzystuje się w ankietach pytania półotwarte, przewidujące poza wyborem spośród sugerowanych odpowiedzi także uwzględnienia innych, tj. własnych, dowolnych odpowiedzi7”.
Obserwacja jako technika w badaniach pedagogicznych.
Obserwacja jest to „celowa czynność, polegająca na planowanym i systematycznym spostrzeganiu zmysłowym faktów, zdarzeń, procesów, zjawisk, ich gromadzeniu interpretowaniu. Obserwacja jest przede wszystkim czynnością badawczą polegającą na gromadzeniu danych drogą postrzeżeń8”.
Obserwacja jest najbardziej elementarną metodą poznania empirycznego, jaka wchodzi w skład innych metod tej grupy. Przez obserwację rozumie się celowe, tzn. ukierunkowane i zamierzone oraz systematyczne postrzeganie badanego przedmiotu, procesu lub zjawiska.
Obserwacja — to nie tylko oddziaływanie świata zewnętrznego na narządy zmysłowe człowieka i powstające w jego umyśle —jak w zwierciadle — odbicia tego, co widać. Jest to znacznie bardziej złożony proces, w którym dochodzi do głosu także intelekt człowieka. Otóż intelekt nie tylko steruje narządami zmysłowymi człowieka, ale również narzuca jemu określony sposób postrzegania świata, w którym dany człowiek żyje, tzn. skłania go do ujmowania tegoż świata w strukturze pojęciowej odpowiadającej jego poziomowi intelektualnego rozwoju, a nawet w kategoriach pozostających w zgodzie z jego uczuciami i pragnieniami.
W przypadkowych obserwacjach ludzie widzą to, co chcą zobaczyć, a nie to, co obiektywnie, tzn. niezależnie od nich istnieje i co rzeczywiście widać. Także w planowych obserwacjach postrzegamy to, co jest przedmiotem naszych zainteresowań w sposób subiektywny. Posługując się obserwacją jako metodą badawczą mamy do czynienia z subiektywnym postrzeganiem i interpretowaniem obiektywnych faktów, z czego powinien zdawać sobie sprawę każdy, kto posługuje się tą metodą badawczą. Ponadto w odniesieniu do obserwacji zjawisk społecznych, badający powinien posiadać umiejętność odczytywania subiektywnych znaczeń obserwowanych zachowań badanych osób dla nich samych i ukazywania obiektywnych funkcji, jakie z tymi zachowaniami łączy się w danym społeczeństwie. Pożądana jest zatem zarówno wnikliwość obserwującego w poznawaniu tego, jaki sens mają dla badanych określone fakty społeczne, jak i znajomość przypisywanych im funkcji w życiu społecznym danych ludzi.
Zauważmy, że jeśli badającemu zabraknie wspomnianych umiejętności, to wówczas będzie on skłonny interpretować zaobserwowane fakty w oparciu o własne odczucia i doświadczenia, które mogą różnić się zasadniczo od sensu, jaki przypisują im badani i społeczności, w których żyją. A wówczas też wiarygodność i wartość poznawcza poczynionych obserwacji może budzić wątpliwości.
Obserwacja dostarcza nam pierwotnych informacji o świecie, wyrażonych w postaci mnogości twierdzeń empirycznych. Rezultaty obserwacji stanowią pierwsze przesłanki czynności poznawczych człowieka. Dlatego obserwacja jest jednąz najważniejszych metod otrzymywania informacji o świecie, a zdolność obserwacyjna i spostrzegawczość jest jedną z najważniejszych cech badacza. Oczywiście nie należy tej metody przeceniać i na niej tylko poprzestawać, ponieważ dla uzyskania wiarygodnej wiedzy o świecie obserwacja musi zostać uzupełniona innymi metodami zdobywania danych, a rezultaty uzyskane dzięki obserwacji powinny być w dalszym ciągu procesu poznawczego opracowywane za pomocą porównywania, analizy i syntezy, uogólnienia itp. operacji myślowych.
Obserwacja — jako metoda badawcza — powinna charakteryzować się następującymi cechami:
a) premedy tacj ą, wyrażającą się w tym, że obserwacja jest przeprowadzona w celu rozwiązania ściśle i w pełni określonego zadania sformułowanego dokładnie i szczegółowo;
b) planowością— polegającą na tym, aby metoda ta była stosowana według planu odpowiadającego celowi obserwacji. Zauważmy tu, że planowość pozwala wykluczyć luki w obserwacji i pozwala skoncentrować się na tym, co najważniejsze i najbardziej istotne w zamierzonych badaniach;
c) celowością dzięki której uwaga obserwatora skupia się tylko na interesujących go z punktu widzenia rezultatu poznania zjawiskach; wskażmy, że pełną informację o przedmiocie poznania daje połączenie obserwacji detali z obserwacją całości przedmiotu;
d) aktywnością która polega na tym, że obserwator nie rejestruje wszystkich spostrzeżeń, jakie docierajądo niego od przedmiotu poznania, lecz dokonuje ich selekcji, to znaczy poszukuje interesujących go cech przedmiotu, wykorzystując do tego cały zapas posiadanej wiedzy i doświadczenia;
e) systematycznością, będącą bardzo ważnym postulatem stawianym omawianej metodzie, obserwacja nie może być bowiem postrzeganiem przypadkowym, dokonującym się jednorazowo (w jednym akcie czynności
Narzędziem obserwacji jest zarówno arkusz obserwacji jak i dziennik obserwacji, kwestionariusz ankiety czy wywiadu. „Arkusz obserwacji to wcześniej przygotowany kwestionariusz z wytypowanymi wszystkimi zagadnieniami, które objąć ma obserwacja. W odpowiednich rubrykach pod określonym zagadnieniem notujemy wszelkie spostrzeżone fakty, zdarzenia i okoliczności mające związek z danym zagadnieniem. Natomiast dziennik obserwacji kategoryzuje spostrzeżenia ze względu na czas pojawienia się określonych faktów lub zmienności procesów i stosunków w badanych grupach”.9
Wywiad jako technika w badaniach pedagogicznych.
Wywiad jest rozmową badającego z respondentem lub respondentami według opracowanych wcześniej dyspozycji lub w oparciu o specjalny kwestionariusz10”.
Wywiad — najogólniej biorąc — jest rozmową kierowaną, w której biorą udział co najmniej dwie osoby: prowadzący wywiad i respondent. Nie jest to po prostu konwersacja, lecz taka rozmowa, poprzez którą badający chce uzyskać od respondenta dane określone celem badań. Dlatego socjologowie słusznie wskazują na ten fakt, że jest to swoista metoda badań, w której zakłada się ścisłe współdziałanie ze sobą badającego i respondenta. Wywiad jest więc pewnym procesem, w którym badający stara się oddziaływać na badanego stawianymi pytaniami i skłonić go do udzielenia wypowiedzi na temat będący przedmiotem badań1. Jest to jedna z metod badawczych, jaka umożliwia równoległe stosowanie innej — mianowicie obserwacji. Jest to również jedna z najbardziej elastycznych i wnikliwych metod badań społecznych — jak zauważa trafnie J. Szczepański11.
Inne techniki stosowane w badaniach pedagogicznych.
Innymi technikami i narzędziami są także badanie dokumentów i materiałów, , analiza treści, testy osiągnięć szkolnych, , rozmowa, kwestionariusze, skala czy techniki socjometryczne.
Badanie dokumentów i materiałów jest technika badawcza służącą do gromadzenia wstępnych, opisowych, także ilościowych informacji o badanej instytucji czy zjawisku wychowawczym. Jest także techniką poznawania biografii jednostek i opinii wyrażonych w dokumentach. Samodzielnie rzadko może występować w roli instrumentu naukowego poznania.
Analiza treści jest technika badawcza „służącą do obiektywnego, systematycznego i ilościowego opisu jawnej treści przekazów informacji. Natomiast przez analizę dokumentów, czyli wytworów działania, rozumie się metodę lub technikę badawczą, polegająca na opisie i interpretacji konkretnych dokonań w procesie uczenia się, pracy produkcyjnej, zabawy lub innego rodzaju działalności, zakończonych bardziej lub mniej gotowym produktem12”.
Pojecie testu osiągnięć szkolnych formułuje W. Zaczyński pisząc: „ test to specjalna próba, identyczna dla wszystkich badanych, wprowadzana intencjonalnie w ściśle kontrolowanych warunkach i umożliwiająca obiektywny i dokładny pomiar badanej cechy, procesu psychicznego lub jego zewnętrznych rezultatów.
Projekcyjna metoda badan osobowości polega na przedstawieniu badanemu sytuacji bodźcowej, niemającej dlań znaczenia arbitralnie ustalonego przez eksperymentatora, ale zarazem takiej, która będzie mogła nabrać znaczenia przez to, iż osobowość badanego narzuci jej swoje indywidualne znaczenie i organizację13”.
Techniki socjometryczne polegają w najogólniejszym rozumieniu na podawaniu przez osoby badane nazwisk członków grupy, do której one przynależą, zgodnie z określonymi kryteriami wyboru. Kryteria te przybierające formę pytań dotyczą w szczególności żywionych przez osoby badane uczuć sympatii, przyjaźni, uznania lub antypatii, wrogości i uprzedzenia wobec członków swojej grupy.
Skala jest szeregiem zdań ułożonych według określonego porządku, wyczerpujących możliwe określenia badanego zjawiska, cechy lub układu14”.
T. Pilch, T. Bauman, Zasady badań pedagogicznych strategie ilościowe i jakościowe, Warszawa 2001, s. 71.↩
T. Pilch, T. Bauman, Zasady badań pedagogicznych strategie ilościowe i jakościowe, Warszawa 2001, s. 71.↩
M.Weglińska, Jak pisać pracę magisterską, Kraków 2009, s. 37.↩
T. Pilch, T. Bauman, Zasady badań pedagogicznych strategie ilościowe i jakościowe, Warszawa 2001, s. 96.↩
Ibidem, s. 37.↩
Janusz Sztumski, Wstęp do metod i technik badań społecznych, Katowice 1995, s.129.↩
M. Łobocki, Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych, Kraków 1999, s. 237..↩
Ibidem, s. 218.↩
T. Pilch, T. Bauman, Zasady badań pedagogicznych strategie ilościowe i jakościowe, Warszawa 2001, s.90.↩
Ibidem , s. 92.↩
Janusz Sztumski - Wstęp do metod i technik badań społecznych, Katowice 1995, s.120.↩
M.Weglińska, Jak pisać pracę magisterską, Kraków 2009, s. 37.↩
T. Pilch, T. Bauman, Zasady badań pedagogicznych strategie ilościowe i jakościowe, Warszawa 2001, s.102.↩
M.Weglińska, Jak pisać pracę magisterską, Kraków 2009, s. 39.↩