Dariusz Czaja

PWSH „Pomerania”

Oligofrenopedagogika

Osobowość dyssocjalna

Zarówno w literaturze polskiej, jak i zagranicznej funkcjonuje wiele terminów odnoszących się do opisu psychopatycznych zaburzeń osobowości, gdyż zamiennie traktowane są takie pojęcia jak - psychopatia, antyspo­łeczne i dyssocjalne zaburzenia osobowości, asocjalność, socjopatia. Brak jednorod­ności terminologicznej powoduje z kolei, iż czasami trudno się zorientować, czy autorzy opisujący swoje badania omawiają to samo zaburzenie, czy też mówią o różnych typach. Badacze opierający się na wewnętrznych cechach używają terminu psychopatia, natomiast ci, którzy bazują na zewnętrznych przejawach zachowania używają terminu antyspołeczne zaburzenia osobowości. Ten podział zaproponowany znajduje również odzwierciedlenie w klasyfikacjach psychiatrycznych, przy czym amerykańska DSM-IV koncentruje się na zaburzeniach zachowania, czyli zewnętrznych przejawach, natomiast ICD-10 odwołuje się do zaburzeń struktury charakteru, czyli wewnętrznych cech¹.

Kryteria ICD-10 dla osobowości dyssocjalnej określają niewspółmierność pomiędzy zachowaniem a obowiązującymi normami społecznymi (tab. 1.).

Tabela 1. Kryteria ICD-10 dla osobowości dyssocjalnej

	Niewspółmierność między zachowaniem a obowiązującymi normami społecznymi charakteryzująca się:
1	bezwzględnym nieliczeniem się z uczuciami innych
2	silną i utrwaloną postawą nieodpowiedzialności i lekceważenia norm, reguł i zobowiązań społecznych
3	niemożnością utrzymania trwałych związków z innymi, chociaż nie ma trudności w ich nawiązaniu
4	bardzo niską tolerancja frustracji i niskim progiem wyzwalania agresji, w tym zachowań gwałtownych
5	niezdolnością przeżywania poczucia winy i korzystania z doświadczeń, a w szczególności z doświadczanych kar
6	wyraźną skłonnością do obwiniania innych lub wysuwania pozornie możliwych do uznania racjonalizacji zachowań, które są źródłem konfliktów z otoczeniem
7	cechą towarzyszącą może być także nadmierna drażliwość

Źródło: A. Mikołajczyk, „Zła” osobowość. Deficyty w przyswajaniu norm moralnych jako wyznacznik osobowości psychopatycznej, „Kultura i Wychowanie” nr 5/2013, s. 107. ISSN 2083-2923

Pojęcie antyspołecznych zaburzeń osobowości nie uwzględnia stałych cech osobowości, natomiast zbyt mocno odwołuje się do kryte­riów behawioralnych oraz kładzie nacisk tylko na jeden z elementów klinicznego obrazu psychopatii, jakim jest antysocjalność.

Jak zaznacza klasyfikacja DSM-IV, osoby antyspołeczne nie potrafią utrzymać związku monogamicznego ani wywiązać się z roli matki, ojca, opiekuna, natomiast klasyfikacja ICD-10 podkreśla, iż osoby dyssocjalne nie mają trudności w nawiązaniu kontaktów z innymi, natomiast nie potrafią tych relacji podtrzymać. Obie klasyfikacje zakładają iż wymienione cechy łączą się z umiejętnością wchodzenia w związki uczuciowe w połączeniu z nieumiejętnością utrzymania ich. Jednakże różnica dotyczy charakteru tych związków, a konkretnie osób, z któ­rymi wchodzą w relacje, i tak o ile w przypadku osób antyspołecznych dotyczy to związku monogamicznego, o tyle w przypadku osób dyssocjalnych wszelkich relacji uczuciowych².

Zatem pomimo zgodności wymienionych zmiennych rozu­mienie ich jest odmienne w zakresie, jakiego dotyczą. W charakterystyce behawioralnej jako wspólne zmienne wymienia się łamanie norm społecznych oraz niewypełnianie zobowiązań, przy czym pomiędzy ujęciem psychopatii a kryteriami DSM-IV, jako wspólne kryterium występuje również impulsywność. Szczególnie kryteria diagnozy antyspołecznych zabu­rzeń osobowości stanowią znaczącą część opisu tejże osobowości, odnosząc się do zatrudnienia, niemożności sprostania normom społecznym i prawnym oraz konsekwencji w postaci czynów przestępczych, a także niewypełniania zobowiązań społecznych w różnych dziedzinach życia. Natomiast klasyfikacja ICD-10 zwraca ogólnie uwagę na silną i utrwaloną postawę nieodpowie­dzialności i lekceważenia norm, reguł i zobowiązań społecznych przez osoby dyssocjalne. Pojęcie impulsywności w odniesieniu do osobowości antyspołecz­nej należy interpretować jako wynik nieprzemyślanych decyzji bez uwzględ­niania konsekwencji podjętych działań dotyczących przemieszczania się, podczas gdy w ujęciu operacyjnym impulsywność rozumiana jest jako zacho­wanie, które przeważnie cechuje nieprzewidywalność, wybuchowość reakcji, brak refleksji i antycypacji skutków zachowania. Żadna z klasyfikacji nie porusza tak istotnej, z punktu widzenia wyjaśnienia zachowań psychopatycz­nych, cechy, jaką jest poszukiwanie doznań³.

Ważne miejsce w diagnozie tych zaburzeń oso­bowości zajmuje analiza zachowań naruszających normy prawne i społeczne⁴. Skupiają się one w dużej mierze na zachowaniach niezgodnych z prawem. Uznawać jakąś normę to nie znaczy koniecznie jej przestrzegać, podczas gdy przyswojenie sobie jakiejś normy wymaga w potocznym rozumieniu przystosowania się do niej w swoim postępowaniu. Ze względu na dziedzinę życia zbiorowego, którą regulują normy społeczne, wyróżnia się - jako naj­ważniejsze - normy moralne, prawne, religijne i oby­czajowe, przy czym autorskie charakterystyki każdego z tych typów norm bywają wielce zróżnicowane⁵.

Z problemem naruszania norm prawnych wiąże się zagadnienie podwyższonego poziomu agresji, co podkreślają obie klasyfikacje DSM-IV i ICD-10⁶. Ze względu takie rozpowszechnienie oraz negatywne jednostkowo i społecznie skutki, duże znaczenie przywiązuje się do profilaktyki w tym zakresie, zwłaszcza zaś do oceny czynników ryzyka zachowań agresywnych i prognoz co do ich wystąpienia.

Warto zwrócić uwagę, że zachowania agresywne nie są patologią same w sobie; najczęściej są one objawem patologii społecznej, w tym głównie środowiska rodzinnego⁷.

Pojawia się pytanie, co sprawia, że człowiek bywa agresywny wobec drugiego człowieka, zwierząt lub przedmiotów. Analiza literatury wskazuje, że nie istnieje jeden czynnik wyjaśniający takie zachowania.

Trzy główne grupy teorii ujmują agresję jako:

• filogenetycznie uformowany instynkt (zachowanie wrodzone, zdeterminowane biologiczną koniecznością wyładowania agresywnej energii);

• popęd (zaspokojenie popędu będącego wynikiem oddziaływania sytuacji – sposób zaspokojenia zależy od procesów uczenia się);

• rezultat uczenia się (zachowania nabyte w ciągu życia).⁸

Do indywidualnych czynników zwiększających ryzyko zachowań agresywnych zalicza się m.in. występowanie tego rodzaju zachowań w przeszłości, negatywne doświadczenia z okresu dzieciństwa (np. doznawanie fizycznej przemocy i wykorzys­tania), nadużywanie alkoholu lub innych substancji psychoaktywnych, przynależność do grup kultywujących przemoc, niektóre zaburzenia psychiczne⁹.

Należy zauważyć, iż zachowania człowieka, zarówno w wymiarze obejmującym tzw. normę społeczną kulturową czy fizjologiczną jak i zachowania wykraczające poza te normy, są wa­runkowane przyczynowo przez czynniki osobowościowe i zewnętrzne.

Według teorii behawioralnych, zachowanie jako takie stanowi efekt procesu uczenia się opartego o warunkowanie klasyczne lub instrumentalne (sprawcze). Jednym z najbardziej rozpowszechnionych stwierdzeń dotyczących genezy psychopatii jest wiązanie jej występowania z nieprawidłowym układem rodzin­nym, w którym znajdowało się dziecko w okresie wczesnego dzieciństwa¹⁰.

Z kolei według koncepcji biologicznych, predyspozycje do określonych zachowań są w głównej mierze uwarunkowane genetycznie: nabyte doświadczenia, procesy uczenia się, czynniki kulturowo-społeczne mogą się jedynie odkładać na matrycy predyspozycji genetycznych¹¹. Podstawowymi czynnikami kształtującymi i wpływają­cymi na zachowanie, a jednocześnie będącymi jego elementami składowymi, są te funkcje i dyspozycje psychiczne, które odpowiadają za właściwą realizację najważ­niejszych fizjologicznych i społecznych celów jednostki.

Bibliografia

1. Mikołajczyk A., „Zła” osobowość. Deficyty w przyswajaniu norm moralnych jako wyznacznik osobowości psychopatycznej, „Kultura i Wychowanie” nr 5/2013. ISSN 2083-2923.

2. Ossowska M., Socjologia moralności. Zarys zagadnień, PWN, Warszawa 2005, ISBN: 978-83-01-14009-0.

3. Pastwa-Wojciechowska B., Doświadczenia wczesnodziecięce osób o psychopatycznej strukturze osobowości: retrospektywne badania czynników rodzinnych i społecznych, [w:] T. Rostowska, A. Jarmołowska (red.) Rozwojowe i wychowawcze aspekty życia rodzinnego, Difin, Warszawa 2010, ISBN 978-83-7641-173-6.

4. Pastwa-Wojciechowska B., Psychopatia a antyspołeczne i dyssocjalne zaburzenia osobowości, [w:]J. M. Stanik (red.) Psychospołeczne uwarunkowania i mechanizmy kryminogenezy a zachowania para przestępcze i przestępcze, WSP TWP, Warszawa 2007. ISBN 83-88278-83-5.

5. Wojciechowska-Pastwa B., Naruszanie norm prawnych w psychopatii. Analiza kryminologiczno-psychologiczna, Wydawnictwo UG, Gdańska 2004, s. 35. ISBN 83-7326-253-9

6. Radziłłowicz W., Radziwiłłowicz P., Formy i funkcje agresji u dzieci i młodzieży, „Psychologia Wychowawcza” nr 3/1997, ISSN 0033-2860.

7. Pilch T. (red.), Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2003, ISBN 83-88149-92-X.

---

1. B. Pastwa-Wojciechowska, Psychopatia a antyspołeczne i dyssocjalne zaburzenia osobowości, [w:]J. M. Stanik (red.) Psychospołeczne uwarunkowania i mechanizmy kryminogenezy a zachowania para przestępcze i przestępcze, WSP TWP, Warszawa 2007. ISBN 83-88278-83-5.↩

2. Ibidem, s. 214.↩

3. Ibidem, s. 214-215.↩

4. B. Wojciechowska-Pastwa, Naruszanie norm prawnych w psychopatii. Analiza kryminologiczno-psychologiczna, Wydawnictwo UG, Gdańska 2004, s. 35. ISBN 83-7326-253-9.↩

5. M. Ossowska, Socjologia moralności. Zarys zagadnień, PWN, Warszawa 2005, s. 110. ISBN: 978-83-01-14009-0↩

6. A. Mikołajczyk, „Zła” osobowość… op. cit., s. 108.↩

7. T. Pilch (red.), Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2003, s. 39-40. ISBN 83-88149-92-X.↩

8. W. Radziłłowicz, P. Radziwiłłowicz, Formy i funkcje agresji u dzieci i młodzieży, „Psychologia Wychowawcza” nr 3/1997, s. 34. ISSN 0033-2860.↩

9. A. Mikołajczyk, „Zła” osobowość… op. cit., s. 108.↩

10. B. Pastwa-Wojciechowska, Doświadczenia wczesnodziecięce osób o psychopatycznej strukturze osobowości: retrospektywne badania czynników rodzinnych i społecznych, [w:] T. Rostowska, A. Jarmołowska (red.) Rozwojowe i wychowawcze aspekty życia rodzinnego, Difin, Warszawa 2010, s. 65. ISBN 978-83-7641-173-6↩

11. Ibidem, s. 65.↩