Metodologia a metody

badań pedagogicznych

- metodologia jest nauką o zasadach i sposobach postępowania badawczego zalecanych i stosowanych w pedagogice - zasady (reguły, normy) to pewne najogólniejsze dyrektywy (zalecenia) mające na celu ułatwienie w miarę skutecznego przeprowadzania badań	- sposoby postępowania badawczego to mniej lub bardziej skonkretyzowane procedury (strategie) gromadzenia i opracowania interesujących badacza wyników = metody lub techniki badawcze

W pedagogice występuje pewna swoboda w określaniu metod, technik i narzędzi badawczych, co można tłumaczyć młodym wiekiem tego obszaru aktywności pedagogów.

T. Kotarbiński: ,,przez metodę rozumiemy sposób systematycznie stosowany, to znaczy stosowany w danym przypadku z intencją zastosowania go także przy ewentualnym powtórzeniu się analogicznego zadania”

A. Kamiński: metoda to ,,zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych obejmujących najogólniej całość postępowania badacza, zmierzającego do rozwiązania określonego problemu naukowego”

Do metod badań pedagogicznych zaliczymy zatem za T. Pilchem i T. Bauman:	M. Łobocki jako metody klasyfikuje:	W. Zaczyński wyróżnia z kolei:
- eksperyment pedagogiczny - sondaż diagnostyczny - m. indywidualnych przypadków - monografię pedagogiczną	- obserwację - m. szacowania (skale ocen) - eksperyment pedagogiczny - testy osiągnięć szkolnych - m. socjometryczną - analizę dokumentów - m. sondażu - m. dialogową - m. biograficzną	- m. obserwacji - m. eksperymentu pedagogicznego - test pedagogiczny - m. socjometryczną - wywiad i ankietę - analizę dokumentów

Większość metod stosowanych w badaniach pedagogicznych zostało zapożyczonych z innych dyscyplin naukowych, jak socjologia, psychologia, historia.

Techniki badań pedagogicznych to wg A. Kamińskiego: czynności praktyczne, regulowane starannie wypracowanymi dyrektywami, pozwalającymi na uzyskanie optymalnie sprawdzalnych informacji, opinii, faktów.

Wg T. Pilch i T. Bauman technika to czynność poznawcza (…), proces angażujący badacza i innych ludzi. Autorzy wyróżniają takie techniki jak:

- obserwacja – gromadzenie danych drogą spostrzeżeń

- wywiad – rozmowa badającego z respondentem lub respondentami wg opracowanych wcześniej dyspozycji lub w oparciu o specjalny kwestionariusz

- ankieta – technika gromadzenia informacji polegająca na wypełnianiu najczęściej samodzielnie przez badanego specjalnych kwestionariuszy na ogół o wysokim stopniu standaryzacji w obecności lub częściej bez obecności ankietera

- badanie dokumentów – technika badawcza służąca do gromadzenia wstępnych, opisowych i ilościowych informacji o badanej instytucji czy zjawisku wychowawczym; to także technika poznawania biografii jednostek i opinii wyrażonych w dokumentach

- analiza treści – technika badawcza służąca do obiektywnego, systematycznego i ilościowego opisu jawnej treści przekazów informacyjnych (umożliwia stawianie diagnoz cech psychicznych osób i grup)

- techniki projekcyjne – techniki poznawania postaw indywidualnych i zbiorowych pod działaniem czynnika celowo zorganizowanego

Narzędziami będą z kolei:

- kwestionariusz ankiety

- kwestionariusz wywiadu

- test socjometryczny

- arkusz obserwacji

- skale

Każde badanie naukowe realizowane jest w pewnych etapach. Omówimy teraz podstawowe zagadnienia składające się na fazę koncepcyjną badań pedagogicznych.

1. Wybór tematu, przedmiotu i celu badań, kwerenda literatury.

a) temat

- wybór powinien zależeć od trzeźwej oceny wykonalności zadania, badacz musi mieć świadomość trudności i pewność, że ją pokona; musi zadać sobie pytanie czy obiekt badań, problem, zjawisko jest badawczo dostępne – dostępność badawcza to kontakt fizyczny ze zjawiskiem, z faktami, orientacja problemowa, możliwości ekonomiczne

- osobiste, emocjonalne zainteresowanie tematem, poczucie związku z daną problematyką

- dobra znajomość literatury przedmiotu (nie wyważać otwartych drzwi, możliwość porównań)

- temat badań podawany jest zawsze w sformułowaniu roboczym – może ulec zmianom, ostatecznie formułuje się go po zakończeniu wszystkich etapów badań

- temat pełni funkcję wyznacznika pola działania – określa zakres prac badawczych

- temat jest hasłem odzwierciedlającym treść całego opracowania, informuje o treści

- tytuł doniesienia powinien być krótki i treściwy (można zacząć od wersji tytułu, która wyczerpująco informuje o treści doniesienia, następnie skracać ją przez usuwanie zbędnych słów), tytuł powinien informować o zmiennych i populacjach, ale już nie o definicjach i próbach

- tytułowi można nadać formę pytania (przyciąga obietnicą odpowiedzi)

b) przedmiot

- środowisko, obiekt i zjawisko poddawane badaniu

c) cel

- bliższe określenie tego, do czego zmierza badacz, co pragnie osiągnąć w swoim działaniu

- musi być konkretny, jasny (badania pedagogiczne są podejmowane dla wprowadzenia pożądanych i społecznie korzystnych zmian), i realny wytyczanie takich zamierzeń, które leżą w granicach możliwości badacza

- w teoretycznych rozważaniach o cel poznania naukowego pojawia się wątpliwość, czy powinniśmy badać fakty czy sądy o faktach – badanie faktów nakłada na nas konieczność ich oceny i interpretacji (subiektywnej), poznawanie sądów o faktach zasłania ich naturę i rządzące nimi prawidłowości; druga wątpliwość – czy powinniśmy szukać odpowiedzi na pytanie jak jest? czy dlaczego tak jest? (opis świata nie jest tożsamy z jego wyjaśnieniem)

- W. L. Neuman wyróżnia cele badań:

• Eksploracyjne – dążenie do rozpoznawania podstawowych faktów, zbiorowości i kwestii, generowanie nowych idei, przypuszczeń i hipotez

• Opisowe – wytwarzanie szczegółowych, bardzo dokładnych opisów, odnoszenie nowych danych do znanych uprzednio, tworzenie zbioru kategorii i klasyfikacji typów

• Wyjaśniające – testowanie przesłanek i założeń teorii

2. Problemy badawcze.

- problem badawczy jest zwykle uszczegółowieniem celu badań, umożliwia dokładniejsze poznanie tego, co rzeczywiście zamierzamy zbadać

- to pytanie o naturę badanego zjawiska, o istotę związków między zdarzeniami lub istotami i cechami procesów, cechami zjawiska, to uświadomienie sobie trudności z wyjaśnieniem i zrozumieniem określonego fragmentu rzeczywistości, to deklaracja naszej niewiedzy zawarta w gramatycznej formie pytania

- J. Sztumski wyróżnia problemy: teoretyczne i praktyczne, ogólne i szczegółowe, podstawowe i cząstkowe

- problemem badawczym należy objąć całość zagadnień określonych w temacie pracy, formułowanie problemów badawczych polega na precyzyjnym rozbiciu tematu na problemy – pytania

- główny problem badawczy powinien zawierać generalny cel badań

- główny problem badawczy należy rozczłonkować na maksymalną liczbę problemów szczegółowych, które wyczerpią zakres pytania głównego i nie będą się krzyżować treścią i zakresem znaczeń

- warunki prawidłowego formułowania problemów:

• muszą wyczerpywać zakres naszej niewiedzy zawarty w temacie

• muszą zawierać wszystkie generalne zależności między zmiennymi, dzięki temu wyznaczymy zakres badanych zjawisk;

Problemy mogą dotyczyć:

a) własności, cech przedmiotów

np. Jakie są przyczyny niepowodzeń szkolnych?

Jakie są rozmiary narkomanii młodzieży?

Jakie jest wyposażenie szkoły w pomoce dydaktyczne?

Jakie są przyczyny frustracji młodego pokolenia?

Jakie są przyczyny nieufności młodzieży do ośrodków decyzji ni przedstawicieli władzy?

Jakie wartości są cenione przez młodzież?

Jak młodzież ocenia społeczność ludzi dorosłych?

Czym uwarunkowane są aspiracje i plany życiowe młodzieży?

Są to pytania dopełnienia, rozpoczynają się zwrotem: ,,jak”, ,,jak jest”, ,,dlaczego”, ,,kto”, ,,co”, ,,ile”, ,,w jakim stopniu”, ,,gdzie”.

Są to pytania otwarte dające możliwość swobodnych odpowiedzi, bez sugerowania na nie jakiejkolwiek odpowiedzi.

b) relacji łączących zmienne, rodzaju związków między cechami zjawiska, rodzaju zależności między zjawiskami – wywodzą się z pytań dopełnień, odpowiedzi na nie są złożone, wielowarstwowe, uwarunkowane;

np. Jaki jest wpływ dezorganizacji rodziny na aspiracje oświatowe młodzieży?

Jaki wpływ na sprawność nauczania ma wyposażenie szkoły w pomoce dydaktyczne?

Inny rodzaj pytań to pytania rozstrzygnięcia, rozpoczyna je partykuła: ,,czy” i domagają się tylko potwierdzenia lub negacji, odpowiedzi: ,,tak” lub ,,nie”, uniemożliwiają odpowiedzi bardziej szczegółowe.

np. Czy niepowodzenia dydaktyczne wpływają na pozycję dziecka w grupie rówieśniczej?

Czy młodzież odznacza się nieufnością do ,,instytucji” i ludzi ,,instytucji”?

Czy wydarzenia polityczne lat 1980/81 wywarły wpływ na postawy młodzieży?

• musi być empirycznie rozstrzygalny i mieć wartość praktyczną

- zespół problemów badawczych wyznacza dalszy proces myślowy w fazie koncepcji i stanowi podstawę tworzenia hipotez

- sformułowanie trafnych problemów wymaga znajomości literatury w przedmiocie naszych badań

3. Hipotezy a pytania badawcze.

- hipotezy (robocze) są próbą odpowiedzi na sformułowane uprzednio problemy badawcze

- hipotezy informują (hipotetycznie) o wszystkich sprawach, o które pytają problemy

- hipoteza wg W. Zaczyńskiego będąc założeniem przypuszczalnych zależności, jakie zachodzą między wybranymi zmiennymi, jest w istocie propozycją odpowiedzi na pytanie zawarte w przyjętym problemie

- hipotezy wg T. Kotarbinskiego to wszelkie twierdzenia częściowo tylko uzasadnione, przeto także wszelki domysł, za pomocą którego tłumaczymy dane faktyczne, a więc też i domysł w postaci uogólnienia (…) osiągniętego na podstawie danych wyjściowych

- formułuje się je w postaci stwierdzeń

- są świadomie przyjętymi przypuszczeniami czy założeniami, wymagającymi potwierdzenia lub odrzucenia na podstawie przeprowadzonych badań

- w dalszym toku postępowania badawczego hipoteza może być udowodniona przez zebranie danych popierających wysuwaną zależność lub obalona przez brak takich danych lub uzyskanie danych świadczących o fałszywości przypuszczenia

- hipoteza ukazuje relacje między badanymi zmiennymi, a niekiedy określa ich właściwości, w badaniach pedagogicznych hipoteza przybiera najczęściej kształt zależności prawdopodobnej dwóch zjawisk,

np. niski poziom kulturalny środowiska rodzinnego wpływa ujemnie na ambicje edukacyjne dzieci,

lub

wzrost bezrobocia jest źródłem ubóstwa i równoczesnego regresu zainteresowań kulturalnych ludności badanego regionu

- hipoteza jest spodziewanym przez badacza wynikiem zaplanowanych badań

- prawidłowe sformułowanie hipotezy wymaga pewnej wiedzy teoretycznej o badanym zjawisku:

1) wiedza o przedmiocie badań i wiedza typu demograficznego, ekonomicznego, kulturalnego itp., znajomość wyników badań zbliżonych zagadnień w innym terenie,

2) wiedza ogólna z zakresu wychowania, praw społecznych, elementów socjologii

- w zależności od stopnia ich ogólności możemy posługiwać się dwoma rodzajami hipotez

1) proste – wyprowadzane z uogólnienia prostych obserwacji

np. wysoka absencja na lekcjach jest przyczyną słabych wyników w nauce

2) złożone – zakładają istnienie powiązań między zdarzeniami

np. wysokie aspiracje edukacyjne w środowisku młodzieży są owocem warunków kulturowych rodziny, oddziaływania środowiska szkolnego, oddziaływania innych czynników środowiska społecznego

- czasem hipoteza stanowi odwrócenie szyku i zmiany formy gramatycznej problemu – pytania, dzieje się tak, gdy problem ma postać pytania rozstrzygnięcia

np.

problem	hipoteza
Czy alkoholizm ma wpływ na przestępczość?	alkoholizm ma wpływ na przestępczość lub alkoholizm nie ma wpływu na przestępczość

- gdy problem ma postać pytania dopełnienia

np. Jakie są społeczne skutki alkoholizmu młodzieży?

hipotez może być wiele

- hipoteza główna i hipotezy szczegółowe – zazwyczaj formułuje się tyle hipotez, ile jest problemów do zbadania – każdemu problemowi przyporządkowuje się jedną hipotezę

- hipoteza może być formalnie błędna

1) niesprawdzalna – gdy projektowane badanie nie jest w stanie potwierdzić hipotezy

np. partnerskie stosunki między nauczycielem a uczniami umożliwiają pełniejszy rozwój osobowości dzieci niż stosunki dyrektywne

- jak porównać pełnię rozwoju osobowości dzieci w obu grupach?

- po czym poznać, że stosunki partnerskie umożliwiają rozwój?

2) niefalsyfikowana – gdy nie istnieje wynik, który mógłby ją obalić

np. dzieci pochodzące ze wsi podejmują wyższe studia rzadziej niż dzieci pochodzące z miasta

- aby ją odrzucić wystarczy, żeby odsetek młodzieży ze wsi w jakimś roczniku studentów przewyższał odsetek młodzieży ze wsi w populacji kraju sprzed 12 lat

Jaki jednak wynik zmusiłby nas do odrzucenia hipotezy o stosunkach umożliwiających rozwoj osobowości? Nie uczyni tego brak różnic w wynikach inwentarza osobowości, gdyż autor mimo to mógłby twierdzić, że te stosunki czynią rozwój możliwym. Gdy hipotezy nie może obalić żaden wynik empiryczny nie może ona patronować badaniu naukowemu.

- przypuszczam że…, sądzę że…

4. Typologia zmiennych.

- w języku potocznym mówimy o cechach a w języku badań ilościowych o zmiennych, cecha to atrybut obiektu, coś co obiekt ma, zmienna to zbiór stanów, w których obiekt może być

- każdy fakt, zdarzenie lub proces tworzony jest przez zespół zmiennych

np. zmiennymi zjawiska ,,sieroctwa społecznego” będą:

opuszczenie przez rodziców

odtrącenie

poczucie osamotnienia

- typologia zmiennych to rozbicie pojęcia na elementy przez nie oznaczone, przełożenie pojęcia na język empiryczny, obserwowalnych, mierzalnych równoważników

np. występujący w temacie termin ,,kryzys rodziny” jest warsztatowo, empirycznie nie instruktywny, badacz musi wybrać i nazwać cechy (zmienne), które składają się na zjawisko

kryzysu rodziny, zmienne te muszą być empirycznie poznawalne, mierzone, liczone, opisywane,

mogą to być:

liczba rozwodów,

liczba sierot społecznych,

zaburzenia w funkcjach prokreacyjnych rodziny

zaburzenia funkcji opiekuńczych i emocjonalnych

poziom wiedzy

przygotowanie rodziców do wspólnego życia itp.

- ustalenie zmiennych oznacza decyzję pod jakim kątem będziemy badać zdarzenie lub proces, inne cechy będą nas interesować podczas badania procesu dydaktycznego w klasie, inne podczas badania więzi nieformalnych, przyjęte zmienne nadają badaniom kierunek i określają ich cel

- rejestr zmiennych oznacza próbę uświadomienia sobie przez jakie cechy będziemy poznawać istnienie zjawiska, procesu, przez jakie cechy będziemy poznawać związek między zdarzeniami, przez jakie cechy poznawać będziemy wpływ jednego zdarzenia na drugie

- zmienne niezależne – w badaniach pedagogicznych to różne i ściśle określone sposoby działalności dydaktycznej i/lub wychowawczej, to te oddziaływania pedagogiczne, dzięki którym oczekuje się określonych zmian w rozwoju umysłowym, społecznym, moralnym lub fizycznym dzieci i młodzieży

np. dla tematu ,,Skuteczność aktywizowania i uspołeczniania uczniów klas początkowych”

zmiennymi niezależnymi będą:

zabawa dydaktyczna

praca zespołowa

wykrywanie uzdolnień i zamiłowań uczniów

dbałość o atmosferę w klasie

działalność samorządu uczniowskiego

Przykładami zmiennych niezależnych w badaniach pedagogicznych są:

różne metody nauczania i wychowania,

różne czynniki psychospołeczne warunkujące efektywność pracy dydaktycznej, wychowawczej,

różne uwarunkowania prawidłowego wychowania społecznego, moralnego i religijnego w środowisku rodzinnym, placówkach opiekuńczo-wychowawczych,

pedagogiczne i psychologiczne czynniki dezorganizujące pożądany rozwój dzieci i młodzieży

- zmienne zależne – to oczekiwane skutki zmiennych niezależnych, często są to spodziewane przez badacza wyniki zastosowanych w badaniach oddziaływań pedagogicznych lub następstwa różnych psychospołecznych uwarunkowań pożądanego lub niepożądanego rozwoju osób objętych badaniami

np. badamy ,,skuteczność kierowania wychowawczego w toku lekcji” (także podstawowa zmienna niezależna)

zmiennymi zależnymi będą:

stosunek uczniów do nauczyciela,

identyfikacja uczniów z nauczycielem,

nonkonformizm i gotowość do obrony własnego zdania,

spoistość grupowa w klasie szkolnej,

zgodność w niej grupowej struktury formalnej z nieformalną,

zgodność panujących norm z normami preferowanymi przez nauczyciela

Inne przykłady zmiennych zależnych i niezależnych:

badamy poziom kultury rodzin robotniczych

wyróżniona zmienna ,,życie kulturalne” będzie zmienną zależną, gdyż będzie warunkowana

zmienną ,,poziom dochodów”, która jest zmienną niezależną

badamy aspiracje życiowe młodzieży

wyróżniona zmienna ,,plany dotyczące kształcenia” będzie zależną względem zmiennej ,,rodzaj środowiska rodzinnego” (niezależna)

- zmienne w badaniach mogą pełnić zmienną rolę, w jednym przypadku jakaś cecha wpływa na ilość, jakość, kierunek zmian innej osoby – jest zmienną niezależną, w dalszych analizach ta sama cecha jest przez nas analizowana w połączeniu z inną, która determinuje jej ilość, jakość lub kierunek rozwoju i wówczas jest zmienną zależną

np. zmienna niezależna ,,poziom dochodów rodziny robotniczej” wpływa na

formy ,,życia kulturalnego rodziny” (zmienna zależna), ale

,,życie kulturalne rodziny” (zmienna niezależna) określa

zainteresowania, aspiracje kulturalne dzieci (zmienna zależna)

- zmienne pośredniczące – nazywane także interweniującymi lub niezależnymi – zakłócającymi, nie zawsze są objęte badaniami bezpośrednio, ale ich uświadomienie sobie pozwala lepiej zrozumieć współzależności zachodzące między zmiennymi zależnymi i niezależnymi, stanowią próbę dodatkowego wyjaśnienia współzależności często nie uwzględnionym w przyjętym planie (schemacie) badawczym zmiennych zależnych i niezależnych, modyfikują tradycyjny, prosty układ zależności, włączając się pośrednio w proces wpływu, jako czynnik dodatkowy

np. badamy wpływ czytania dziecku co wieczór opowiadań (zmienna niezależna) na jego

wewnętrzne wyciszenie (zmienna zależna)

zmienną pośredniczącą może stanowić sama obecność przy dziecku osoby czytającej

badamy wpływ osoby wychowawcy na zachowania dzieci

zmienna niezależna – osoba wychowawcy

zmienna zależna – zachowania dzieci

zmienna pośrednicząca – nastawienie rodziców do szkoły, wycieczka lub zabawa szkolna, które zmieniają klasyczną rolę wychowawcy

5. Typologia wskaźników do zmiennych.

- zmienne i wskaźniki są próbą uszczegółowienia problemów badawczych i hipotez, zmienne stanowią uszczegółowienie badanych zjawisk ze względu na ich podstawowe cechy, wskaźniki określają każdą z wyodrębnionych zmiennych – wskaźniki mają umożliwić przełożenie zmiennych na wielkości poddające się badaniom empirycznym

np. dla procesu aktywizacji i uspołecznienia uczniów w szkole podstawowej

zmiennymi będą:

zabawa dydaktyczna

praca zespołowa w klasie

atmosfera w klasie

samorząd uczniowski

wskaźnikami atmosfery w klasie są:

przyjazny stosunek nauczyciela do uczniów

dobry przykład dawany przez nauczyciela

wzajemne zaufanie

pogodny nastrój

samodzielność uczniów

szczerość uczniów wobec nauczyciela

dla opisania lub oceniania zmiennej jaką są ,,warunki nauczania”

za wskaźniki możemy przyjąć:

liczbę dzieci w klasie

istnienie pomocy dydaktycznych

wykształcenie nauczycieli

porę rozpoczynania lekcji itp.

badamy kryzys rodziny

zmienną będą rozwody

wskaźnikiem liczba rozwodów na 10 tys. mieszkańców albo na 1000 małżeństw

- wskaźnik to empiryczny czynnik wskazujący jaka jest badana cecha

- S. Nowak definiuje wskaźnik jako pewną cechę, zdarzenie lub zjawisko, na podstawie zajścia którego wnioskujemy z pewnością, bądź z określonym prawdopodobieństwem, bądź wreszcie z prawdopodobieństwem wyższym od przeciętnego, iż zachodzi zjawisko, które nas interesuje

- wskaźniki definicyjne – gdy dobór wskaźnika jest jednocześnie zdefiniowaniem zmiennej, ilościowe

np. dla zmiennej ,,rozmiary alkoholizmu”

wskaźnikiem będzie ilość wypijanego alkoholu

dla zmiennej ,,bezpieczeństwo na drogach”

wskaźnikiem będzie liczba wypadków

dla zmiennej ,,pozycja społeczna ucznia”, którą określa się jako liczbę uzyskanych wyborów

wskaźnikiem jest liczba otrzymanych przez ucznia wyborów w klasie, do której uczęszcza

zmienna ,,stosunek młodzieży do religii”

wskaźnikami definicyjnymi są: częstość praktyk religijnych

identyfikacja z prawdami wiary

posłuszeństwo wobec nakazów Kościoła

kierowanie się w postępowaniu nakazami religii

- wskaźniki empiryczne – wskazują na zmienną dającą się łatwo i bezpośrednio zaobserwować, o powiązaniu wskaźnika z badaną zmienną można się przekonać za pomocą bezpośredniej obserwacji

np. dla zmiennej ,,zdyscyplinowanie uczniów”

wskaźnikiem empirycznym będzie: ład i porządek w klasie

zdyscyplinowane zachowanie na lekcjach

zdyscyplinowane zachowanie podczas przerw

dla zmiennej ,,zamiłowanie ucznia do muzyki”

wskaźnikami empirycznymi będą: posiadanie instrumentu

chętne uczęszczanie do szkoły muzycznej

uważne słuchanie muzyki

sposób jego gry na instrumencie

dla zmiennej ,,postawa wobec obowiązku szkolnego”

wskaźnikiem empirycznym będą: starannie odrobione lekcje

dla zmiennej ,,warunki wychowawcze w internacie”

wskaźnikiem empirycznym: dobrze przygotowane pokoje do cichej nauki

wskaźnik empiryczny jest w tych sytuacjach materialny, obserwowalny, a zmienna którą wskazuje jest zjawiskiem obserwowalnym

- szczególną odmianą wskaźnika empirycznego jest wskaźnik inferencyjny – odnosi się do zjawisk bezpośrednio nieobserwowalnych i nie wchodzi do definicji badanych zjawisk; gdy obserwujemy empirycznie jakieś zjawisko, które jest wskaźnikiem czegoś, czego nie obserwujemy, czego się tylko domyślamy, wnioskujemy o istnieniu jakiegoś zdarzenia, szukamy jego potwierdzenia, szukamy innych faktów (wskaźników), które potwierdziłyby istnienie domniemanej cechy

np. widząc kogoś leżącego na ulicy domniemamy, że jest pijany

ten człowiek może być jednak chory, więc szukamy innego wskaźnika opilstwa (woń alkoholu)

jeśli jej braknie, znaczy to, że wystąpiło zjawisko choroby, a nie opilstwa

wychowawca może domyślać się istnienia w swojej placówce tzw. drugiego życia, gdyż zauważył określone zachowanie młodzieży np. nierozpoczynanie jedzenia zanim nie rozpocznie tego przywódca

aby uzyskać potwierdzenie tego faktu musi szukać innych wskaźników świadczących, że istotnie taka forma życia w placówce wystąpiła