Czym jest testament?
Termin „testament” ma najczęściej podwójne znaczenie. Przed wszystkim oznacza czynność prawną, przez którą osoba fizyczna określa losy swego majątku na wypadek śmierci. Drugim znaczeniem tego słowa określa się dokument, w którym zawarte jest oświadczenie testamentora. Takie rozróżnienie testamentu – czynności prawnej i testamentu – dokumentu znaleźć można w większości opracowań dotyczących tej problematyki. Jedynie J. Gwiazdomorski prezentuje odmienne stanowisko. Według tegoż autora, nieprawidłowe jest identyfikowanie czynności prawnej z oświadczeniem woli. Czynność prawna jest stanem faktycznym, którego elementem koniecznym jest co najmniej jedno oświadczenie woli, ale do którego należą również inne elementy. Czynność prawna stanowi ustawowy środek prowadzący do powstania skutków prawnych, uznawanych przez ustawę za zamierzone przez osobę dokonującą czynności prawnej, a także przyczynę ustania skutków prawnych.
RODZAJE TESTAMENTÓW
Testamenty zwykłe
Testament zwykły może być sporządzony w każdej chwili dowolnie wybranej przez spadkodawcę. Jego sporządzenie nie jest uzależnione od wystąpienia dodatkowych okoliczności, wystarczy decyzja spadkodawcy o dokonaniu rozrządzenia na wypadek śmierci. Prawo polskie przewiduje następujące testamenty zwykłe: własnoręczny (holograficzny), notarialny i allograficzny.
Testament własnoręczny (holograficzny)
Rodzaj tego testamentu jest najprostszy ze wszystkich form, dlatego w praktyce korzysta z niego coraz więcej osób. Ponadto ważność tego dokumentu nie wymaga udziału osób trzech (świadków), a to pozwala spadkodawcy zachować w tajemnicy fakt sporządzenia testamentu i jego treść. Spadkodawca może w każdej chwili dokonać zmiany treści testamentu lub go odwołać.
Bezwzględnie konieczne jest, aby spadkodawca napisał testament w całości pismem ręcznym. Ponieważ ustawa wymaga pisma ręcznego, to spadkodawca nie może posłużyć się urządzeniami technicznymi np. komputerem. Wówczas dokument będzie nieważny.
Spadkodawca sporządzając testament holograficzny, zobowiązany jest do podpisania go własnoręcznie. Tak jak w przypadku całej treści dokumentu, spadkodawca przy podpisie nie może użyć żadnego urządzenia technicznego.
Podpis może zawierać imię i nazwisko spadkodawcy; samo nazwisko również jest wystarczające.
Data w testamencie własnoręcznym jest bardzo istotna. Według daty wskazanej w testamencie jako daty jego sporządzenia ustala się, jakie prawo obowiązywało w chwili spisania testamentu i czy testament spełnia wymogi prawa istniejącego w dacie jego sporządzenia, czy spadkodawca posiadał w chwili sporządzania testamentu zdolność testowania oraz jaki jest wzajemny stosunek kilku testamentów.
Brak daty w testamencie własnoręcznym z reguły powoduje nieważność dokumentu. Jednak (zgodnie z art. 949 § 2 k.c.) brak daty nie pociąga za sobą nieważności testamentu własnoręcznego, jeżeli nie wywołuje wątpliwości co do zdolności spadkodawcy do sporządzenia testamentu, co do treści lub co do wzajemnego stosunku kilku testamentów.
Testament notarialny
Testament notarialny jest najbezpieczniejszą formą testamentu. Udział notariusza zabezpiecza przed sporządzeniem testamentu niezgodnie z ustawą. Oryginał testamentu notarialnego pozostaje w kancelarii notarialnej, wydawane są wypisy. Pozwala to uchronić testament przed ukryciem czy zniszczeniem przez osoby trzecie.
Przed przystąpieniem do sporządzania testamentu notarialnego notariusz obowiązany jest ustalić, czy spadkodawca ma pełną zdolność do czynności prawnych oraz czy oświadczenie swoje składa dobrowolnie i świadomie.
Testament notarialny ma moc dowodową równą dokumentom publicznym. Dotyczy to jednak tylko treści oświadczenia woli złożonego przez spadkodawcę, a objętego danym aktem notarialnym.
Testament allograficzny
Testament allograficzny ma charakter testamentu urzędowego, z uwagi na to, że oświadczenie woli spadkodawcy musi być złożone w obecności określonej osoby urzędowej. Ustawa określa o jaką osobę chodzi. Z reguły jest to organ administracji np. burmistrz czy prezydent miasta. Na ogół wymagana jest także obecność świadków w czasie sporządzania takiego dokumentu. Wśród ustawodawstw państw europejskich forma testamentu alograficznego przewidziana jest, poza prawem polskim, w prawie niemieckim i francuskim, ale ma charakter testamentu szczególnego. Forma ta jest w znacznie mniejszym stopniu rozpowszechniona niż forma testamentu własnoręcznego.
Oświadczenie spadkodawcy spisuje się w protokole z podaniem daty jego sporządzenia. Protokół zostaje odczytany spadkodawcy w obecności świadków, a następnie podpisany przez spadkodawcę, osobę, wobec której spadkodawca oświadczył swą wolę, oraz świadków. Jeżeli spadkodawca nie może podpisać protokołu, należy to w protokole zaznaczyć ze wskazaniem przyczyny braku podpisu.
Testamenty szczególne
Testamenty szczególne mogą być sporządzone tylko w określonych okolicznościach, gdy zostały spełnione dodatkowe przesłanki przewidziane ustawą. Charakteryzują się one ponadto czasowo ograniczoną mocą. Zgodnie bowiem z art. 955 k.c. testament szczególny traci moc z upływem sześciu miesięcy od ustania okoliczności, które uzasadniały niezachowanie formy testamentu zwykłego, chyba że spadkodawca zmarł przed upływem tego terminu. Do testamentów szczególnych zalicza się: testament ustny, testament złożony podczas podróży na statku morskim lub powietrznym oraz testament spadkowy.
Testament ustny
Zgodnie z art. 952 § 1 Kodeksu cywilnego, jeżeli istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy albo jeżeli wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu (własnoręcznej, notarialnej, oświadczenia przed osobą urzędową) jest niemożliwe lub bardzo utrudnione, spadkodawca może oświadczyć ostatnią wolę ustnie, przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków.
Obawa rychłej śmierci musi być uzasadniona obiektywnymi okolicznościami. W grę mogą wchodzić takie stany chorobowe lub skutki nagłych wypadków, które w świetle wiedzy medycznej oraz doświadczenia życiowego mogą spowodować rychły zgon spadkodawcy. Ważne w tym względzie będą również indywidualne cechy organizmu spadkodawcy. Obawa rychłej śmierci musi istnieć w chwili sporządzania testamentu.
Testament sporządzony podczas podróży polskim statkiem morskim lub powietrznym
Drugą formą testamentu szczególnego jest testament sporządzony podczas podróży na polskim statku morskim lub powietrznym. Może on być sporządzony wyłącznie podczas podróży takim statkiem, a więc w okresie od chwili wejścia na pokład do chwili zakończenia podróży i opuszczenia statku. Poza tym nie jest konieczne wystąpienie jakichkolwiek innych szczególnych okoliczności. Nie musi także istnieć obawa rychłej śmierci spadkodawcy.
Zgodnie z art. 953 k.c. spadkodawca winien oświadczyć swoją wolę dowódcy statku lub jego zastępcy w obecności dwóch świadków. Spadkodawca nie jest obowiązany przedstawić swej ostatniej woli ustnie. Może ją wyrazić w każdy inny zrozumiały sposób. Konieczne natomiast jest, aby spadkodawca oświadczył swą ostatnią wolę dowódcy statku lub jego zastępcy. Inne osoby, nawet z obsługi danego statku, nie są zobowiązane do odbioru takiego oświadczenia.
Wolę spadkodawcy spisuje dowódca statku lub jego zastępca. Inna osoba nie może spisać oświadczenia spadkodawcy.
W piśmie tym dowódca statku lub jego zastępca podaje datę spisania woli spadkodawcy, a pismo to odczytuje w obecności świadków. Następnie pismo to podpisują spadkodawca, świadkowie oraz dowódca statku lub jego zastępca. Jeżeli spadkodawca nie może podpisać pisma, to należy w piśmie tym podać przyczynę braku podpisu spadkodawcy.
Testament wojskowy
Jest to trzecia forma testamentów szczególnych.
Testament wojskowy może zostać sporządzony tylko przez żołnierzy pełniących czynną służbę wojskową i niektórych cywilnych pracowników sił zbrojnych i tylko w czasie mobilizacji, wojny lub przebywania w niewoli.
WARUNKI WAŻNOŚCI TESTAMENTU
Aby testament był ważny spadkodawca powinien sporządzić go w sposób świadomy i swobodny. Powzięcie decyzji i wyrażenie woli przez spadkodawcę jest świadome wówczas, gdy w chwili dokonywania tych czynności spadkodawca nie znajdował się pod wpływem jakichkolwiek zaburzeń świadomości. Swobodne jest natomiast wtedy, gdy w powyższej chwili spadkodawca działał w pełni dobrowolnie i nikt nie wywierał na jego oświadczenie znaczącego wpływu.
Jeżeli testament został sporządzony w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli, to jest on nieważny. Przyczyny wyłączające świadomość i swobodę to w szczególności choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy, albo inne chociażby nawet przemijające zaburzenie czynności psychicznych.
Konieczne jest, aby stan wyłączający świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli wystąpił w chwili składania oświadczenia woli przez taką osobę.
Jeżeli testament został sporządzony pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści, to jest on nieważny.
Błąd to niezgodność między rzeczywistością a jej odzwierciedleniem w umyśle spadkodawcy. Błąd może dotyczyć wszystkich okoliczności związanych ze sporządzeniem testamentu.
Konieczne jest natomiast istnienie uzasadnionego przypuszczenia, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści.
W każdym konkretnym przypadku należy bardzo dokładnie i rozważnie dokonać oceny wszystkich okoliczności sporządzenia testamentu. Sąd będzie przede wszystkim kierował się wyobrażeniem o subiektywnym punkcie widzenia spadkodawcy, nie zaś tym co obiektywnie (z punktu widzenia doświadczenia życiowego) jest korzystniejsze.
Działanie pod wpływem groźby oznacza sytuację, że ktoś wywiera na spadkodawcę presję psychiczną lub fizyczną. Spadkodawca działa więc w sytuacji pewnej obawy. Jako że każde takie działanie wpływa na ograniczenie swobody testowania, jest zatem bezprawne, a testament sporządzony w takich okolicznościach uważa się za nieważny.
W przypadku wad oświadczeń woli przy sporządzaniu testamentu ważne jest, że powoływać się na nieważność testamentu z ich powodu może każdy, kto ma w tym interes. Termin do powołanie się wynosi trzy lata od dowiedzenia się o przyczynie nieważności, nie więcej jednak niż dziesięć lat od otwarcia spadku (tj. śmierci spadkodawcy).
Ustalenia nieważności testamentu dokonuje się głównie w toku postępowania o stwierdzenie nabycia spadku.
Sad Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 30 grudnia 1968 roku, wskazał, że dopuszczalne jest także powództwo o ustalenie nieważności testamentu, jednak wyłącznie wówczas, gdy interes prawny osoby wytaczającej takie powództwo nie może być zaspokojony w innym postępowaniu, w szczególności w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku albo w postępowaniu o zmianę lub uchylenie postanowienia o stwierdzenie nabycia spadku.
Bibliografia:
Skowrońska Elżbieta „Forma testamentu w prawie polskim” Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego 1991 Warszawa
Niedośpiał Michał „Testament w polskim prawie cywilnym. Zagadnienia ogólne” Studio STO 1991 Bielsko-Biała
Opała Hanna „Spadki, dziedziczenie, zachowek, wydziedziczenie. Poradnik.” Zachodnie Centrum Organizacji 1998 Zielona Góra