Świętokrzyska Kielce, dn.07.03.2012 r.

Szkoła wyższa

PRAWNE PODSTAWY RESOCJALIZACJI

TEMAT:

CHARAKTERYSTYKA ŚRODKÓW WYCHOWAWCZO-POPRAWCZYCH STOSOWANYCH WOBEC NIELETNICH

Wykonała:

Anna Chmiel

Pedagogika z resocjalizacją

Nabór lutowy

Nr albumu: 2392

W Polsce, w kraju przepełnionych zakładów karnych i zakładów poprawczych następuje eskalacja przestępczości. Pierwsze wykroczenie popełniają coraz mniejsze dzieci. Po alkohol, papierosy sięgają dzieci ze szkoły podstawowej, co wzbudza w nich poczucie bezkarności. Nastolatkowie dokonują włamań, rozbojów, napaści. Społeczeństwo jest bezsilne w walce z tym zjawiskiem. Polacy widzą tylko jedno rozwiązanie, zamknąć w odosobnieniu wszystkich, którzy sprawiają kłopoty lub łamią prawo. Wiadomo jednak, że nie jest to długo terminowe rozwiązanie. Problem zdemoralizowania nie zniknie, ci młodzi ludzie w pewnym momencie wyjdą do zdrowego społeczeństwa, nadal łamiąc prawo. Potrzebna jest pomoc długofalowa, poczynając od najmłodszych dzieci. Pomoc osobom niedostosowanym społecznie, dzieciom zagrożonym demoralizacją niosą ośrodki szkolno-wychowawcze, zakłady poprawcze, domy dziecka, policja, policyjna izba dziecka oraz wymiar sprawiedliwości, czyli kuratorzy sądowi. Sąd współpracuje ze specjalistami z zakresu różnych dziedzin oraz z różnymi instytucjami i organizacjami, które zajmują się pomocą dziecku i rodzinom. Również ponosi odpowiedzialność za trafność w wyborze odpowiedniego środka wychowawczego w stosunku do nieletniego. Wywiad środowiskowy sporządzony przez kuratora służy dużą pomocą dla sądu przy orzekaniu, komu potrzebny jest dozór a komu zakład poprawczy. Kuratorzy sądowi opiekują się nie tylko dzieckiem zagrożonym demoralizacją i dzieckiem już wykolejonym społecznie, ale też ich rodziną i środowiskiem naturalnym dziecka. Nadzór kuratora sądowego jest stosowany przez sąd dla nieletnich, jako środek opiekuńczo-wychowawczy obok środków poprawczych. Kuratorzy sądowi wykonują swoje czynności w wydziałach rodzinnych i nieletnich oraz wydziałach karnych sądu. Środowiska, które pracują z nieletnimi alarmują o eskalacji przemocy u nieletnich, nieprzestrzegania norm społecznych ani prawa. Zauważono znaczne zwiększenie popełniania czynów karalnych o dużym kalibrze takie jak rozboje, ciężkie pobicia czy morderstwa. Ustawodawcy wychodzą naprzeciw tym postulatom i zaczynają się prace nad kodeksem nieletnich. Powyższe kwestie reguluje ustawa z dnia 26 października 1982 roku o postępowaniu w sprawach nieletnich, która jednak nie jest adekwatna do obecnego, zdynamizowanego zjawiska demoralizacji i przestępczości nieletnich, coraz bardziej brutalnych w swoich czynach. Porusza ona kwestię odpowiedzialności młodych ludzi przed prawem. W artykule 1 określa termin „nieletni”, wyodrębniając trzy kategorie w zależności od rodzaju zastosowanego postępowania:

- od 0 do 18 lat w postępowaniu dotyczącym zapobiegania i zwalczania demoralizacji,

- od 13 do nieukończonych 17 lat w postępowaniu dotyczącym czynu karalnego,

- od 0 do 21 lat w postępowaniu dotyczącym wykonywania wcześniej orzeczonych środków wychowawczych lub poprawczych. Nieletni z objawami demoralizacji to osoba, która: nie ukończyła 18 lat, narusza zasady współżycia społecznego, popełnia czyny karalne, systematycznie uchyla się od obowiązku szkolnego lub kształcenia zawodowego, używa alkoholu lub innych środków w celu wprowadzenia się w stan odurzenia, uprawia nierząd, włóczęgostwo, bierze udział w grupach przestępczych.

Nieletni przestępca to osoba, która: ukończyła 13, a nie ukończyła 17 lat, oraz dokonała przestępstwa lub przestępstwa skarbowego albo popełniła wykroczenie przeciwko porządkowi i spokojowi publicznemu, mieniu, bezpieczeństwu i porządkowi w komunikacji, urządzeniom użytku publicznego. Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich określa nadrzędny cel w postępowaniu w sprawach nieletnich, jakim powinni się kierować kuratorzy sądowi. Jest to przede wszystkim zapobieganie demoralizacji oraz resocjalizacja. Ostatni cel polega na szeroko rozumianej reedukacji oraz dążeniu, aby stworzyć nieletniemu warunki do powrotu do normalnego życia. Sąd oraz kuratorzy mają za zadanie pełnić rolę wychowującą poprzez uświadamianie nieletnim szkodliwości ich postępowania. Według obowiązujących przepisów prawnych sąd zmierza do resocjalizacji nieletniego poprzez stosowanie różnych typów środków opiekuńczo-wychowawczych. Środki wychowawcze lub poprawcze przewidziane w ustawie są stosowane wobec nieletnich w następstwach: popełnienie przez nieletniego czynu karalnego oraz gdy u nieletniego występują przejawy demoralizacji. Reakcją na przejawy demoralizacji nieletniego są środki wychowawcze, a w przypadku dopuszczenia się przez niego czynu karalnego będzie też możliwe orzeczenie środka poprawczego. W wyjątkowych sytuacjach, gdy środki wychowawcze czy środek poprawczy okazały się nieskuteczne, możliwe będzie zastosowanie wobec nieletniego środków karnych. Kara może być orzeczona w przypadkach, jeżeli inne środki nie są w stanie zapewnić resocjalizacji nieletniego. Sąd stosując środki wychowawcze lub poprawczy, nigdy nie ustala z góry czasu, na jaki środki zostaną zastosowane, bo u młodego człowieka wszystko może ulec zmianie w ciągu 0,5 roku.

Wobec nieletnich sąd rodzinny może zastosować następujące środki wychowawcze:

- udzielić upomnienia,

- zobowiązać do określonego postępowania, a zwłaszcza do naprawienia wyrządzonej szkody, do wykonania określonych prac lub świadczeń na rzecz pokrzywdzonego lub społeczności lokalnej, do przeproszenia pokrzywdzonego, do podjęcia nauki lub pracy, do uczestniczenia w odpowiednich zajęciach o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, do powstrzymywania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach albo do zaniechania używania alkoholu lub innego środka w celu wprowadzania się w stan odurzenia, - ustanowić nadzór odpowiedzialny rodzica lub opiekuna, - ustanowić nadzór organizacji młodzieżowej lub innej organizacji społecznej, zakładu pracy lub osoby godnej zaufania, udzielających poręczenia za nieletniego, - zastosować nadzór kuratora, - skierować do ośrodka kuratorskiego, a także do organizacji społecznej lub instytucji zajmujących się pracą z nieletnimi o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, - orzec zakaz prowadzenia pojazdów, - orzec przepadek rzeczy uzyskanych w związku z popełnieniem czynu karalnego, - orzec umieszczenie w rodzinie zastępczej, w odpowiedniej placówce opiekuńczo-wychowawczej albo w ośrodku szkolno-wychowawczym, - orzec umieszczenie w zakładzie poprawczym, - zastosować inne środki zastrzeżone w niniejszej ustawie do właściwości sądu rodzinnego, jak również zastosować środki przewidziane w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym. Sąd rodzinny może również: - zobowiązać rodziców lub opiekuna do poprawy warunków wychowawczych, bytowych lub zdrowotnych nieletniego, a także do ścisłej współpracy ze szkołą, do której nieletni uczęszcza, poradnią psychologiczno-pedagogiczną lub inną poradnią specjalistyczną, zakładem pracy, w którym podopieczny jest zatrudniony oraz lekarzem lub zakładem leczniczym, - zobowiązać rodziców lub opiekuna do naprawienia w całości lub w części szkody wyrządzonej przez nieletniego. Niezwykle ważne w resocjalizacji nieletniego jest konsekwentne i natychmiastowe egzekwowanie środków wychowawczych przewidzianych w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich. Najbardziej demoralizujące dla nieletniego i jego otoczenia jest wielomiesięczne czy nawet wieloletnie oczekiwanie na umieszczenie w placówce resocjalizującej. Sytuacja taka przekonuje go o bezradności systemu sprawiedliwości, o jego bezkarności a jednocześnie o bezsilności sądu, policji czy też kuratorów. Skutkuje to pogłębianiem się demoralizacji, co może doprowadzić do sytuacji, że nieletni nadal będzie łamać prawo a po osiągnięciu pełnoletniości zostanie osadzony w zakładzie karnym. Wykonywanie środków kończy się: - w przypadku środków wychowawczych z chwilą ukończenia 18 lat, - w przypadku środka poprawczego od 13 do 18 lat - albo, gdy sąd umorzy stosowanie środków. Środki w czasie wykonywania sąd może zmienić. Można zastosować wobec nieletniego więcej niż jeden środek. Środki opiekuńczo-wychowawcze i poprawcze mają odmienny charakter wynikający z celu ich stosowania. Podstawowym celem stosowania przez sąd rodzinny środków opiekuńczo-wychowawczych i resocjalizacyjnych jest stworzenie warunków powrotu do normalnego życia nieletnim, którzy nie przestrzegają prawa i norm społecznych. Środki te mają również na zadanie pomóc rodzinie, która nie spełnia swojej funkcji opiekuńczo-wychowującej. Sąd w osobie kuratora pomaga rodzinie dysfunkcyjnej kształtować poczucie odpowiedzialności za wychowanie dziecka na przestrzegającego prawo członka społeczeństwa. Można polemizować z tym, czy tak postawione cele są realne do wykonania w dzisiejszej rzeczywistości. W realizacji tych celów przeszkadzają, bowiem wpływy środowiska, w tym rodzinnego, w którym podopieczny się wychowuje i wiele innych niekorzystnych zewnętrznych uwarunkowań. Sąd stosuje środki wychowawcze lub poprawcze, które są wykonywane w większości przypadków przez kuratora. Jak wiadomo dotyczą one nieletnich, którzy zagrożeni są demoralizacją, popełnili wykroczenia lub czyny karalne. Działania kuratorów przeciwdziałają dalszej demoralizacji, mają na celu ich skuteczną resocjalizację. Realizując te cele kurator powinien współpracować z najbliższym otoczeniem podopiecznych, tzn. rodzicami lub prawnymi opiekunami, szkołą i z innymi osobami odpowiedzialnymi za wychowanie nieletniego. Do najważniejszych zadań kuratora należy: wykonywanie dozorów, uczestniczenie w postępowaniu przygotowawczym, sądowym oraz wykonawczym, zapobieganie demoralizacji i patologii społecznej. Zostało to uregulowane w kilku ustawach oraz licznych aktach wykonawczych do tych ustaw. Kuratorzy stanowią kluczową instytucję zajmującą się readaptacją osób niedostosowanych społecznie. Skuteczność pracy kuratora nie zależy tylko od ich wiedzy, predyspozycji zawodowych, ale również od współpracy kuratorów z instytucjami publicznymi takimi jak: samorząd, policja, urząd pomocy społecznej, pedagodzy, szkoła czy organizacje pozarządowe. Kurator nawiązuje kontakt z rodziną i prowadzi z nią prace w wyniku decyzji sądu rodzinnego. Kurator może mieć nadzór nad całą rodziną lub jedynie nad rodzicami lub tylko nad nieletnim. Niezależnie, nad kim jest orzeczony nadzór, ważny jest stosunek rodziny do kuratora i jej gotowość do współpracy oraz stosunek samego kuratora do podopiecznych. Te czynniki są najważniejsze w toku rozwoju nadzoru. Decydują nie tylko o charakterze nadzoru, ale i o efektywności pracy resocjalizacyjnej. Kurator musi nawiązać z rodziną kontakt psychologiczny, musi zdobyć zaufanie, które jest bardzo trudne do osiągnięcia. Jednym z pierwszych zadań kuratora oprócz nawiązania kontaktu z rodziną jest zdobycie zaufania i autorytetu, aby móc na nią odpowiednio oddziaływać. Niezwykle ważnym elementem w procesie pozyskiwania tych elementów jest pozycja kuratora w rodzinie. Pozycja społeczna jest to „miejsce w strukturze społecznej wyznaczające jednostce określone zadania, funkcje, obowiązki i przywileje; określa, w jakim stopniu i w jaki sposób jednostka ma uczestniczyć w społeczeństwie, im wyższa pozycja, tym większy dostęp do dóbr pożądanych w danym społeczeństwie, wyższy status społeczny”. Rodzina jest małą grupą społeczną, „małym społeczeństwem” i każdy kurator zaczynający pracować w rodzinie musi wypracować sobie pewną pozycję, aby możliwe było prawidłowe oddziaływanie na jej członków. Zadaniem kuratorów jest praca z podopiecznymi o charakterze wychowawczo-resocjalizacyjnym, diagnostycznym, profilaktycznym oraz kontrolnym. Dotyczy to osób przebywających w środowisku rodzinnym oraz tych, którzy zostali skierowani do placówek opiekuńczo-wychowawczych, leczniczo-rehabilitacyjnych oraz do zakładów karnych. Naczelnym zadaniem kuratora i głównym celem jego działalności jest doprowadzenie do prawidłowego funkcjonowania rodziny poprzez niesienie pomocy podopiecznym w pokonaniu tych trudności, które doprowadziły do zaburzeń w zachowaniu jej członków, doprowadziły do dysharmonii życia rodzinnego. Pokonanie trudności zahamuje dalszą degradację rodziny. Jednym z głównych zadań kuratora jest przygotowanie nieletniego do powrotu do społeczeństwa, nauki przestrzegania norm i prawa, korzystania z dorobku nauki i kultury oraz wywiązywania się z obowiązku nauki albo rozpoczęcia pracy. W ostatnim czasie, w polityce można zauważyć trend do zaostrzenia kary pozbawienia wolności. Według opinii publicznej zwiększenie kary pozwoli na ograniczenie popełniania najcięższych przestępstw. Obecnie zakłady karne są przepełnione, skazani oczekują w długiej kolejce do odbycia kary. Zwiększenie wymiaru kary nie pomoże rozwiązać tego problemu. Ten stan niepokoi wielu pedagogów, ludzi nauki, między innymi w aspekcie Kodeksu nieletnich. Kodeks przewiduje odesłanie osób przebywających w zakładach poprawczych z chwilą osiągnięcia pełnoletniości do zakładu karnego w celu odbycia reszty kary. W praktyce zwiększą się kolejki osób oczekujących na odbycie kary. Nie jest to poprawna sytuacja pedagogiczna, ani dla osób dorosłych ani dla nieletnich. W trakcie oczekiwania osoby te mogą popełniać nowe przestępstwa. Możliwe jest również zapomnienie, za jakie przestępstwo jest się skazanym na karę pozbawienia wolności. Zwiększenie wymiaru kary nie ograniczy przestępczości w Polsce, nie poprawi resocjalizacji społeczeństwa niedostosowanego społecznie. Ustawodawcy powinni skupić się na profilaktyce. Profilaktyka w Polsce poprawia się. Miejsc, gdzie dzieci mogą spędzać wolny czas jest nadal niewiele. Są w miastach dzielnice, w których nie funkcjonuje żaden klub czy świetlica. Dzieci i młodzież, spędza wolny czas na osiedlu. Nie mając perspektyw i pieniędzy, dokonują rabunku na osobach starszych oraz dzieciach. Taka młodzież najczęściej zostaje ujęta przez policję, w trakcie łamania norm i prawa. Sędziowie najczęściej orzekają w sprawach nieletnich nadzór kuratora. Jest to ważny element profilaktyki. Na kuratorze spoczywa wielka odpowiedzialność. Kuratorami powinny, więc zostać osoby mające gruntowne wykształcenie pedagogiczne lub psychologiczne. Powinni znać mechanizmy zachowań, przyczyny demoralizacji, metodykę oddziaływań profilaktyczno-wychowawczych i resocjalizacyjnych. Kurator oddziałuje na nieletniego i jego środowisko rodzinne, udzielając im pomocy psychologicznej, społecznej, oraz udzielając pomocy w kontaktach z instytucjami udzielającymi pomocy ludziom potrzebującym. Rola kuratorów w resocjalizacji nieletnich jest niedoceniana przez społeczeństwo, polityków. Mają na to wpływ niepowodzenia kuratorów w sprawach spektakularnych, które są nagłaśniane przez media. Społeczeństwo nie jest natomiast świadome sukcesów wychowawczych i resocjalizacyjnych kuratorów sądowych, zarówno rodzinnych jak i dla dorosłych. Zawód kuratora odgrywa coraz większą rolę w resocjalizacji osób niedostosowanych społecznie. Sukces kuratorów byłby większy, gdyby mogli zaproponować swoim podopiecznym inne formy spędzania wolnego czasu, lub gdyby podopieczni mogli podjąć dobrze płatną pracę. Niezwykle ważna jest, więc współpraca kuratorów z dyrektorami placówek oświatowych, przede wszystkim pedagogiem, wychowawcą, pracownikami świetlic, klubów sportowych, organizacji pozarządowych. Każde dziecko powinno mieć w swoim otoczeniu osobę z autorytetem. Osoba taka przez swoją postawę pokazuje dziecku jak można pokierować swoim życiem, aby być poważanym i szanowanym. Kurator, z racji, że jest pracownikiem znienawidzonej przez młodzież instytucji, jaką jest sąd, nie może być autorytetem dla zbuntowanej młodzieży. Powinno się tak zreformować instytucje kuratorów, aby nie byli kojarzeni z przymusem, nakazami ze strony sądu. Sytuacje ta naprawiają inne ważne dla dziecka osoby. Mogą nimi być trenerzy sportowi, nauczyciel z pasją. W sytuacji, gdy kurator znajdzie taką osobę w otoczeniu dziecka, możliwa jest skuteczna pomoc temu podopiecznemu. Współpraca z autorytetem dziecka powinna być ścisła, ich działania powinny się uzupełniać, łączyć. Jedynie takie połączenie pozytywnych oddziaływań może doprowadzić do zmiany zachowania nieletniego.

Za kwintesencje mojej pracy uważam zdanie Stanforda Batesa, amerykańskiego eksperta prawa karnego, który twierdził, iż „probacja może być uważana za inwestycję w ludzkość. Zachęca zamiast przynosić rozgoryczenie. Buduje, a nie degraduje. Jest inwestycją w ochronę społeczeństwa”. Inwestycja w system kurateli to najlepszy środek na poprawę socjalizacji polskiego społeczeństwa.

BIBLIOGRAFIA:

1. Ustawa z dn. 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich.

2. W. Szewczuk - Słownik psychologiczny, Warszawa 1979.

3. A. Bałandynowicz - Zapobieganie przestępczości. Studium prawno-porównawcze z zakresu polityki kryminalnej: Wyd. Primum, Warszawa 1998.