Znaczenie gospodarcze roślin zbożowych
Grupa roślin zbożowych należy do strategicznych, ponad 75% zapotrzebowania ludności na energię jest pokryta przez produkty pochodzenia roślinnego, a w tym aż w ¾ przez zboża. Powierzchnia zasiewów zbóż ogółem w świecie utrzymuje się od 5 lat na poziomie 6600 do 7000mln ha.
W strukturze zasiewów dominuje:
pszenica (32% stanowi),
ryż 22%,
kukurydza 21%,
jęczmień 8%
natomiast udział sorga, prosa, owsa i żyta jest znacznie mniejszy i stanowi od 1,5% żyta do 6,3% dla sorga.
W ostatnim 10-leciu nastąpił wzrost powierzchni uprawy przede wszystkim kukurydzy, a zmniejszyła się powierzchnia zasiewów owsa, jęczmienia i żyta. Natomiast areał uprawy pszenicy jest dość stabilny.
W Europie poziom produkcji jednostkowej zbóż jest w rzeczywistości zróżnicowany od bardzo intensywnego np. w Holandii, Belgi i Irlandii czy też Francji (7ton) do ekstensywnego np. w Rosji (1,9 t z ha). Najplenniejszym zbożem świata jest kukurydza, następnie ryż. Średni plon ziarna pszenicy wynosi obecnie 2,7 t z ha, natomiast jęczmienia 2,5 t z ha, a żyta około 2,2t z ha.
W Polsce powierzchnia zasiewu zbóż od 2001 roku ciągle wzrastała i osiągnęła poziom ponad 8mln 800tys ha przekraczając średnio 71% udział w ogólnej strukturze zasiewów. W 2002 roku zaobserwowano tendencję spadkową w zasiewach zbóż 8 340tys ha.
Gospodarka rynkowa wpłynęła na zmianę wew. struktury zasiewu, w stosunku do tej z przed transformacji społeczno – ustrojowej. Nastąpiło zwiększenie udziału pszenicy, jęczmienia, a także mieszanek zbożowych.
Wartość użytkowa zbóż zależy od składu chemicznego ziarna jest determinowany genomem oraz jego współdziałaniem z siedliskiem i czynnikami agrotechnicznymi. W ziarnie przeznaczonym do składowania w magazynach zawartość wody nie powinna przekraczać 15%. Ziarno o wyższej wilgotności łatwo się zgrzewa i pleśnieje, traci zdolność kiełkowania i nabiera stęchłego zapachu. Ziarno takie nie nadaje się ani na konsumpcje ani na paszę.
Ziarna poszczególnych zbóż różni się składem chemicznym. Najwięcej suchej masy stanowią węglowodany, których zawartość wynosi od 53 do 69%. Najważniejszym składnikiem węglowodanów jest skrobia występuje ona w postaci drobnych ziarenek wypełniających komórki bielma właściwego a po zmieleniu ziarna stanowi główny składnik mąki.
W krajowym bilansie zbożowym najwięcej ziarna, bo ponad 62% produkowanego surowca przeznacza się na pasze z tego 85% do bezpośredniego skarmiania, a tylko 15% do produkcji przemysłowych mieszanek pasz treściwych. Zapotrzebowanie na ziarno konsumpcyjne w skali całego kraju wynosi ok. 5,8mln ton czyli 22% krajowych zbiorów. Spożycie ziarna w postaci różnego rodzaju przetworów przez statystycznego mieszkańca wynosi rocznie ok. 150 kg co w przeliczeniu na ekwiwalent mąki stanowi 120kg. Najlepsze ziarno ok. 7% produkowanej masy służy do corocznego odnawiania plantacji produkcyjnych oraz do dalszej reprodukcji jako materiał siewny. Natomiast ok. 3,8% surowca zbożowego przetwarza się w przemyśle spirytusowym i piwowarskim. Szacuje się, że ponad 4% surowca stanowią straty wynikłe ze złego przechowywania w magazynach oraz niewłaściwego zabezpieczenia przed szkodnikami.
Ze względu na sposób użytkowania wyróżnia się ziarno technologiczne, (czyli na mąkę, słód, kaszę i spirytus) oraz paszowe. Ziarno technologiczne na mąkę stanowi ok. 46% rocznych krajowych zbiorów pszenicy i ok. 27% rocznych zbiorów żyta.
Ziarno w przemyśle gorzelnianym służy do produkcji zacierów i słodu, na zacier wykorzystuje się najczęściej żyto, rzadziej pszenicę i kukurydzę. Natomiast na słód gorzelniczy najczęściej jęczmień, niekiedy pszenicę i pszenżyto. Rocznie na te cele przeznacza się 600tys ton ziarna.
Ze 100kg żyta można uzyskać 33-34l czystego spirytusu.
W ogólnej ilości produkowanego ziarna ponad 60% stanowi ziarno pastewne. Na cele paszowe są również wykorzystywane otręby (dostępne w młynie), młóto (produkt uboczny powstający przy produkcji piwa). Wartość ziarna jako paszy zależy przede wszystkim od jego składu chemicznego i możliwości trawienia przez organizm zwierzęcy.
BUDOWA ANATOMICZNA I SKŁAD CHEMICZNY ZIARNA ZBÓŻ
Budowa ziarniaków zbóż jest podobna pod względem budowy zewnętrznej oraz sposobu kiełkowania ziarna zbóż. Dzielą się na 2 grupy:
ziarna mające bruzdkę i wytwarzające w czasie kiełkowania kilka korzonków, do tej grupy należą: pszenica, żyto, jęczmień i owies
ziarna nie mające bruzdki i wytwarzające w czasie kiełkowania tylko jeden korzonek, należą tu: kukurydza, gryka i proso
Pod względem budowy wewnętrznej ziarno składa się z następujących zasadniczych części:
okrywy owocowo- nasiennej (łuski)
warstwy aleuronowej
bielma mącznego
zarodka
Rozmiary ziarniaków (długość, szerokość i grubość) określają wielkość ziarna, czyli tzw. dorodność ziarna. Ich wielkość najlepiej charakteryzuje masa 1000 ziaren (MTZ), która mieści się w następujących przedziałach (te wartości podajemy w gramach):
żyto 30-56g (MTZ)
pszenica 37-52g
pszenżyto 38-47g
jęczmień 40-50g
owies 28-38g
kukurydza 250g-350g
Największą pod względem fizjologicznym częścią ziarniaka jest zarodek, który stanowi zawiązek przyszłej rośliny. Zarodek ma kształt najczęściej wrzecionowaty a tylko u kukurydzy klinowaty. W stosunku do całego ziarniaka największe są zarodku kukurydzy. Masa zarodka kukurydzy może dochodzić do 15% masy ziarniaka. Dla pszenicy, jęczmienia, żyta, owsa masa stanowi od 1-5% masy ziarniaka. Główną masę ziarniaka tworzy bielmo, w którym są nagromadzone materiały zapasowe.
PSZENICA JARA I OZIMA
Najbardziej rozpowszechniona w uprawie jest pszenica zwyczajna (Triticum Astivum), zajmuje ona ok.90% światowej powierzchni uprawy pszenicy. Drugim gatunkiem o większym znaczeniu jest pszenica twarda ( Triticum durum). Pszenica twarda gatunek tetraploidalny charakteryzuje się wysoką zawartością białka, długim ościstym kłosem oraz wysmukłym szklistym ziarniakiem. W Polsce uprawiana jest głównie pszenica zwyczajna. Jest to gatunek heksaploidalny obejmujący szereg form różniących się cechami morfologicznymi i fizjologicznymi.
Wysokość roślin
Wysokość roślin uprawianych odmian ozimych waha się od 85-120cm natomiast formy jare charakteryzują się długością od 90-105cm. Źdźbło u wielu odmian ma silny nalot woskowy, najlepiej jest on widoczny w fazie kłoszenia rośliny.
Kwiatostan
Kwiatostanem pszenicy jest kłos, na pięterku osadki kłosowej osadzony jest 1 kłosek trój- lub pięciokwiatowy. Kwiaty są samopylne. Plewy są bardzo silnie rozwinięte. Kłosy poszczególnych odmian różnią się pod względem kształtu, długości oraz zbitości kłosu. Najczęściej występują kłosy cylindryczne i piramidalne. Wyróżnia się kłosy bardzo krótkie poniżej 8cm długości, krótkie 8-9cm, średnio długie 9-11cm, długie 11-12cm oraz bardzo długie powyżej 12cm.
Owoc
Owocem u pszenicy jest ziarniak. Jest on nagi w wierzchołkowej części występuje słabiej lub silniej zaznaczona bródka natomiast po przeciwnej stronie zarodek. Bruzda po stronie brzusznej jest dość szeroka, natomiast jej głębokość jest cechą odmianową. Konsystencja ziarniaka może być mączysta, szklista lub mączysto- szklista, co uzależnione jest m. in. od zawartości białka w bielmie. Masa 1000 ziaren obecnie uprawianych odmian waha się w granicach od 35 do 50 gram u odmian ozimych oraz 35-45g u odmian jarych.
Zimotrwałość
Zimotrwałość pszenicy jest mniejsza od zimnotrwałości żyta. Rośliny giną przy temperaturze gleby na głębokości węzła krzewienia ok. -16OC. Zimotrwałość to nie tylko zdolność przetrwania niskich temperatur, ale także odporność na niekorzystny układ czynników pogodowych w okresie zimy i przedwiośnia, jak również odporność na ujemne działanie skorupy lodowej. Miedzy odmianami występuje bardzo duże zróżnicowanie w zimotrwałości.
Odporność na wyleganie
Jest cechą odmianową związaną ściśle z długością słomy. Rolnik jednak może przez odpowiednio dobraną gęstość siewu i nawożenia stworzyć rośliną lepsze warunki wzrostu i tym samym zwiększyć ich odporność na wyleganie.
Nadmierne zagęszczenie roślin na powierzchni przyczynia się do wydłużeni9a dolnych międzywęźli, a nadmiernie wysokie dawki azotu, szczególnie w formie łatwo i szybko przyswajalnej ujemnie wpływają na wykształcenie tkanki mechanicznej.
Z odpornością na wyleganie wiąże się wysokość stosowanych dawek nawozów azotowych. Dawka azotu w czystym składniku na 1ha powinna wynosić od 120 – 150kg. Dla pszenicy ozimej maksymalna dawka azotu w czystym składniku nie powinna przekraczać 150kg, dla pszenicy jarej natomiast zaleca się stosowanie dawek do 130kg azotu w czystym składniku.
Wymagania glebowe
Pszenica ma duże wymagania glebowe co wynika ze słabiej rozwiniętego systemu korzeniowego oraz mniejszej zdolności pobierania składników pokarmowych z gleby. Ponadto pszenica jest mniej niż żyto tolerancyjna na kwaśny odczyn gleby. Między odmianami występuje znaczne zróżnicowanie w wymaganiach glebowych.
Termin siewu
Każde opóźnienie terminu siewu pszenicy jarej jak i ozimej powoduje obniżenie plonu, ponieważ system korzeniowy jest słabiej rozwinięty rośliny słabiej się krzewią, a w kłosach wytwarzają mniej ziarniaków. Przy opóźnionych siewach należy zwiększyć normę wysiewu i o ile to możliwe wysiewać odmiany bardziej tolerancyjne na opóźnienie siewu.
Zdolność krzewienia
Jest cechą odmianową, modyfikowaną warunkami środowiskowymi np. glebowymi, przedplonem oraz ilością opadów. Odmiany pszenicy szczególnie ozimej są bardzo zróżnicowane pod względem tej cechy i dlatego też różne są normy wysiewu. W celu osiągnięcia podobnej obsady kłosów na jednostce powierzchni, która m. in. decyduje o wysokości plonów wysiewa się mniej nasion odmian silniej krzewiących lub więcej nasion odmian słabo krzewiących.
Dla pszenicy ozimej ilość wysiewu nasion na 1 ha waha się w przedziale od 3mln nasion na ha do 6,5mln nasion na ha. Odmiany pszenicy jarej krzewią się słabiej.
Zawartość białka
Zawartość białka w ziarnie pszenicy waha się w granicach 13-16% przy czym większa jest zwykle u odmian jarych. Zawartość białka jest cechą odmianową ulega jednak modyfikacją pod wpływem warunków środowiska i niektórych czynników agrotechnicznych. O wartości technologicznej ziarna decyduje m. in. Zawartość białka oraz ilość i jakość glutenu. W ziarnie pszenicy jarej jest zwykle więcej białka i glutenu niż u pszenicy ozimej.
Długość okresu wegetacji
Długość okresu wegetacji u odmian pszenicy ozimej wynosi 290- 310dni, a dla pszenicy jarej jest to 110- 135dni. Zróżnicowanie długości okresu wegetacji miedzy odmianami jest niewielki wynosi zaledwie kilka dni. Większy wpływ na długość wegetacji mają warunki środowiskowa, układ czynników pogodowych oraz warunki glebowe oraz nawożenie.
ZYTO
Wysokość roślin
Odmiany żyta różnią się wysokością roślin. Długość słomy może wahać się od 140 do nawet 170cm. Z długością słomy skorelowana jest podatność żyta na wyleganie.
Kwiatostan
Kwiatostanem u żyta jest kłos. Po wykształceniu kłos u wszystkich odmian jest słabo zabarwiony antocyjanem (delikatnie czerwony). Na pięterku osadki kłosowej żyta znajduje się 1 kłosek dwukwiatowy. Kwiaty są obcopylne, wiatropylne. Plewy są wąskie i wydłużone z zaznaczonym wzdłuż nerwem przechodzącym na wierzchołku plewy w krótką ość. Plewka dolna bywa zwykle zakończona ością. Kłosy żyta różnią się pod względem kształtu, długości oraz zbitości kłosa. U odmian hodowlanych występują kłosy cylindryczne i wąsko karasiowate. Wyróżnia się kłosy krótkie czyli takie poniżej 8,5cm, średnio długie 8,5- 10cm, długie 10- 12cm, bardzo długie powyżej 12cm.
Owoc
Ziarniaki żyta są nie oplewione, smukłe i długie. Po stronie grzbietowej u nasady ziarniaka widoczny jest zarodek i jest on ostro zakończony, natomiast jego koniec wychodzi poza obręb ziarniaka i może być łatwo uszkodzony przy omłocie (zbiorze). Po przeciwnej stronie zarodka występuje silniej lub słabiej zaznaczona bródka, natomiast na stronie brzusznej występuje bruzda. W przekroju poprzecznym ziarniak ma kształt sercowaty lub zbliżony do trójkąta. Konsystencja bielma jest mączysta lub mączysto - szklista.
Masa 1000 ziaren waha się w granicach od 28 do nawet 40 gramów.
Masa nasion jest cechą odmianową, ale ulega zmianom pod wpływem warunków środowiska i niektórych zabiegów agrotechnicznych. Na gorsze wykształcenie ziarna wpływają takie czynniki jak: brak wody, wysokie temperatury w okresie zawiązywania ziarna oraz wysokie nawożenie azotem i nadmierne zagęszczenie roślin na powierzchni.
Zimotrwałość
Żyto charakteryzuje się dużą zimotrwałością o przezimowaniu decyduje przede wszystkim temperatura gleby na głębokości węzła krzewienia. Żyto nie wymarza przy temperaturze -20OC. Bardzo niekorzystne dla przezimowania żyta i innych zbóż ozimych są duże wahania temperatur np. nagłe spadki temperatur po okresach ocieplenia powodują wypadnięcie znacznej części roślin żyta.
Odporność na wyleganie
Odporność na wyleganie ogranicza wysokość stosowania dawek azotu. Normy azotu w czystym składniku 100-130kg azotu.
Wymagania glebowe
Żyto ma małe wymagania glebowe, mniejsze niż pszenica i jęczmień. Może być uprawiane na glebach słabszych, suchszych oraz kwaśnych.
Termin siewu
Przy uprawie żyta ważne jest przestrzeganie terminu siewu. W spoczynek zimowy żyto powinno wejść już rozkrzewione. Przy opóźnionym terminie siewu należy zwiększyć normę wysiewu oraz dobrać odmiany mniej reagujące na opóźniony siew.
Zdolność krzewienia
Wszystkie odmiany żyta mają podobną zdolność krzewienia w związku z tym norma wysiewu nasion jest podobna i wynosi od 3- 5mln kiełkujących nasion na ha. W zależności od warunków glebowych i przedplonu.
Zawartość białka
Zawartość białka w ziarnie żyta jest odmianową ale ulega zmianom pod wpływem warunków środowiska i zabiegów agrotechnicznych i wynosi w granicach od 10-12%. Wymiałowość mąki waha się w granicach 30-40%.
Długość okresu wegetacji
Długość okresu wegetacji odmian żyta jest podobna lecz ulega dużym wahaniom zależnie od warunków klimatycznych i wynosi od 290- 330dni.
JĘCZMIEŃ
Do rodzaju jęczmień należy wiele gatunków jednorocznych i wieloletnich. Jęczmień uprawiany w Polsce należy do gatunku jęczmienia zwyczajnego. Jęczmień zwyczajny dzieli się na podgatunki w zależności od liczby kłosków na pięterku osadki kłosowej. Jęczmień dzielimy na 3 podgatunki:
Jęczmień wielorzędowy (sześciorzędowy, czterorzędowy)
Jęczmień dwurzędowy
Jęczmień dwurzędowy charakteryzuje się całkowitym zanikiem bocznych płonnych kłosków
Wysokość roślin
Wysokość roślin jęczmienia odmian jarych wynosi od 75 – 95cm, natomiast odmian ozimych od 95 – 115cm.
Kwiatostan
Kwiatostanem u jęczmienia jest kłos. Na pięterku osadzone są 3 kłoski jednokwiatowe. Kwiaty są samopylne. Plewy u jęczmienia dwu- i wielorzędowego są podobne tzw. wąskie i zakończone krótką ością. Plewki są unerwione, zrośnięte z ziarniakiem gładkie lub pomarszczone. Plewka dolna przechodzi w długą ość z wyraźnie zaznaczonymi ząbkami. Kłosy odmian jęczmienia różnią się długością i zbitością kłosa. Wyróżniamy kłosy: krótkie poniżej 10cm, średnio – długie 10 – 11cm, długie powyżej 11cm. Ze zbitością kłosa wiąże się jego ustawienie na źdźble w czasie dojrzewania.
Owoc
Ziarniaki jęczmienia są oplewione i plewki są zrośnięte z ziarniakiem. Ziarniak może być pękaty lub wysmukły, strona grzbietowa spłaszczona a nawet lekko wklęsła, odkryta plewką dolna, która jest znacznie większa od górnej. Na stronie brzusznej ziarniaka widoczna jest bruzda.
Ziarniaki jęczmienia wielorzędowego są smuklejsze i drobniejsze od ziarniaków jęczmienia dwurzędowego. U jęczmienia wielorzędowego ziarniaki z bocznych kłosków są niesymetryczne. Plewki u jęczmienia dwurzędowego są cienkie, delikatne oraz pomarszczone i stanowią od 7 – 12% masy ziarniaka. U jęczmienia wielorzędowego plewki są zwykle grubsze, gładkie lub pomarszczone i stanowią od 9 – 15% masy ziarniaka.
Masa 1000 nasion (MTN) jęczmienia dwurzędowego wynosi od 31 – 45g natomiast u jęczmienia wielorzędowego jest 31 – 45g.
Zimotrwałość
Zimotrwałość jęczmienia ozimego jest najniższa ze wszystkich zbóż ozimych. Ginie on gdy temperatura gleby na głębokości węzła krzewienia obniży się do –120C. Najlepsze warunki do przezimowania jęczmienia występują w rejonach północno – wschodnich. Dobre warunki znajdują się także w rejonie środkowo i południowo – zachodnich oraz południowo – wschodnich.
Odporność na wyleganie
Miedzy odmianami jęczmienia ozimego występuje małe zróżnicowanie pod względem odporności na wyleganie. Z odpornością na wyleganie związana jest wysokość stosowania dawek nawozów azotowych.
Wymagania glebowe
Jęczmień stawia wiele wymagań odnośnie rodzaju gleby, natomiast duże wymagania odnośnie zasobności w składniki pokarmowe oraz odkwaszenie i kwasowość gleby. Szczególnie wrażliwy na zakwaszenie gleby jest jęczmień ozimy.
Termin siewu
Tolerancja na termin siewu jest podobna dla wszystkich odmian. Odmiany jęczmienia ozimego należy wysiewać w optymalnym dla nich terminie gdyż powinny wejść w okres zimy rozkrzewione.
Zdolność krzewienia
Zdolność krzewienia jęczmienia jest większa niż pozostałych zbóż. Wszystkie odmiany ozime krzewią się podobnie a zatem norma wysiewu jest podobna i wynosi od 2,5 – 3,5 mln nasion na ha.
Zawartość białka
Zawartość białka w ziarnie jęczmienia ozimego waha się w granicach 10 – 12%, natomiast u jęczmienia jarego 11 – 14%.
Zastosowanie
Ziarno odmian jęczmienia ma szerokie zastosowanie przeznaczone jest na produkcje artykułów spożywczych dla ludzi oraz na pasze dla zwierząt i dla przemysłu browarniczego i gorzelniczego.
Jęczmień browarny poza mało zwartością białka powinien odznaczać się dobrym wypełnieniem i nieuszkodzoną łuską.
Jakość ziarna browarowego zależy w bardzo dużym stopniu od doboru odmiany ale także czynniki klimatyczne i agrotechniczne mogą silnie modyfikować jego wartość technologiczną.
Na zwartość białka w ziarnie wpływa typ gleby. Na glebach lżejszych i suchszych otrzymuje się ziarno o większej zawartości białka niż na glebach zwięźlejszych.
Z czynników agrotechnicznych duży wpływ na wartość browarową mają:
Termin siewu (opóźnienie terminu siewu zmniejsza wartość browarowa ziarna)
Nawożenie azotowe
Przedplon
Termin zbioru (najodpowiedniejszym w fazie dojrzałości pełnej)
Z czynników klimatycznych ważna jest ilość i rozkład opadów w okresie wegetacji niezbyt wysokie temp. w czasie wegetacji.
Jęczmień przeznaczony do gorzeli może mieć drobniejsze ziarno i optymalna MTN powinna waha się w granicach 35 – 37g. Słód w przemyśle gorzelniczym jest stosowany do zcukszania skrobi obcej dlatego jęczmień o drobniejszym ziarnie jest lepszy ponieważ zawiera więcej enzymów amylolitycznych.
Jęczmień browarny:
MTZ wynosi od 38 – 44g
Zawartość łuski wynosi od 7 –12%
Czystość nie mniejsza niż 95%
Wilgotność nie większa niż 15%
Gęstość ziarna w stanie usypowym ok. 71kg/ hektolitr
Wyrównanie ziarna nie mniejsze niż 85%
Zdolność kiełkowania po 5 dniach nie mniejsza niż 95%
Zawartość białka nie większa niż 12%
Długość okresu wegetacji
Długość okresu wegetacji jęczmienia ozimego wynosi od 285 – 310 dni a u jęczmienia jarego jest to 80 – 110 dni
OWIES
Do tego rodzaju należą gatunki uprawne, chwasty oraz rośliny dziko rosnące i gatunki wieloletnie użytkowane jako rośliny pastewne. Gatunkiem najszerzej uprawianym jest owies zwyczajny. Na niewielkich obszarach uprawia się owies nagi o dużej zawartości białka, lecz niskoplonujący. U owsa zwyczajnego takie cechy jak kształt wiechy, barwa oraz ościstość plewek posłużył do podziału gatunku na odmiany botaniczne.
Wysokość roślin
Wysokość odmian owsa waha się w granicach 95 – 110cm.
Kwiatostan
Kwiatostanem u owsa jest wiecha. Na końcu każdego odgałęzienia wiechy umieszczony jest 1 kłosek i 1 – 3 kwiatowy, kwiaty są samopylne. Plewy w kłosku są duże, błoniaste z widocznymi nerwami. W kłosku wykształcają się najczęściej 2 ziarniaki a w dobrych warunkach 3. wiecha może mieć kształt rozpierzchły lub skupiony. Różnią się one ponadto długością. Wyróżnia się wiechy: krótkie poniżej 19cm; średnio – długie od 19 – 24cm; oraz długie powyżej 24cm.
Owoc
Ziarniaki owsa są oplewione a plewki nie są zrośnięte z ziarniakiem. Większą część ziarniaka otoczona jest plewką dolną. Plewki są gładkie, błyszczące, grube, barwy białej lub żółtej i stanowią od 25 – 37% masy ziarniaka.
W warunkach niekorzystnych dla wzrostu i rozwoju np. przy braku wilgotności szczególnie w okresie nalewania ziarna mniejsza jest MTN a większa zaś zawartość łuski. MTN owsa waha się w granicach 25 – 35g.
Wymagania glebowe
Wymagania glebowe owsa są mniejsze niż u pozostałych zbóż jarych. Owies z powodzeniem może być uprawiany na glebach lżejszych utrzymywanych w niższej kulturze ponadto owies jest bardziej tolerancyjnym na niekorzystne pH gleby. Owies ma jedynie duże wymagania wodne.
Zdolność krzewienia
Zdolność krzewienia poszczególnych odmian owsa jest podobna. Podobna jest zatem ich norma wysiewu. Optymalna norma wynosi od 4,5 – 6 mln nasion na ha w zależności od kompleksu glebowego i przedplonu.
Zawartość białka
Zawartość białka w oplewionym ziarnie wynosi od 12 – 14% jest to białko o wysokiej wartości z uwagi na większą niż u innych zbóż zawartość aminokwasów egzogennych.
Zawartość tłuszczu
Zwartość tłuszczu w ziarniakach owsa jest najwyższa z omawianych zbóż i wynosi od 3 – 5%.
Długość okresu wegetacji
Długość okresu wegetacji uprawianych odmian waha się zależnie od warunków środowiska w granicach 120 – 135 dni. Różnice w długości wegetacji dla poszczególnych odmian wynoszą zaledwie kilka dni.
WYMAGANIA KLIMATYCZNO – GLEBOWE (dla wszystkich zbóż)
Wymagania świetlne
Zboża są roślinami dnia długiego, przeniesione w warunki krótkiego dnia wydłużają okres wegetacji rośliny jare wysiewane późną wiosną rozpoczynają wzrost w warunkach dłuższego dnia w wyniku czego ulega skróceniu okres od wschodów do kłoszenia. Rośliny zbożowe reagują ujemnie na niedostateczne oświetlenie, które może występować np. przy zbyt gęstych siewach. Przy nie dostatecznym oświetleniu dolne części roślin stają się na ogół cienksze i wykształcają mniej tkanki mechanicznej rośliny są wtedy bardzo podatne na wyleganie.
KUKURYDZA
Gatunek kukurydzy obejmuje formy o zróżnicowanych cechach morfologicznych i anatomicznych ziarniaka. Kształt ziarniaka oraz rozmieszczenie w nim bielma szklistego i mączystego są to cechy które przyjęto za podstawę podziału gatunku kukurydzy na podgatunki.
W uprawie spotyka się najczęściej kukurydzę:
Kukurydze pastewną odznacza się intensywniejszym wzrostem, mocnym ulistnieniem oraz wysokimi plonami ziarna a także zielonej i suchej masy. Ziarniaki są duże, wydłużone i spłaszczone na szczycie mają charakterystyczne wklęśnięcia. Bielmo szkliste u kukurydzy pastewnej znajduje się tylko po bokach ziarniaka. Natomiast bielmo mączyste zajmuje całą wewnętrzną jego część oraz wierzchołek. Barwa ziarniaka może być żółta lub czerwona.
Kukurydzę zwyczajną ma ziarniaki gładkie, błyszczące o zaokrąglonym wierzchołku oraz zabarwieniem lekko białym, czerwonym lub żółtym. U kukurydzy zwyczajnej bielmo szkliste występuje pod całą okrywą owocowo – nasienną i otacza ułożone wew. bielmo mączyste. Kukurydza zwyczajna różni się od kukurydzy pastewnej krótszym na ogół okresem wegetacji mniejszą wysokością roślin i mniejszą masą nadziemną.
Kukurydzę pękającą ma ziarniaki gładkie błyszczące o wierzchołku zaokrąglonym lub ostro zakończonym. Najczęściej koloru białego. Bielmo szkliste wypełnia niemal całe ziarniaki. Niewielka tylko ilość bielma mączystego znajduje się w okolicy zarodka. Ziarniaki zawierają więcej białka niż u innych podgatunków. W czasie prażenia kukurydzy pękającej woda zawarta w bielmie mączystym zamienia się w parę wodną i powoduje rozerwanie ziarniaka oraz wydostanie się na zew. bielma mączystego w postaci gąbczastej masy.
Kukurydza cukrowa ma ziarniaki pomarszczone, najczęściej o białym zabarwieniu. Wypełnione są niemal całkowicie bielmem szklistym natomiast substancją zapasową bielma są amylodekstryny nadającą tej kukurydzy słodki smak.
CHARAKTERYSTYKA BOTANICZNA KUKURYDZY
Łodyga kukurydzy dorasta do wysokości 2,5m a nawet 3m i posiada dużą liczbę międzywęźli, które są wypełnione tkanką miękiszową. Z dolnych węzłów oprócz liści wyrastają pędy boczne a także korzenie podporowe.
Liść kukurydzy składa się z : pochwy liściowej i szerokiej blaszki liściowej, której szerokość może dochodzić do 15cm, a długość blaszki liściowej do 1m.
Kukurydza jest rośliną rozdzielnopłciową jednopienną.
Kwiatostan żeński czyli kolba której wnętrze wypełnione jest tkanką miękiszową osadzone są rzędami kłoski. Rzędów może być od 8 – 24 w zależności od odmiany. Kolba jest otoczona liśćmi wyrastającymi z dolnej części osadki kolby, których blaszki liściowej są w zaniku. Liczba kolb na 1 roślinie zależy od odmiany i warunków glebowych (środowiskowych) i wynosi od 1 – 3 kolb.
Kwiatostan męski czyli wiecha osadzona jest na zakończeniu pędu na czubku rośliny, na gałązkach wiechy umieszczone są parami kłoski.
Kukurydza jest rośliną obcopylną i wiatropylną.
Owoc
Owocem kukurydzy jest ziarniak. Ziarniak kukurydzy zbudowany jest podobnie jak u 4 pozostałych zbóż. Wyróżniamy okrywę owocowo – nasienną zarodka, zarodek oraz bielmo. W bielmie wyróżnia się warstwy: aleuronową (zew. część bielma) i bielmo właściwe które może być dwojakiego rodzaju – szkliste i mączyste. Zarodek w ziarnie kukurydzy jest duży i jego masa wynosi od 11 – 17% masy ziarniaka. MTN waha się w granicach 280 – 370g zależnie od odmiany. Barwa ziarniaków obecnie uprawianych odmian jest przeważnie żółta z różnymi odcieniami tego koloru.
Kukurydza wytwarza obfity system korzeniowy pozwalający na sprawne pobieranie wody oraz składników pokarmowych. System korzeniowy składa się z jednego korzenia zarodkowego i licznych korzeni przybyszowych wyrastających z podziemnych węzłów. Korzenie przybyszowe mogą wyrastać również z nadzielonych węzłów tworząc tzw. korzenie podporowe.
Odporność kukurydzy na wyleganie jest bardzo wysoka.
Wymagania klimatyczno – glebowe
Kukurydza jako roślina ciepłolubna wymaga ścisłej rejonizacji uprawy i najlepszymi rejonami do uprawy kukurydzy są: Dolny Śląsk, Kotlina Sandomierska, okolice Zamościa, Przemyśla oraz część Małopolski. Pogórze Sudetów i Karpat to tereny o stosunkowo dobrych warunkach uprawy kukurydzy pod warunkiem że będzie ona uprawiana w dolinach rzek i kotlinach np. Dolina Sanu, Wisłoka.
Długość okresu wegetacji
Wysokość nad poziomem morza różnicuje znacznie warunki termiczne. Na każde 100m wzniesienia n. p. m. Średnia temperatura spada o 0,60C. Oznacza to że na terenie położonym 100m wyżej wegetacja roślin przedłuża się o 4 dni. Zaś długość całego okresu wegetacji wyraźnie się skraca.
Wymagania glebowe
Kukurydza nie należy do roślin o dużych wymaganiach glebowych. Może ona wysoko plonować zarówno na glebach pszenno – buraczanych jak i glebach żytnich klasy IV b. Najlepiej jednak plonuje na glebach próchnicznych, czarnoziemach i glebach szybko nagrzewających się. W warunkach polskich głównym czynnikiem ograniczającym plonowanie jest nie dostatek opadów. Brak lub dostatek wody najbardziej uwidacznia się w kolbach których plon jest wprost proporcjonalny do ilości opadów w okresie wegetacyjnym. Najlepszymi przedplonami dla kukurydzy są rośliny okopowe na oborniku oraz rośliny strączkowe. Kukurydza może też być tez uprawiana kilka lat po sobie czyli tzw. MONOKULTURZE.
Nawożenie
Kukurydza ma stosunkowo wysokie wymagania nawozowe i dla uzyskania plonu rzędu 90dt ziarna potrzeba 145kg azotu, 95kg fosforu, 190kg potasu w czystych składnikach.
Nawożenie azotowe na glebach żyznych można zastosować jednorazowo przed siewem w postaci wolno działających nawozów tj. mocznik i siarczan amonu.
Na glebach słabszych uzasadnione jest dzielenie dawki azotu na 2 części.
Nawożenie organiczne kukurydzy jest bardzo wskazane. Obornik dostarcza sporych ilości składników pokarmowych.
Termin siewu
Kukurydza jako roślina rzadkiego siewu ma mniejsze możliwości niż zboża samoregulacji i dlatego dobre przygotowanie i dokładność siewu ma ogromne znaczenie. Optymalny termin siewu kukurydzy przypada między 20 kwietnia a 5 maja. Temperatura gleby na głębokości 5cm powinna wynosić 80C. Naturalnym wskaźnikiem do rozpoczęcia siewu kukurydzy jest zakwitanie mniszka lekarskiego (mlecza) wczesnych czereśni oraz porzeczek. Gęstość siewu kukurydzy uzależniona jest od kierunku użytkowania oraz wczesności odmian. Sadzimy 9-10 szt./1km2, na 1ha/100000 szt.- na ziarno. Kukurydze siejemy siewnikiem punktowym, szerokość międzyrzędzi 0,75cm. Nasiona powinny być zaprawione na szkodniki, materiał kwalifikowany. Podczas siewu powinny być na jednakowej głębokości.