TERMINY ARCHITEKTONICZNE I URBANISTYCZNE

1. Elementy podstawowe

Wykańczanie - ogólnie nadawanie budynkowi ostatecznych cech gotowego obiektu, w poszczególnych przypadkach tyczy się to najczęściej dodawaniu do elementów stricte konstrukcyjnych detali architektonicznych odpowiedzialnych za fakturę, kolor, parametry izolacyjne itp.

Wykończenie - wszystkie te elementy dodawane w procesie wykańczania.

Stan surowy otwarty - budynek wzniesiony w zakresie swojej konstrukcji bez izolacji termicznej i stolarki

Stan surowy zamknięty - jak wyżej tylko z izolacją termiczną, pokryciem dachu i stolarką okienną i drzwiową (nawet jeśli nie jest to docelowa stolarka po to by można było prowadzić prace wykończeniowe we wnętrzach niezależnie od warunków atmosferycznych).

Szalunki - tymczasowa forma ustawiana wokół zbrojenia i wypełniana betonem w celu uzyskania elementu żelbetowego

Stemple - tymczasowe podpory stanowiące podparcie dla szalunków w czasie wiązania betonu

Ława (fundamentowa) - pozioma belka najczęściej żelbetowa stanowiące oparcie całej konstrukcji na gruncie (najpowszechniejszy rodzaj stosowanych fundamentów)

Ściana fundamentowa - ściana murowana lub żelbetowa oparta na ławie, będąca elementem podpierającym mur do poziomu posadzki parteru.

Wlicza się w to również ściany piwnic.

Cokół - obecnie zewnętrzny pas wykończenia ściany ponad powierzchnią terenu w celu ochrony budynku przed warunkami atmosferycznymi.

Kiedyś był to po prostu cały mur budynku aż do parteru.

Nadproże - element konstrukcyjny (najczęściej żelbetowy) stanowiący oparcie dla ściany nad otworem okiennym lub drzwiowym.

Podciąg - belka konstrukcyjna dźwigający strop lub ścianę wystający ze stropu do dołu nie będąca nadprożem.

Nadciąg - (nie tak popularny) tak samo jak podciąg tylko wystająca ku górze.

Niektórzy nie rozróżniają tego wszystko nazywając podciągiem.

(Konstruktorzy określają często wszystkie trzy powyższe elementy jako po prostu belki gdyż z ich punktu widzenia pod względem konstrukcji nie ma znaczenia jaki ma kształt i gdzie jest zlokalizowana)

Wspornik / płyta wspornikowa - element poziomej konstrukcji podpartej tyko na jednym z końców (najczęstszy przykład zastosowania tej konstrukcji to po prostu balkon)

Strop - często potocznie używa się zamiennych zdaniem pojęć jak sufit czy podłoga.

Strop tyczy się wyłącznie konstrukcyjnego elementu.

Sufit i posadzka (podłoga jest faux pas) to elementy wykończenia górnej i dolnej powietrzni stropu.

Stropodach - strop nad najwyższą kondygnacją. Słowo zawiera informację w sobie o występowaniu dachowych warstw wykończeniowych choć znó z punktu widzenia konstruktora nie ma tu praktycznie różnicy między zwykłym stropem choć musi przyjąć inną charakterystykę obciążeń.

Żebro - dawniej element kojarzony ceglanymi sklepieniami, obecnie żebrem nazywana jest każda pozioma belka będąca integralnym elementem stropu często po wykończaniu nie widoczną.

2. Terminy podstawowe

ATRIUM (Forma podobna to patio) – to pomieszczenie w sercu budynku (zazwyczaj o funkcji mieszkalnej), nie zadaszone, lub z otworem w dachu.

Z atrium prowadziły wejścia do wszystkich innych pomieszczeń mieszkalnych.

W dawnych czasach rozpalano tam ogień, a dym bezpiecznie uchodził na zewnątrz.

ELEWACJA – to zewnętrzna część budynku wraz ze wszystkimi elementami które się na niej znajdują.

Elewacja na której znajduje się główne wejście do budynku nazywana jest elewacją frontową, lub fasadą.

W projekcie architektonicznym znajdują się rzuty elewacji.

Są niezbędne do przedstawienia wielkości i położenia otworów i detali.

HOL – Pełni funkcję komunikacyjną pomiędzy pomieszczeniami w budynku.

KALENICA – to linia przecięcia połaci, czyli najwyżej położona pozioma krawędź dachu,

LUKARNA – To pionowe okno wychodzące z dachu, doświetlające poddasze.

Stanowi konstrukcję powiązaną z więźba dachową, okrytą własnym daszkiem.

KUBATURA – Mierzona w m3. To powierzchnia pomieszczenia liczona po wewnętrznym obrysie, pomnożona przez wysokość pomieszczenia liczoną od podłogi do spodu stropu, czy stropodachu.

Metoda obliczeniowa jest analogiczna dla każdego pomieszczenia w budynku.

Kubatura budynku to suma kubatur pomieszczeń, które się w nim znajdują.

PODCIEŃ – To otwarta przestrzeń w przyziemiu budynku, ograniczona słupami o znaczeniu konstrukcyjnym, biegnącymi wzdłuż elewacji.

Spotyka się też podcienie zajmujące samo naroże.

W dawnych czasach podcień był poszerzeniem chodnika.

POWIERZCHNIA NETTO – To powierzchnia liczona po wewnętrznym obrysie, na poziomie podłogi, wszystkich rodzajów pomieszczeń znajdujących się w budynku (w m2).

Pomiaru dokonuje się z uwzględnieniem całkowitego wykończenia ścian.

To tak jakby wyłożyć wykładzinę w każdym pomieszczeniu.

POWIERZCHNIA CAŁKOWITA – To suma powierzchni wszystkich kondygnacji, liczona po obrysie zewnętrznym (m2).

Należy uwzględnić powierzchnie mierzone po zewnętrznym obrysie elementów wykraczających poza kubaturę budynku, takich jak: balkony, tarasy, loggie, podcienie, garaże, schody zewnętrzne, itp.

POWIERZCHNIA ZABUDOWY – Wylicza się ją z rzutu poziomego budynku po zewnętrznym obrysie. Pomiaru dokonuje się wg obrysu kondygnacji przyziemnej lub nadziemnej.

Według nadziemnej, wtedy gdy jej obrys wykracza poza obrys kondygnacji przyziemnej.

POWIERZCHNIA UŻYTKOWA – Może być pojmowana w dwojaki sposób (netto i brutto).

Na dodatek, zgodnie z prawem, jest liczona na dwa różne sposoby i oba są poprawne.

Norma starsza (oznaczenie: PN-70/B-02365) –

Nakazuje sumować powierzchnie wszystkich pomieszczeń, bez uwzględnienia grubości tynków lub innych okładzin ściennych.

Do powierzchni użytkowej zgodnie z ową normą nie wlicza się:

- garażu

- pom. gospodarczego

- pom. technicznego

- balkonów, loggii, tarasów itp.

- lokalu użytkowego

- strychu

Poddasze wlicza się do powierzchni użytkowej w proporcjach zależnych od jego wysokości:

- dla poddasza, którego wysokość w świetle pomieszczenia przekracza 2,20 m, wlicza się 100% powierzchni do powierzchni użytkowej;

- dla poddasza , którego wysokość w świetle pomieszczenia wynosi od 1,40 do 2,20 mwlicza się 50% owej powierzchni do powierzchni użytkowej;

- jeśli poddasze ma wysokość w świetle pomieszczenia poniżej 1,40 m nie wlicza się go do powierzchni użytkowej;

Pomiaru powierzchni dokonuje się 1,00 m nad podłogą.

Druga, nowsza norma (oznaczenie: PN-ISO 9836:1997) –

mówi, że sumuje się wszystkie powierzchnie całkowicie wykończone (z uwzględnieniem tynków i okładzin), wyłączając pomieszczenia, których wysokość w świetle jest mniejsza niż 1,90 m (określane jako pomocnicze).

Pomiaru dokonuje się na poziomie podłogi.

Jeśli w pomieszczeniach są skosy, powierzchnię użytkową nadal należy liczyć po podłodze.

Wówczas należy podzielić ją na dwie części:

1.o wysokości w świetle pomieszczenia od 1,90 m i więcej

2.o wysokości mniejszej niż 1,90 m – powierzchnię tą można odjąć od powierzchni użytkowej i zaliczyć do powierzchni pomocniczych.

ŚWIETLIK – Przeszklona konstrukcja umieszczona bezpośrednio w połaci dachowej, pełni funkcję doświetlenia pomieszczeń.

Świetliki mogą też pełnić funkcję okien oddymiających.

WIATROŁAP – Inaczej przedsionek, czyli pomieszczenie pomiędzy wejściem a wnętrzem budynku.

WYKUSZ – to forma stosowana w budownictwie pochodząca z Bliskiego Wschodu.

To element budynku, który poszerza wnętrze, wystający z elewacji.

Wykusz jest „przyklejony” do i elewacji za pomocą wsporników.

Zazwyczaj posiadają okna (niegdyś, kiedy pełniły funkcje obronną: otwory strzelnicze).

WYSOKOŚĆ BUDYNKU – To wymiar pionowy liczony od poziomu terenu do najwyższego punktu dachu.

Zazwyczaj do kalenicy.

.

3. Terminy z zakresu urbanistyki i kompozycji urbanistycznej

ZESPÓŁ URBANISTYCZNY

zespół budynków tworzących jedną całość kompozycyjną z otaczającą je wolną przestrzenią.

Uzupełnienie definicji: mogą to być rynki, place, tereny zielone, aleje, ulice itp.

Zespół urbanistyczny może powstać w wyniku realizacji jednego projektu albo w wyniku kształtowania przestrzeni w ciągu wieków.

Zespołem urbanistycznym nazywane są także powiązane ze sobą osiedla lub osiedle połączone kompozycyjnie z dużym obiektem architektonicznym.

UKŁAD SPRZĘŻONY

powiązanie zespołu osiedli lub założeń architektoniczno - urbanistycznych, analogicznych lub różnych, w całość kompozycyjną opartą na więzi terenowej.

Uzupełnienie definicji: układ sprzężony łączy się często z czynnikami natury gospodarczej lub obronnej (np. gród z podgrodziem, miasto średniowieczne połączone z murami obronnymi, z zamkiem itp.)

GABARYT

w architekturze obrys przekroju budowli, w urbanistyce - maksymalna dozwolona wysokość obudowy ulic i placów mierzona od poziomu ziemi do gzymsu koronującego.

Uzupełnienie definicji: gabaryt wyrównany lub jednolity występuje w przypadku, gdy wszystkie domy stojące w pierzei ulicy lub placu są jednakowej lub bardzo nieznacznie zróżnicowanej wysokości.

PENDANT

dzieło (np. budowla) stanowiące dokładny odpowiednik kompozycyjny drugiego dzieła.

Uzupełnienie definicji: pendant tworzą np. dwie oficyny pałacowe, dwa pawilony, dwie podobne bryły budowli, symetrycznie skomponowane w stosunku do siebie oraz otoczenia.

DOMINANTA

Główny akcent kompozycji architektonicznej lub urbanistycznej.

DZIAŁKA (PARCELA)

drobna część gruntu stanowiąca odrębną nieruchomość.

PIERZEJA

ciąg elewacji frontowych domów stojących w jednej linii, zamykających jedną stronę placu lub ulicy.

PASAŻ

kryte dachem, często szklanym przejście łączące dwa budynki lub dwie ulice.

PODCIEŃ

otwarte zewnętrzne pomieszczenie w przyziemiu budynku, nie występujące z lica muru, ograniczone słupami, filarami lub kolumnami, usytuowane wzdłuż elewacji budynku albo obiegające go dookoła.

KOLUMNADA

jeden lub kilka rzędów kolumn połączonych ze sobą belkowaniem lub łukami arkadowymi.

Uzupełnienie definicji: może pełnić funkcję konstrukcyjna lub dekoracyjną, stanowi najczęściej wyodrębniony, silnie akcentowany element w obrębie budowli lub budowle wolnostojącą.

PLAC

duża, wolna przestrzeń w mieście powstała najczęściej przy zbiegu lub skrzyżowaniu ulic, przeważnie ujęta w obudowę architektoniczną.

Uzupełnienie definicji: plac pełni funkcje użytkowe i reprezentacyjne lub artystyczne i estetyczne, najczęściej jako oprawa architektoniczna pomnika, ważnej budowli, kościoła, pałacu itp.

Plac może mieć różne kształty: prostokąt, kwadrat, trapez, owal, nieregularny.

Plac trójpalczasty - trójkąt z trzema ulicami wybiegającymi z pierzei i jedną z przeciwległego narożnika

Plac gwiaździsty - plac o planie koła z ulicami wybiegającymi promieniście.

SKWER

niewielki plac skomponowany za pomocą zieleńców, kwietników i krzewów, służący za miejsce wypoczynkowo - spacerowe.

Uzupełnienie definicji: wywodzi się z Anglii, pierwotnie w całości ogrodzony.

4. Rodzaje ulic

ALEJA

droga kołowa lub piesza, wysadzana obustronnie drzewami, rosnącymi luźno lub zwarcie w dwóch lub kilku rzędach.

Uzupełnienie definicji: aleje mogą być: otwarte i kryte, zamknięte od góry konarami drzew, często rozpiętymi na specjalnych rusztowaniach.

KORSO

aleja, szeroka ulica wysadzana drzewami przeznaczona na przejażdżki konne i spacery.

BULWAR

szeroka, zadrzewiona ulica nad brzegiem rzeki, jeziora lub morza.

Uzupełnienie definicji: termin używany również na określenie wielkich arterii komunikacyjnych (bulwary paryskie).

PROMENADA

aleja przeznaczona do pieszych spacerów, wytyczana w parkach publicznych i na bulwarach wielkomiejskich.

Uzupełnienie definicji: zakładana często na terenach pofortyfikacyjnych.

PLANTY

założenia ogrodowe publiczne, zakładane na miejscu dawnych fortyfikacji miejskich w formie ciągów spacerowych, zazwyczaj w układzie pierścieniowym.

SZPALER

drzewa lub krzewy zasadzone gęsto w szeregu, strzyżone lub o formach naturalnych, wysokości powyżej przeciętnej wzrostu człowieka.

PERGOLA

budowla ogrodowa składająca się z dwóch rzędów słupów, podtrzymujących poziomą konstrukcje kratową, na której rozpinane są pnącza roślinne.

krata drewniana, obrośnięta pnączami, tworząca ściany ogrodowych wnętrz i ciągów.

5. Terminy z zakresu architektury i kompozycji architektonicznej

KAMIENICA

co najmniej jednopiętrowy, murowany miejski dom mieszkalny.

Kamienica szczytowa - kamienica z wysokim dachem dwuspadowym ujętym od frontu szczytem.

Kamienica kalenicowa - kamienica z dachem, którego kalenica biegnie równolegle do elewacji frontowej.

Kamienica podcieniowa - kamienica z podcieniami w parterze.

Kamienica attykowa - kamienica zwieńczona attyką.

KORPUS

zasadnicza, centralna część wyodrębniona w bryle budynku.

Uzupełnienie definicji: w architekturze kościelnej terminem tym określa się samą część nawową (korpus nawowy) lub łącznie z prezbiterium, bez przybudówek jak kruchty, zakrystie i składy;

W architekturze pałacowej termin korpus z dodatkiem główny określa zazwyczaj centralna część pałacu, zawierająca przeważnie sale reprezentacyjne lub cały pałac główny w odróżnieniu od oficyn i pawilonów.

SKRZYDŁO

boczna, w stosunku do głównego korpusu część budynku, wyodrębniona mniejszą liczbą kondygnacji, silnym cofnięciem w stosunku do lica elewacji frontowej, ustawieniem pod kątem (np. prostym) w stosunku do korpusu lub części głównej.

Uzupełnienie definicji: także każdy segment budowli, która nie ma wyodrębnionej częścigłównej, a poszczególne jej partie są w stosunku do siebie ustawione pod pewnym kątem.

OFICYNA

1. wolnostojący budynek w pobliżu pałacu lub dworu.

Uzupełnienie definicji: zawierał przeważnie pomieszczenia gospodarcze oraz mieszkania służby i oficjalistów, zwykle na planie prostokątnym, o skromniejszym rozwiązaniu elewacji niż korpus główny.

Często oficyny umieszczane symetrycznie w stosunku do korpusu, ujmowały po bokach dziedziniec honorowy.

Niewłaściwe jest nazywanie oficyną związanego z korpusem skrzydła pałacowego.

2. w budownictwie miejskim boczne skrzydła kamienicy czynszowej otaczające podwórze, z wejściem od niego, zawierające skromniejsze mieszkania niż w części frontowej.

KONDYGNACJA (PIĘTRO)

konstrukcyjnie uwarunkowana wewnętrzna przestrzeń budynku zawarta między dwoma poziomymi układami obejmującymi przykrycie (zwykle strop, sklepienie) i posadzkę lub podłogę.

Uzupełnienie definicji: kondygnacje dzielimy na:

nadziemne: parter, piętro, poddasze oraz

podziemne: piwnice, sutereny.

W podziale elewacji zewn. lub wew. część wyodrębniona rzędem otworów, wnęk, gzymsami odpowiadająca zazwyczaj kondygnacjom wewnętrznym.

MEZZANINO

półpiętro, niska kondygnacja między piętrowa, zwykle miedzy parterem a pierwszym piętrem, także czasami najwyższa kondygnacja.

Uzupełnienie definicji: występowało najczęściej w nowożytnej architekturze pałacowej; przeznaczone na pokoje dla służby, dzieci lub gościnne.

MANSARDA

pomieszczenie mieszkalne w kondygnacji strychowej (poddasze).

DACH - rodzaje:

1. w zależności od kąta nachylenia rozróżnia się dachy:

a. płaskie (tarasowy), pozbawione na ogół więźby dachowej,

b. pochyłe (wysokie, strome) o wyraźnym spadku połaci,

c. łamane o dwóch kondygnacjach połaci o różnym kącie nachylenia, oddzielonych od siebie załamaniem, uskokiem, gzymsem lub ścianką

d. wygięte o powierzchniach krzywych lub zwichrowanych, szczególną ich odmianą są dachy rozpłaszczone o połaciach wklęsłych, zmniejszających ku dołowi swój spadek.

2. rodzaje dachów pochyłych:

a. jednospadowy (jednopołaciowy, pulpitowy)

b. dwuspadowy (dwupołaciowy, siodłowy)

c. wielospadowy (wielopołaciowy)

3. rodzaje dachów dwuspadowych i czterospadowych:

a. naczółkowy (dwuspadowy z naczółkami czyli małymi trójkątnymi połaciami ścinającymi od góry szczyty

b. półszczytowy (przyczółkowy, czterospadowy z półszczytami lub przyczółkami), odmiana dach podhalański

c. pogrążony (wklęsły, wgłębiony), często osłonięty attyką

d. pilasty (zębaty, szedowy, fabryczny), składa się z szeregu dachów dwuspadowych, o polaciach nachylonych pod różnym kątem

4. rodzaje dachów łamanych:

a. mansardowy

5. rodzaje dachów wielopołaciowych ( w zależności od rzutu budynku):

a. namiotowy (brogowy), ma kilka trójkatnych połaci, schodzących się górą w jednym punkcie szczytowym (brak kalenicy)

6. rodzaje dachów wygiętych:

a. wieżowy (hełm)

b. iglica (wiciowy)

c. stożkowy

d. banisty

e. kopulasty (kopuła)

f. cebulasty

g. walcowaty

h. wielokrzywiznowy

i. konoidalny

POKRYCIA DACHOWE

a. gąsiory - dachówka półokrągła na kalenice i naroża,

b. wklęsła (mniszka) i nakładana na nią wypukła (mnich)

c. wklęsło-wypukła, tzw. esówka, o przekroju w kształcie litery S (holenderka, klasztorna)

d. płaska (karpiówka), kładziona pojedynczo lub podwójnie (w łuskę).

ELEWACJA

lico budynku, jedna z zewnętrznych jego ścian wraz ze wszystkimi występującymi na niej elementami.

Uzupełnienie definicji: elewacje określa się według stron świata lub otoczenia (frontowa, boczna, tylna, ogrodowa).

Elewacja ślepa - pozbawiona otworów.

Pionowy człon elewacji ciągnący się przez cała jej wysokość i odpowiadający jednej osi pionowej nazywa się przęsłem (segmentem).

FASADA

elewacja, w której znajduje się wejście główne do budynku.

LICOWANIE

pokrywanie zewn. (licowanie zewnętrzne) lub wew. (licowanie wewnętrzne) powierzchni ścian budowli warstwą okładziny (oblicówką) wykonaną z odpowiednich elementów czyli licówek.

GZYMS

architektoniczny element w formie poziomego, zwykle profilowanego, występującego przed lico muru, pasa pojedynczego lub złożonego, o krawędziach przebiegających w płaszczyźnie równoległej do ściany.

Uzupełnienie definicji: gzymsy dzieli się na zewnętrzne i wewnętrzne.

Gzymsy zewnętrzne dzieli się na: główne (koronujące - zwieńczające ścianę budowli) cokołowe - wieńczące cokół budynku, między piętrowe (kordonowe, działowe) dzielące płaszczyznę ściany, nadokienne, podokienne, nad drzwiowe.

RYZALIT

występująca z lica elewacji część budynku, tworząca z nim organiczną całość, ciągnąca się od najniższej kondygnacji budowli, na ogół równa wysokości elewacji.

Uzupełnienie definicji: ryzality mogą być jedno-, częściej kilkuosiowe, przeważnie na rzucie czworokąta (również półkola, trapezu).

Rozróżnia się ryzality: środkowy - akcentujący główną oś elewacji, boczne - umieszczone symetrycznie po obu skrajach elewacji, narożne występujące jednocześnie z lica na styku dwóch sąsiednich elewacji.

W układzie wewnętrznym ryzalit uwidacznia się większą głębokością pomieszczeń.

Ryzalit pozorny (pseudoryzalit), otrzymany przez zwiększenie grubości muru, nie zmienia układu wewnętrznego budynku.

SIEŃ

pomieszczenie przelotowe, poprzedzające właściwe wnętrza mieszkalne i przyległe do nich, z reguły zamknięte wysoką bramą umożliwiającą wjazd powozu.

Uzupełnienie definicji: stosuje się pojęcie sień przelotowa oraz przejazd bramny.

PORTAL

ozdobne obramienie otworu wejściowego, na które składają się elementy architektoniczne i rzeźbiarskie.

Uzupełnienie definicji: po bokach otwór ujmują glify o różnie ukształtowanych profilach, filary, kolumny lub pilastry, dźwigające nadproże lub łuk.

Portale bardziej rozbudowane mają zwieńczenie w formie odcinków belkowania, szczytów, itp.

Zależnie od charakteru podpór i zwieńczenia wyróżnia się:

portal kolumnowy, arkadowy, ostrołukowy itp.

NADŚWIETLE

górna część otworu bramy lub drzwi, znajdująca się ponad skrzydłami i służąca do przepuszczania światła.

PORTYK

zewnętrzna część budynku, otwarta przynajmniej z jednej strony kolumnadą lub rzędem filarów, sięgających jednej lub dwu kondygnacji, osłaniającej najczęściej główne wejście, często zwieńczona trójkątnym frontonem, wysunięta ku przodowi lub wgłębiona (portyk wgłębny).

FACJATA

pomieszczenie mieszkalne w kondygnacji strychowej, którego okna przebite przez połać dachu, ujęte są we własne ścianki, nakryte osobnym daszkiem prostopadłym do kalenicy dachu głównego.

LUKARNA

okno, często owalne, okrągłe itp., o ozdobnym obramieniu (woluty, gzymsy, frontoniki, rzeźby), sytuowane w połaci dachowej lub w płaszczyźnie elewacji, na ogół w osiach okien elewacji.

Uzupełnienie definicji: oeil-de-boeuf (wole oko), małe okno owalne lub okrągłe, ujęte zwykle w ozdobne obramienie, umieszczane w górnych kondygnacjach budynku, frontonach, czasem nad drzwiami lub oknami (jako nadświetle), a także we wnętrzach jako pośrednie, dodatkowe oświetlenie.

OKNO

otwór okienny wraz zamknięciem umożliwiającym oświetlenie, wentylację i ochronę od ujemnych wpływów atmosferycznych.

SŁOWNIK TERMINÓW ARCHITEKTONICZNYCH

A

Ambit

w budowlach sakralnych obejście wokół prezbiterium ramienia transeptu

Absyda (apsyda)

otwarta do wnętrza dobudówka o planie półkolistym lub wielobocznym, kończąca prezbiterium, nawę, kaplicę lub dodana do ramienia transeptu

Aediculum

obramienie drzwi, okna, nagrobka itd. w formie segmentu porządku architektonicznego o dwóch półkolumnach lub pilastrach, zwieńczonego frontonem

Alkierz

pierwotnie małe pomieszczenie w narożu budynku, później również mała, wyodrębniona w bryle narożna dobudówka (zwłaszcza dworu szlacheckiego)

Alkowa

wnęka, w której stoi łóżko, ozdobnie wydzielona z pokoju sypialnego

Arabeska

linearny ornament o motywach wici roślinnej

Archiwolta

profilowane, często ozdobne obramienie łuku - głównie nad portalami

Atlant

postać męska podtrzymująca belki stropu, okapu, balkonu itp.

Attyka

niska ścianka ponad gzymsem koronującym budynek, rozwiązywana jako balustrada bądź zasłona poddasza; do drugiego rodzaju należy tzw. attyka polska, składająca się z rozczłonkowanej wnękami ścianki (fryz) oraz dekoracyjnego zwieńczenia (grzebień) z ozdobnego blankowania, wolut, obelisków, posągów itd.

Arkada

łuk wsparty na filarach bądź kolumienkach, charakterystyczny element pałacowej architektury renesansu

Abakus

czworoboczna, kamienna płyta, znajdująca się pomiędzy głowicą kolumny, a podtrzymywanym przez nią architrawem

Architraw

najniższa część belkowania, znajdująca się na abakusie, a podtrzymująca fryz lub gzyms

B

Baza

najniższy element kolumny lub filara, na którym znajduje się trzon.

Baptysterium

chrzcielnica, wyodrębniona część do obrządków chrzcielnych

Basteja

nowożytna budowla obronna; przysadzista o dużej średnicy, zwykle okrągła lub wieloboczna, flankująca inne basteje i łączące je mury

Bastion

nowożytna budowla obronna; przysadzista, pięcioboczna o głównej pozycji strzelniczej na górnej otwartej platformie

Baszta

antyczna i średniowieczna budowla obronna; prostokątny występ muru, zwykle od niego nieco wyższy, otwarty od środka

Bal

drewno tarte lub ociosane grubości 50-100 mm i szerokości od 100

mm wzwyż

Belka

drewno tarte lub ociosane o przekroju od 120x200 mm do

220x280 mm

Bierwiono

drewno okrągłe, ociosane lub przetarte, używane do

budowy ścian wieńcowych lub sumikowo-łątkowych

Bieg

nieprzerwany ciąg schodów

Boniowanie

wywodzący się z rustyki dekoracyjny podział powierzchni muru za pomocą żłobków poziomych, ewentualnie również i pionowych, odcinających na ścianie pozorne ciosy

Blank (Blankowanie)

prostokątne, wystające zęby, znajdujące się na górze murów obronnych, chroniące przejście lub pomost

Belkowanie

zespół belek, ułożonych w jednej płaszczyźnie, tworzących strop; w architekturze antycznej zespół złożony z architrawu i gzymsu lub fryzu

C

Cios

kamień ozdobny do celów budowlanych w formie sześcianu

Cokół

masywna podstawa kolumny, filara, posągu itd., bądź naśladująca jego formy wyodrębniona podbudowa ściany, również i pilastra

D

Dach mansardowy

dach, którego różne fragmenty znajdują się pod różnym kątem, tzn. górna część jest mocniej pochyła, podczas, gdy dolna jest bardziej zbliżona do pionu, co ułatwia stworzenie na poddaszu dodatkowego pomieszczenia użytkowego

Dach krokwiowy

dach skonstruowany z par pochyłych belek (krokwie), tworzących wraz z łączącą je dołem poziomą belką trójkątne wiązary

Dach polski łamany

polski odpowiednik dachu mansardowego, charakteryzujący się jednakową stromizną połaci, występował w nie monumentalnej architekturze miejskiej i rezydencjalnej co najmniej od poł. XVII w.

F

Fasada

frontowa, główna elewacja budynku

Faseta

we wnętrzu zaokrąglone przejście od ściany do sufitu, zwykle wyodrębnione profilowaniem

Filar

masywna, pionowa podpora, wolno stojąca lub wtopiona w ścianę

Fresk

malarstwo ścienne wykonane na świeżym tynku. Farba penetruje w mokry tynk zapewniając długotrwałość i stabilność techniczną obrazów

Fronton (tympanon)

wywodzące się ze szczytów antycznych świątyń oprofilowane, trójkątne (rzadziej półkoliste) zwieńczenie zestawu porządku architektonicznego

Fryz

wąski, poziomy pas płaskorzeźb (ornamentów)

G

Głowica

najwyższa część kolumny lub filara, stanowiąca element pośredni między podporą, a dźwiganym ciężarem

Groteska

linearny ornament wici roślinnej, połączonej z festonami owocowymi, motywami architektonicznymi, maskami, przedstawieniami ludzkimi, zwierzęcymi itp

.

Gurt (pas)

zgrubienie sklepienia w postaci płaskiego łuku, podłożonego jakby pod jego powierzchnię

Gzyms

poziomy profil wieńczący porządek architektoniczny bądź w ogóle budowlę (gzyms koronujący), niekiedy również obiegający ściany dla zaakcentowania podziału na kondygnacje (gzyms kordonowy); zob. porządek architektoniczny

Gont

deseczki w kształcie klina, stosowane do pokrywania dachów, posiadające z jednej strony wpust, z drugiej grzebień, co umożliwia łączenie ich

H

Hurdycje

drewniany ganek obronny; zob. machikuły

K

Kaseton

wgłębione pole czworoboczne lub wieloboczne, wykonane w drewnie, kamieniu lub stiuku, rzeźbione lub malowane; ozdoba stropów, sklepień i kopuł głównie w architekturze renesansu

Kapitel

zob. głowica

Kartusz

dekoracyjne tło i obramienie np. tarczy herbowej, tablicy inskrypcyjnej lub innej eksponowanej płaskorzeźby

Kaseton (skrzyniec)

na stropie, podniebieniu łuku lub sklepieniu element podziału na wgłębne pola, rozdzielone pasami, profilami lub żebrami

Krenelaż

zob. blankowanie

Krypta

kaplica podziemna, często pod prezbiterium, bez okien, początkowo przeznaczona na przechowywanie relikwii, później także na cele grzebalne

Kurtyna

odcinek muru lub wału obronnego pomiędzy basztami, bastejami lub bastionami

Kolumna

pionowa podpora o przekroju w kształcie koła lub wieloboku, zwykle posiadająca wyodrębnioną od trzonu głowicę i bazę

Koncha

dobudówka do większej bryły, w kształcie półkola, zwieńczona półkopułą

Krużganek

półotwarty korytarz, z jednej strony ograniczony kolumienkami połączonymi łukami półkolistymi lub ostrymi, zwykle biegnący od strony dziedzińca, charakterystyczny dla architektury renesansu

L

Latarnia

mała wieżyczka, umieszczona na dachu lub na kopule, często stosowana m.in. w renesansie

Laska, laskowanie

1. pionowy element podziału gotyckiego okna;

2. w profilowanym gotyckim obramieniu element okrągły, bardziej wyodrębniony i stanowiący osnowę jego kompozycji

Lizena

płaski pas dzielący pionowo ścianę

Lukarnia

małe okienko w dachu - często w ozdobnym obramieniu, kryte ozdobyum zadaszeniem

Luneta

rodzaj sklepienia uzupełniającego sklepienie główne, a pokrywajacego występy wnętrza, przestrzenie nad otworami itp.

Loggia

półotwarta, wyodrębniona część budynku, bez ścian bocznych, ale z niskim sklepieniem, wspartym na kolumienkach

M

Machikuły

murowany ganek wieńczący średniowieczne budowle lub mury obronne, wysunięty na wspornikach przed lico muru, z otworami do rażenia przeciwnika z góry;

zob. hurdycje

Maswerk

średniowieczne ażurowe wypełnienie ostrołuku okna (nadświetla lub płyciny), bardzo dekoracyjne - wykonane przeważnie w kamieniu

Maszkaron

ekspresyjnie stylizowana maska ludzka lub zwierzęca

Mezzanino

niskie piętro nad główną, wysoką kondygnacją budynku; niekiedy również małe, o poziomych proporcjach okienka tego piętra

Moduł

podstawowa jednostka w systemie proporcji budynku (również porządku architektonicznego), o długości każdorazowo dobieranej do jego skali

N

Nawa

w kościele wyodrębniona dla wiernych większa część budowli.

Nawa poprzeczna nazywana jest transeptem

P

Pawilon narożny

wyodrębniona z głównej bryły, narożna część budynku, na planie kwadratu lub prostokąta, głównie w architekturze dworkowo - pałacowej

w architekturze pałacowej duża, czworokątna dobudowa narożna,

Piano nobile

główna reprezentacyjno-mieszkalna kondygnacja pałacu

Pilaster

pionowy płaski element dekoracyjny ścian w formie pasa zwieńczonego głowicą i wspartego na bazie na podobieństwo kolumny

Pinakiel

gotyckie dekoracyjne zwieńczenie skarpy, baldachimu itd. w kształcie wieżyczki najeżonej pąkami

Plafon

obraz wstawiony w sufit lub malowany na nim

Płycina

wgłębione pole o charakterze dekoracyjnym w ścianach, boazeriach, drzwiach itp.

Poliptyk

wieloskrzydłowy ołtarz: zob. tryptyk

Portyk

przyjęty z fasady antycznej świątyni typowy motyw architektoniczny złożony z kolumnady i wieńczącego ją frontonu, występujący w postaci otwartego występu budynku bądź wstawiony w jego lico przed wgłębnym podcieniem jako portyk wgłębny, bądź też jako portyk ślepy, stanowiący tylko dekoracyjne rozczłonkowanie ścian

Porządek architektoniczny

1.odrodzona w renesansie antyczna osnowa kompozycji architektonicznej, zestawiana z kolumn (lub pilastrów) i wiążącego ją górą poziomego belkowania, złożonego z leżących kolejno na sobie architrawu, fryzu i gzymsu; pięć zasadniczych odmian porządków architektonicznych:

dorycki,

joński,

koryncki,

toskański

kompozytowy

różni się bogactwem i formą dekoracyjnego opracowania

2. porządek mały ujmuje jedną kondygnację budynku,

3. porządek wielki (kolosalny) obejmuje więcej kondygnacji budynku

Półkolumna

kolumna częściowo wtopiona w ścianę

Prezbiterium

w kościele wydzielona część dla kleru, przeważnie będąca przedłużeniem nawy

Profil, profilowanie

element rozczłonkowania architektonicznego złożony z biegnących równolegle żłobków, wałków, listew, opasek, itd.

Przęsło

pionowy, zasadniczy składnik podziału ściany (zawarty między filarami, kolumnami itd.) lub sklepienia wyodrębnionego przez gurty czy wykształcone z nich żebra; również przestrzenny składnik wnętrza budynku ograniczony przez długość przęsła ściany i rozpiętość kryjącego je przęsła sklepiennego

Przypora

odciążająca ściana dostawiona do filara po przeciwnej stronie niż spływające nań sklepienie; łuk przyporowy

Portal

dekorowana wnęka, w której znajdują się drzwi, głównie w architekturze gotyckiej

Profil

pas biegnących równolegle rowków, listewek, wałków itp.

Przypora

pionowy element, dostawiony do filara lub ściany nośnej, pomagający utrzymać spoczywający na niej ciężar, łuk przyporowy, głównie sakralna architektura gotyku

R

Rustyka

mur z wielkich ciosów o starannie obrobionych krawędziach, a w wewnętrznym polu pół obrobionym, lub dekoracyjnie żłobionym, bądź też ociosanym na kształt szlifowanych drogich kamieni (rustyka diamentowa)

Ryzalit

w elewacji budynku wysunięcie naprzód pewnej partii ściany

S

Serliana (Palladiański motyw)

zestaw porządku architektonicznego o trzech przęsłach - bocznych, zamkniętych belkowaniem i środkowym nakrytym łukiem

Sgraffito

dekoracyjna ściana polegająca na wyskrobywaniu zewnętrznych warstw suchego tynku i odsłanianiu warstw spodnich o kontrastowym - innym zabarwieniu

Skarpa

filar dostawiony na zewnątrz budynku dla jego podparcia albo odciążenia rozporu wewnętrznego sklepienia

Sklepienie

układy przestrzenno-konstrukcyjne:

- kolebkowe (kolebka) o formie leżącego półwalca;

- kolebkowe na pasach rozdzielone gurtami na przęsła;

- krzyżowe o formie dwóch przenikających się prostopadle odcinków kolebek;

- kolebkowo-krzyżowe o dłuższej kolebce przecinanej poprzecznie odcinkami kolebek;

- kolebkowe z lunetami z wciętymi po bokach odcinkami małych kolebek;

- trójdzielne założone na trójkącie przykrytym trzema przecinającymi się odcinkami kolebek;

- sześciodzielne powstałe z krzyżowego o zdwojonych bocznych odcinkach kolebki;

- żeglaste (żagiel, czeskie) powstałe z kopuły wtopionej w prostokątną podstawę;

układy dekoracyjne:

- krzyżowo-żebrowe o żebrach akcentujących linie przenikania kolebek;

- gwiaździste o dekoracyjnym rysunku gwiazd, tworzonych przez żebra na polach sklepienia żaglastego lub krzyżowego;

- ieciowe o dekoracyjnym rysunku siatki, tworzonym przez żebra na polach sklepienia kolebkowego z lunetami lub żaglastego;

- kryształowe o wiązkach drobnych ostrosłupów wcinanych w pole sklepienia żaglastego

Sterczyna

w architekturze gotyckiej pionowa laska zwieńczona uproszczonym pinaklem; sterczynowy szczyt o podziałach pola oraz sylwecie wzbogaconej sterczynami

Strop

poziome przykrycie wnętrza budowli na układzie belek nośnych, zakrytych lub wyeksponowanych

Supraporta

ozdobna płycina nad drzwiami, wypełniona płaskorzeźbą lub malarstwem

Szczyt

przedłużenie w górę ściany dla zakrycia trójkątnego otworu poddasza

Szkieletowa konstrukcja drewniana

drewniany szkielet słupów i belek, ukośnie usztywnionych, o przęsłach wypełnionych deskami, gliną lub cegłą

Stalle

ozdobne drewniane lub kamienne ławy w prezbiteriach kościołów

T

Tęcza- (łuk tęczowy)

łuk oddzielający prezbiterium od nawy kościelnej

Trakt

w budynku rząd pomieszczeń równej głębokości; trakty liczy się od głównej ściany frontowej, w stosunku do której biegną one równolegle; stąd określenia: dom jedno-, dwu- i trzytraktowy, trakt frontowy, tylny itd.

Transept

w bardziej rozbudowanych kościołach nawa poprzeczna pomiędzy prezbiterium i nawą (nawami) podłużną

Tryptyk

ołtarz złożony z trzech skrzydeł - części środkowej - nieruchomej i bocznych - zamykanych drzwi ozdobionych rzeźbami i malarstwem

Tympanon

1. w arkadowym portalu półkolisty kamień nad prostokątnym wejściem;

2. zob. fronton

W

Wątek - (wiązanie)

sposób układu cegieł lub kamieni w murach budynków

Witraż

kompozycja barwnych szkieł okiennych połączonych obramowaniami ołowianymi

Wole oczka

dekoracyjny motyw architektury antycznej i nowożytnej

Woluta (ślimacznica)

skręcone spiralnie naroże głowicy porządku jońskiego, używane również jako samodzielny motyw dekoracyjny

Wspornik

wysunięty z lica ściany mniej lub bardziej ozdobny profilowany element, podtrzymujący okap, sklepienie, posąg, itp.

Wykusz

bezpośrednio związany z wnętrzem, nadwieszony na zewnętrznej ścianie budynku wieloboczny lub prostokątny występ o ściankach potraktowanych jak okna i balustrady

Wysklepki

pola sklepienia zawarte między liniami przenikania bądź między żebrami

Woluta

skręcony element dekoracyjny, przypominający muszlę ślimaka, stosowany m.in. w kolumnach jońskich

Z

Zendrówka

bardzo silnie wypalona cegła o ciemnej barwie i często zeszklonej powierzchni

Zrębowa (wieńcowa) konstrukcja

system budowy ścian drewnianych z poziomych bali, wiążących się w narożach

Zwornik

kamień wstawiony w miejscu zbiegu żeber sklepiennych

Ż

Żebro

profilowany element, przeważnie również o charakterze

konstrukcyjnym, występujący wzdłuż linii przenikania się pól sklepienia

i przenoszący obciążenia sklepienia na węzły konstrukcyjne

--------------------------------------------------------

Źródło:

Departament Ochrony Zabytków - Warszawa

Ossolineum, Wrocław.

Słownik Terminologiczny Architektury.

Ośrodek Dokumentacji Zabytków, Warszawa.

Słownik Języka Polskiego, Warszawa.

Kopaliński W.: Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych.

Uniwersytet Wrocławski – Instytut Historii Sztuki

Ta strona używa ciasteczek (cookies). W celach: świadczenia usług, reklamy, statystyk. Jeśli nie blokujesz tych plików to zgadzasz się na ich użycie

oraz zapisanie w pamięci urządzenia. Pamiętaj, że możesz samodzielnie zarządzać cookies, zmieniając ustawienia przeglądarki. Dowiedz się więcejRozumiem