CZASY NAJNOWSZE

Ostatnią doniosłą cezurą w naszych dziejach stała się Wielka Rewolucja Francuska 1789 roku. Nie była to pierwsza rewolucja - lud angielski już w wieku XVII, natomiast angielskie kolonie w roku 1776 skutecznie przeciwstawiły się panującym reżimom. Jednak to właśnie rewolucja we Francji najbardziej zaważyła na historii Zachodu, a poprzez posiadłości zamorskie, także na historii całego świata. Następstwem tego wielkiego zrywu był rozpad starych monarchii i dawnych porządków państwowych oraz powstanie wielu państw narodowych. Nastąpiło załamanie starych struktur społecznych, co spowodowało tworzenie nowych społeczeństw klasowych, zniesienie barier gospodarczych i szybki postęp techniczny. Nastąpiło wyraźne przyśpieszenie życia ludzkiego: zarówno w sensie dosłownym - dzięki rozbudowie transportu kolejowego, jak i w ogólniejszym - wskutek skokowego rozwoju oraz gwałtownego rozwoju wiedzy.

Z konieczności musiało to spowodować specjalizację w naukach. Od filozofii, która od wieków była jedyną nauką - poza teologią, medycyną i prawem - odłączyły się teraz liczne dyscypliny szczegółowe. Przed filozofami te gwałtowne przemiany postawiły ogromne wymagania. Zresztą sami myśliciele byli częściowo protagonistami, animatorami owych zmian albo też dostarczali dla nich uzasadnienia. O ile jeszcze myśl XIX wieku, przede wszystkim na początku, charakteryzowało dążenie do tworzenia wielkich systemów, które całościowo ujmowałyby świat, człowieka i Boga, o tyle później już żadnemu wielkiemu myślicielowi nie udało się połączyć wszystkich aspektów filozofii. W czasach najnowszych powstaje coraz więcej kierunków, istniejących równolegle obok siebie, a jednoznacznie zaklasyfikowanie myślicieli staje się coraz trudniejsze. Równie szybko jak świat zmienia się też dążąca do jego wyjaśnienia filozofia. Początek XXI wieku wydaje się być urzeczywistnieniem postulowanego przez oświecenie indywidualizmu.

Wiek XIX

Podobnie jak na początku XVII i XVIII stulecia, tak i w wieku XIX rozwój filozofii wiąże się - a jest to oddziaływanie wzajemne - z rozwojem społecznym i gospodarczym, ze zmianami w polityce. Jak poprzednio, głównymi ośrodkami owych przemian są Niemcy, Anglia, Francja. Dla rozwoju filozofii istniały tu szczególnie sprzyjające warunki: swoboda religijna, polityczna, siła gospodarcza, znaczące ośrodki kształcenia o długiej tradycji. Nic dziwnego, że niemal wszyscy klasycy filozofii XIX wieku wywodzą się z tych właśnie krajów. Pod koniec XIX stulecia pojawia się wreszcie na scenie inne państwo, przez długi czas mało zauważane i niewiele się liczące: Stany Zjednoczone Ameryki Północnej. Po okresie wewnętrznych konfliktów i przełomów politycznych Stany przemieniają się w światowe mocarstwo.
Niemcy: Na historię niemiecką przemożny wpływ wywarły wydarzenia u zachodnich sąsiadów Niemiec - Francji, natomiast pisma Kanta w decydujący sposób odcisnęły się na kształcie niemieckiej filozofii tego okresu.
Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego, istniejące od X wieku, rozpada się w roku 1806. Państwa, które potem powstały, zwłaszcza Prusy i Austria, wyznaczyły dalszą historię narodu niemieckiego. Poczucie wspólnoty narodowej, rozbudzone i umocnione w walce przeciwko Napoleonowi, nasiliło dążenie do zjednoczenia Niemiec, które dokonało się w roku 1871 pod przewodnictwem monarchii pruskiej, kiedy to utworzono cesarstwo niemieckie.
Już wcześniej rozpoczął się gwałtowny rozwój przemysłowy, a wynikające stąd przemiany społeczne, oznaczały koniec spokoju okresu biedermeierowskiego wraz z całą jego duchowością i uczuciowością. Nieudana rewolucja marcowa 1848 była jednak dziełem nie robotników, a mieszczaństwa, które boleśnie odczuło jej skutki, tracąc uzyskane właśnie wolności.
Na filozofii niemieckiej tego okresu zdecydowanie zaważył kantyzm. Wprawdzie wszyscy filozofowie niemieccy XIX wieku dużo zawdzięczają królewieckiemu myślicielowi, jednak wielu z nich sprzeciwiało się jego poglądom. Zwłaszcza trzech współczesnych mu: Hamanna, Jacobiego oraz Herdera raził chłodny racjonalizm myśli Kanta i zaniedbanie problematyki uczucia i wiary. Ci trzej ?filozofowie wiary", żyli i tworzyli na przełomie XVIII i XIX wieku.
Człowiekiem wiary był także teolog Daniel Ernst Schleiermacher (1768-1834), którego zasługą jest stworzenie hermeneutyki jako nauki o rozumieniu tekstu oraz jasny rozdział filozofii i teologii (protestanckiej). Schleiermacher bliski był potężnemu prądowi, który około roku 1800 wystąpił przede wszystkim w literaturze i nosił nazwę romantyzmu.
Romantyzm był reakcją na rozumową, racjonalną postawę oświecenia, nawiązywał więc do poglądów Jeana Jacąuesa Rousseau, akcentował to, co irracjonalne, podkreślał wartość narodu i pierwiastków ludowych, odwoływał się do historii i tradycji, a uczuciowość i religia stały się na powrót ważnymi wartościami. Nad tym wszystkim stawiano jednak geniusz twórczy indywidualnego artysty. Większość wśród filozofów okresu romantyzmu próbowała powrócić do metafizyki, odrzuconej przez Kanta i pamiętając o jego krytyce - odnaleźć absolut, niematerialną przyczynę wszystkiego. Myśliciele ci ujmowali rzeczywistość z idealistycznego punktu widzenia. Romantyzm i niemiecki idealizm stanowią główny kierunek niemieckiej filozofii mniej więcej do połowy XIX wieku. Do tego czasu na nowo ukształtował się tradycyjny prąd przeciwny do idealizmu, którego pierwszym wielkim przedstawicielem był Platon -mianowicie materializm.
Około roku 1870 za sprawą Hermanna Cohena (1842-1918) odrodził się kantyzm, w postaci kierunku nazwanego neokantyzmem. Powstały dwie szkoły: badeńska oraz marburska. Tradycja Kaniowska w teorii poznania stała się mniej więcej na pięćdziesiąt lat głównym kierunkiem w filozofii niemieckiej - najważniejszym przedstawicielem był Ernst Cassirer (1847-1945). Wcześniej jednak pojawiło się jeszcze dwóch wybitnych myślicieli, których trudno zaliczyć do konkretnego kierunku: Duńczyk S0ren Kierkegaard, przeciwnik Hegla, oraz admirator Schopenhauera - Fryderyk Nietzsche.
Francja: Jest oczywiste, że skutki rewolucji musiały najsilniej zaznaczyć się w jej macierzystym kraju. Zapoczątkowane wtedy procesy i przemiany społeczne, przede wszystkim zrównanie stanów ze wzmocnieniem pozycji stanu trzeciego - burżuazji, oraz zdecydowanym osłabieniu stanu drugiego - kleru, toczyły się nadal, nawet wtedy, gdy stan pierwszy, arystokracja, ponownie objął panowanie, a Burbonowie znów zasiedli na tronie.
Napoleon I, który doszedł do władzy po zawirowaniach rewolucji, koronę cesarską utrzymał jedynie do roku 1815. Wynikiem wojen, jakie z jego powodu przetoczyły się przez Europę, był Kongres Wiedeński, powstanie nowego porządku w Europie oraz wzmocnienie świadomości narodowej. Ale i Burbonowie ostatecznie zeszli ze sceny w roku 1848, po kolejnej rewolucji, tym razem wywołanej przez drobnomieszczaństwo oraz robotników. Koło historii obróciło się jeszcze raz i na tronie francuskim ponownie pojawił się Bonaparte: Napoleon III. Zmiótł go z tronu podmuch przegranej wojny z Niemcami, toczonej w latach 1870/1871. Francja, przed wszystkimi niemal krajami Europy, stała się republiką i pozostaje nią do dzisiaj.
Także tutaj znaleźli się krytycy oświecenia, reprezentuje ich głównie osoba Claude'a-Henrie'go de Saint-Simona (1760-1825). W okresie wojen napoleońskich głosił on utopijne poglądy o europejskiej jedności, był także autorem idei o stałym rozwoju. Uważał, że cechą społeczeństwa jest ciągły postęp, który prowadzi do porządku przypominającego socjalizm.
Zaproponowany przezeń model społeczeństwa w sposób bardziej zdecydowany i konsekwentny rozwinęli później dwaj pierwsi zdeklarowani socjaliści: Charles Fourier (1772--1837) oraz Pierre Joseph Proudhon (1809-1865), autor powiedzenia, że ?własność to kradzież". Jednakże najważniejszym dokonaniem francuskiej filozofii XIX stulecia jest doktryna pozytywizmu Augusta Comte'a, sekretarza Saint-Simona, oparta na obserwacji empirycznej i prawidłach logiki.
Anglia: Rewolucja Francuska nie wywarła żadnego niemal wpływu na sytuację w królestwie brytyjskim. Panujący tutaj ustrój - monarchia konstytucyjna, gwarantował bowiem prawo do współrządzenia szerszym kręgom społeczeństwa niż w innych monarchiach tego czasu. Anglia rozwijała się szybko pod względem gospodarczym, przekształcając się jednocześnie w wielkie mocarstwo kolonialne. Przemiany te za początkowały ?złoty wiek" imperium za panowania królowe i Wiktorii (1837-1901). Chociaż rewolucja przemysłowa rozpoczęła się właśnie w Brytanii (i z tego też powodu nauki ekonomiczne znalazły pierwszych znaczących przedstawicieli w filozofach brytyjskich), w wieku XIX nie doszło tam do poważniejszych niepokojów i buntów robotniczych. Także filozofia pozostała w zasadzie poza wpływem myśli socjalistycznej czy komunistycznej, rozwijała się zatem inaczej niż we Francji, Niemczech czy później w Rosji.
Znaczącym myślicielem angielskim tego okresu był Jeremy Bentham (1748-1832). Sformułował on teorię utylitaryzmu, wychodząc od Traktatu o naturze ludzkiej Davida Hume'a, pod którego wpływem pozostawał, podobnie jak wspomniany wcześniej Adam Smith. Utylitaryzm jest doktryną filozoficzną, która najwyższy cel etyczny upatruje w zapewnieniu największego pożytku jak największej liczbie ludzi. W zmienionej nieco postaci tezę tę kontynuował John Stuart Mill; jego myśl, przygotowana przez wielką brytyjską tradycję empiryzmu (Francis Bacon, John Locke, David Hume) okazała się szczególnie podatna na wpływ pozytywizmu Comte'a.
W tym miejscu nie może zabraknąć nazwiska jeszcze jednego ?filozofa przyrody", którego teorii, porównywalnej z Kopernikową, Galileuszową i teorią Newtona przyszło odegrać rolę wykraczającą daleko poza jej właściwą dziedzinę. Człowiekiem tym był Charles Darwin (1809-1882). Główne dzieło Darwina, O powstawaniu gatunków, miało duży wpływ na ówczesną i późniejszą myśl filozoficzną. Natomiast sam Darwin pozostał w kręgu inspiracji filozofią Hegla.
(M. Vogt, Historia filozofii dla wszystkich, Warszawa 2004, s. 316-321)

WIEK XX

W XX wieku, podobnie jak w poprzednim stuleciu, nowatorskie koncepcje, najbardziej wpływowi myśliciele wywodzą się z Niemiec, Francji i Anglii, choć pojawiają się również filozofowie, których ojczyzną jest Belgia i Szwajcaria.
Jednak w odróżnieniu od XIX wieku zasięg szkół filozoficznych, które teraz powstają, nie ogranicza się do krajów ich pochodzenia - dynamiczny rozwój komunikacji sprawia, że nowe idee mogą się szybko rozprzestrzeniać. Tych szkół jest coraz więcej, rozrastają się jak drzewo, następuje coraz większa specjalizacja i zróżnicowanie. Jednak mimo międzynarodowego zasięgu pozostają nienaruszone ich tradycyjne, związane z danym krajem właściwości, czy to wynikające z ?charakteru narodowego", czy to - z tradycji nauczania.
Szczególny wpływ na filozofię wywiera nadal historia, która nie jest historią poszczególnych narodów i krajów, a raczej historią zjawisk i zdarzeń ponadnarodowych. Na początku XX wieku imperializm sprawia, że świat staje się mniejszy i niemal wszystkie wielkie państwa Europy to potęgi kolonialne. Pod koniec stulecia zaś interesy gospodarcze prowadzą do globalizacji. Pierwsza wojna światowa oznacza upadek większości monarchii, następuje demokratyzacja Europy. W innym czasie i w innym celu koncepcje Hegla czy Nietzschego podchwytują rodzące się reżimy faszystowskie. Nadużywając ich w wypaczonej formie do uzasadnienia swoich roszczeń do władzy, doprowadzają w końcu do wybuchu drugiej wojny światowej. Wynikiem tej wojny jest trwający kilka dziesiątków lat podział świata: jedna część powołuje się na komunizm Marksa i Engelsa, druga - na teorie ekonomiczne myślicieli angielskich, takich jak Smith, Ricardo, Mill.
W obliczu tych gwałtowanych zmian, wobec stałego zagrożenia atomowego w okresie ?zimnej wojny" między Stanami Zjednoczonymi a Związkiem Radzieckim, a także wobec wyjścia człowieka poza Ziemię, postawienia pierwszego kroku w kosmosie, przed filozofią staje wielkie zadanie. Musi ona wskazać człowiekowi miejsce w tym stale zmieniającym się, nowym, wspaniałym świecie. Gwałtowny rozwój nauk nie czyni bowiem filozofii zbędną. Przeciwnie - przekraczanie granic, czy to w medycynie, czy w technice, w geografii czy w biologii, postęp, który zdaje się ukazywać świat jako coraz bardziej racjonalny - to wszystko sprawia, że człowiek staje się tym bardziej niepewny i bardziej niż kiedykolwiek potrzebuje oparcia w filozofii, która pozostaje symbolem mądrości i miłości prawdy. Głównym przedmiotem filozofii XX wieku jest życie w nowoczesnym społeczeństwie - racjonalnym i oświeconym, ale coraz bardziej oddalającym się od Boga, kształtowanym natomiast przez nauki przyrodnicze i technikę. W Europie są to przede wszystkim społeczeństwa krajów o wysoko rozwiniętym przemyśle: Anglii, Francji, Niemiec i Austrii. Z tych właśnie społeczności wywodzą się myśliciele, których portrety przedstawiamy poniżej.
Z dominacją postawy racjonalnej, niezwykłym rozwojem techniki, przemysłową produkcją dóbr, kapitalistyczną gospodarką rynkową wiąże się wyobcowanie człowieka, poczucie bezdomności, uprzedmiotowienia. Filozofowie wbrew temu głoszą idee ?pełnego człowieka" (Dilthey), ?rozmachu życiowego" (elan vital, Bergson), mówią o nie zracjonalizowanym jeszcze ?świecie życia" (Husserl) oraz o dojrzałym, krytycznym ?podmiocie" (Habermas), o ?żywych stosunkach" ludzi wobec siebie (Bloch), o wolnym ?projektowaniu siebie" (Sartre) i o ?autentyczności" egzystencji (Heidegger). Filozofowie próbują zrozumieć tworzące się nowoczesne społeczeństwo, jego struktury, sposoby i kierunki dalszego rozwoju oraz ryzyka, jakie powstaje: piszą o zagrożeniu ze strony ?totalitarnego oświecenia" (Adorno) i ?demokracji" (Popper), o możliwościach i granicach ?komunikacji" (Luhmann), o problemie ?dyskursu" (Foucault) oraz języka w ogóle (Saussure, Russell, Wittgenstein). Dopiero u końca tego stulecia doniosłej zaczynają brzmieć głosy filozofów, którzy wobec nowych ?inteligentnych" technologii (genetyka, przetwarzanie informacji) przewidują czasy połączenia życia i techniki w manipulującym sobą samym ?operabilnym człowieku" (Sloterdijk) -i akceptują je.
(tamże, s. 365-368)