• Filozofia

Filozofia podmiotu

• Treść wykładu

• 1) refleksja transcendentalna:

  • filozoficzny problem poznania

  • teoria odbicia

  • przewrót kopernikański Kanta

  • różnica transcendentalna

  • pojęcie graniczne: „rzecz sama w sobie”

  • spór o istnienie świata

• 2) poznanie zmysłowe i duchowe:

  • zmysłowość wew. i zew.

  • zmysłowość a duch

  • empiryzm i racjonalizm

• 3) struktura poznania:

  • struktura poznania według Tomasza z Akwinu

  • struktura poznania według I. Kanta

• 4) współczesne przejawy zwrotu ku filozofii podmiotu:

  • fenomenologia

  • egzystencjalizm

  • hermeneutyka

  • filozofia świadomości

• Filozofia podmiotu: refleksja transcendentalna

1. Filozoficzny problem poznania

2. Teoria odbicia

3. Przewrót kopernikański Kanta

4. Różnica transcendentalna

5. Pojęcie graniczne: rzecz sama w sobie

6. Spór o istnienie świata

• Filozofia podmiotu: refleksja transcendentalna

• Jak Arystoteles był świadkiem koronnym refleksji ontologicznej (filozofii bytu), tak Kant jest takim świadkiem refleksji transcendentalnej (filozofii podmiotu)

• Filozoficzny problem poznania

• Nauki empiryczne nie są w stanie wytłumaczyć, czym właściwie jest poznanie

• Nauki empiryczne nigdy nie potrafią ukazać, w jaki sposób z fizyczno-empirycznych związków skutkowych może wyniknąć coś podmiotowego, związanego z moim „ja”, tzn. coś takiego, czym jest moje widzenie np. brązowej krowy (to, że ja to widzę; fizyk będzie mówił o fotonach, fizjolog o jakimś działaniu na siatkówkę oka itd., chemik o jakiś procesach chemicznych zachodzących w oku i mózgu)

• Poznanie nie jest niczym empirycznym > w całości fizyczno-empirycznych związków skutkowych poznanie w ogóle nie występuje

• Teoria odbicia

• W dziejach filozofii ustawicznie podejmowano próby ujęcia poznania jako odbicia (względnie odciskania), np.:

  • Atomiści (atomy przy poznaniu przedostają się do duszy i mają w niej charakter obrazów)

  • J. Locke (1632-1704; umysł jest czymś całkowicie biernym i pustym – tabula rasa – w którym coś od zewnątrz się odciska)

  • W.I. Lenin (1870-1924; rzeczywistość zostaje w nas sfotografowana)

• Tego rodzaju teorie pojmują poznanie w gruncie rzeczy jako fizyczno-empiryczny związek skutkowy

• Zwolennika tego typu teorii można byłoby zapytać: jak właściwie takie odbicie (kopię, fotografię itp.) widzi, skoro w oczywisty sposób widzenie jako takie nie jest ani odbitym obrazem, ani procesem odbicia

  • Np. Husserl pyta: Kiedy widzę twierdzę w Salzburgu, to czy widzę obraz (odbicie) twierdzy, czy ją samą? Jeśli zwolennik teorii odbicia mówi, że widz obraz twierdzy, to czy nie musi też powiedzieć, że ten obraz twierdzy zostaje we mnie odbity, tak że kiedy wiedzę twierdzę, to właściwie odbijam odbicie odbicia twierdzy i tak dalej? (jest to ślepa uliczka w wyjaśnianiu, bo popadamy w ciąg w nieskończoność)

• Poznajemy dany przedmiot nie jako odbicie, ale tak, że on sam jest w akcie poznania obecny

• Akt poznania ma charakter intencjonalny, tzn. jest świadomością samego przedmiotu

• Przedmiot aktualnego postrzegania i aktualne postrzeganie są w jakimś sensie jednym i tym samym (Arystoteles), i dopiero refleksja odróżnia je od siebie

• W zjawisku doznaniowego poznania nie występuje żadna różnica między przedmiotem oryginalnym a odbitym

• Przewrót kopernikański Kanta

• Kant postawił problem poznania na całkiem nowej płaszczyźnie, przyrównując swoje podejście do tego, co uczynił Kopernik w astronomii:

  • „Rzecz się z tym (wyjaśnieniem poznania nie przy pomocy odwoływania się do związku skutkowego; Z.K.) ma tak samo, jak z pierwszą myślą Kopernika, który gdy wyjaśnienie ruchów niebieskich nie chciało się udawać przy założeniu, że cała armia gwiazd obraca się dookoła widza, spróbował, czy nie uda się lepiej, jeżeli każe się obracać widzowi, natomiast gwiazdy pozostawi w spokoju” (Krytyka czystego rozumu, 1781)

• Przewrót kopernikański Kanta

• „Przewrót kopernikański” polega na przejściu do refleksji transcendentalnej

• Immanentne dla pewnego zakresu jest to wszystko, co do tego zakresu należy

• Transcendentne jest to, co jest poza tym zakresem, czyli to, co go przekracza

• Przed Kantem uważano, że można tak samo poznać przedmioty zmysłowe (immanentne) i pozazmysłowe (transcendentne), posługując się jednym i tym samym systemem kategorii

• Kant zapytał o podstawy poznania w „ja”, tzn. o możliwości i granice poznania (krytyka rozumu)

• Transcendentalnym nazywamy wszelkie poznanie, które zajmuje się w ogóle nie tyle przedmiotami, ile naszym sposobem poznawania przedmiotów, o ile sposób ten ma być a priori możliwy

• Refleksja transcendentalna pyta o warunki możliwości poznawania przedmiotów, o aprioryczne (przeddoświadczalne) struktury właściwe naszemu sposobowi poznawania w ogóle

• Chodzi o struktury, które nie pochodzą z doświadczenia, lecz w naszym sposobie poznawania są założeniem dla wszelkiego doświadczenia i warunkują je

• Refleksja transcendentalna

„Warunki możliwości doświadczenia”

• Przewrót kopernikański Kanta

• Kant chce pokazać, że podmiot poznania dysponuje wiedzą, która jest aprioryczna, tzn. nie pochodzi z doświadczenia, lecz – jako warunek doświadczenia – je w ogóle umożliwia

• W poznaniu Kant rozróżnia dwa momenty:

  • „materiał podstawowy”, czyli „surowy materiał w postaci bodźców zmysłowych” (sfera naoczności zmysłowej); bezkształtna masa materiału doznaniowego

  • Wiedzę aprioryczną, która poprzedza w nas wszelkie doświadczenie i która jako zespół apriorycznych form nadaje kształt tej różnorodnej sferze naoczności zmysłowej

• Przedmiot empiryczny jest wynikiem obu momentów

• Kant uświadomił filozofom, że problem poznania ze swej zasady nie daje się wytłumaczyć jako immanentny pod względem doświadczenia związek skutkowy

• Kant dokonał w filozofii podmiotu czegoś równie przełomowego, jak Arystoteles w filozofii bytu

• Filozofia bytu i filozofia podmiotu jako dwie strony philosophiae perennis (filozofii wieczystej) warunkują się wzajemnie i są ze sobą związane

• W filozofii transcendentalnej chodzi o „ja” jako ostateczny (transcendentalny) warunek całej sfery empirycznej; natomiast filozofia bytu wyjaśnia ostateczne podstawy sfery empirycznej (opisuje i wyjaśnia byt jako taki)

• Poznanie według Kant

• Różnica transcendentalna

• Refleksja transcendentalna doprowadziła nas do takiego sensu pojęć „ja”, „podmiot”, „rozum” i „poznanie”, które każe nam oddzielić radykalnie te pojęcia od wszystkiego, co empiryczne, czyli immanentne pod względem doświadczenia

• Aby dobrze zrozumieć o co chodzi, weźmy przykład (L. Wittgenstein):

  • Jest różnica między okiem i obrazem widzenia; pole widzenia jest całością tego, co oko widzi; samo oko nigdy jednak w swoim polu widzenia nie występuje; to, co oko widzi, należy jako jego przedmiot do pola widzenia; samo oko nie jest jednak żadnym z tych przedmiotów; oko jest raczej założeniem, warunkiem i granicą swego pola widzenia

• Oko i pole widzenia

• Pole widzenia nie ma takiego kształtu jak figura 1

• Należy je raczej pojąć zgodnie z figurą 2

• Różnica transcendentalna

• Podobnie, jak oko jest założeniem, warunkiem i granicą tego wszystkiego, co występuje w polu widzenia, tak wszystkie przedmioty empiryczne, wszystkie obiekty doświadczalne całego naszego poznania zakładają podmiot poznania, któremu są one dane

• Ów podmiot poznania tak samo jednak nie występuje w całości tego, co jest nam empirycznie obiektywnie dane w doświadczeniu, jako oko nie występuje w polu widzenia

• „Ja empiryczne” – podmiot, który w wieloraki sposób może stać się przedmiotem (zewnętrznego i wewnętrznego) doświadczenia

• „Ja transcendentalne” – nie jest przedmiotem doświadczenia, ale jego podmiotem; stanowi założenie wszystkich przedmiotów doświadczenia, w tym również „ja empirycznego”

• Czy możemy coś i dlaczego o „ja transcendentalnym” powiedzieć?

  • Np. oko nie jest (bezpośrednio) przedmiotem w polu widzenia, ale jego założeniem; niemniej wiele w polu widzenia i jego przedmiotach pozwala (pośrednio) wyciągnąć pewne wnioski w odniesieniu do oka i jego cech, np. perspektywiczności pola widzenia

  • Mówimy więc na sposób orzekania analogicznego (podobnie jako w dziedzinie filozoficznego mówienia o Bogu)

• Różnica transcendentalna:

  • Jest to różnica między całością tego, co w sposób empiryczno-obiektywny dane w (wewnętrznym i zewnętrznym) doświadczeniu, a podmiotem, dla którego jest to w sposób empiryczno-obiektywny dane

  • Jest to różnica między naszym światem doświadczalnym a podmiotem stanowiącym jego założenie i warunek

• Uwaga: dlatego, że jako ludzie znajdujemy się w sytuacji transcendentalnej, możemy mówić o naszej ludzkiej godności; gdyby w nas nie było rzeczywiście transcendentalności, rozpłynęlibyśmy się w bezpośredniości świata empirii – i to nawet o tym w ogóle nie wiedząc; nie byłoby w nas niczego, co miałoby godności

• Pojęcie graniczne: rzecz sama w sobie

• Naoczność, a tym samym doświadczenie, mają swoje źródło w fizyczno-empirycznym działaniu (afekcji) ze strony „nie-ja”

• Surowiec, tzn. materiał doznaniowy, który za pomocą apriorycznych form uzyskuje w doświadczeniu postać przedmiotu, zakłada jakieś „nie-ja” jako warunek doświadczenia

• Należy więc odróżnić:

  • Przedmiot, będący wynikiem naszego doświadczenia względnie naszej konstrukcji przedmiotowej; synteza materiału doznaniowego i apriorycznej formy (Kant nazywa go fenomenem; to co się ukazuje i zjawia)

  • Rzecz samą w sobie (Ding an sich; noumen), to co jest warunkiem doświadczenia i umożliwia wrażenie, oddziaływanie (afekcję)

• Rzecz sama w sobie, to pojęcie graniczne; coś, co istnieje bez apriorycznych form naszego poznania jako jego założenie; czym ona jest nie wiemy

• Rzecz samą w sobie można określić tylko negatywnie jako „nie-ja”, nie-fenomen

• Filozofia transcendentalna ma tu na uwadze dwa ważne problemy:

  • Nasze ludzkie poznanie jest skończone; interpretuje za pomocą swoich form apriorycznych coś, co w stosunku do niego jest, jako takie, uprzednie; nie jest to poznanie absolutne (boskie), stwarzające rzeczy; konstytuuje fenomeny, ale nie stwarza rzeczy samych w sobie, lecz ma w nich swoją granicę

  • Rzecz sama w sobie jako pojęcie graniczne wchodzi w miejsce substancji w sensie ontologicznym; transcendentalny punkt wyjścia Kanta nawiązuje do ontologicznego punktu wyjścia u Arystotelesa

• W jakimś sensie noumenem jest także „ja transcendentalne”, ponieważ również warunkuje to, co empiryczne

• „ja” refleksji transcendentalnej i „byt” refleksji ontologicznej są odgraniczone od immanencji doświadczenia

• Spór o istnienie świata

• W istocie sporu o istnienie świata w filozofii nie ma (R. Ingarden, Spór o istnienie świata)

• Czasami można spotkać opinie, że filozofowie o istnienie świata się spierają (wskazując na błędne rozróżnienie):

  • Idealiści (to, co widzimy do nie realne rzeczy, ale wytwór naszej wyobraźni)

  • Realiści

    • Naiwni (widzimy realne rzeczy takimi, jakimi są)

    • Krytyczni (rzeczy realne w rzeczywistości są nieco inne niż nam się jawią)

• Punktem wyjścia w filozofii jest doświadczenie, które zakłada doświadczające bycie-człowieka-w-świecie

• Filozofia interesuje się zatem warunkami, które umożliwiają takie bycie-w-świecie i warunkami doświadczenia

• W tym sensie daje się rozróżnić (ze względu na sposób refleksji filozoficznej, która zawsze zakłada „przeżycie pierwotne”):

  • Realizm refleksji ontologicznej (filozofia bytu)

  • Idealizm refleksji transcendentalnej (filozofia podmiotu)

  • Idealizm systemu absolutnego (filozofia ducha), który próbuje łączyć dialektycznie filozofię bytu i filozofię podmiotu z perspektywy absolutu (Boga, idei)

• Refleksja transcendentalna - podsumowanie

• Poznanie nie daje się pomyśleć jako fizyczno-empiryczny związek skutkowy i dlatego nie jest przedmiotem badań nauk szczegółowych

• Teoria odbicia w nauce o poznaniu jest nie do przyjęcia, ponieważ myśli ona poznanie jako fizyczno-empiryczny związek skutkowy

• Refleksja transcendentalna Kanta pokazuje, że poznanie jako warunek tego, co empiryczne, samo nie może być czymś empirycznym

• W doświadczeniu aprioryczne (nie-empiryczne) formy naszego sposobu poznawania nadają wielorakiej sferze naoczności zmysłowej kształt przedmiotu empirycznego

• Różnica transcendentalna mówi, że transcendentalność jako pierwiastek jaźniowy i podmiotowy jest warunkiem wszystkiego, co empiryczne (i immanentne pod względem doświadczenia) i dlatego nie występuje w sferze empirycznej

• Za pomocą granicznego pojęcia rzeczy samej w sobie Kant ukazuje granice naszego doświadczenia

  • Z jednej strony pojęcie to wskazuje, że nasze poznanie jest skończone, a nasza konstytucja przedmiotowa nie stwarza rzeczy, lecz je interpretuje

  • Z drugiej strony rzecz sama w sobie wchodzi w miejsce substancji w sensie ontologicznym

• Spór o istnienie świata jest problemem pozornym

• Kwestia „idealizm a realizm” prowadzi do trzech punktów wyjścia w trójkącie platońskim, które odsyłają się wzajemnie do siebie

• Poznanie zmysłowe i duchowe

1. Zmysłowość zewnętrzna i wewnętrzna

2. Zmysłowość a duch

   1. Podmiotowość

   2. Uniwersalność

   3. Całościowość

   4. Umiejętność mowy

   5. Samostanowienie na zasadzie wolności

3. Empiryzm i racjonalizm

   1. Empiryzm

   2. Racjonalizm

   3. Oświecenie

   4. Przezwyciężenie empiryzmu i racjonalizmu przez Kanta

• Poznanie zmysłowe i duchowe

• Zwykło się mówić, że poznanie zwierząt ogranicza się do sfery zmysłowej, podczas gdy u człowieka dochodzi jeszcze inny sposób poznania

• Istota zmysłowa obdarzona rozumem, jaką jest człowiek (animal rationale), tym ma się różnić od zwierzęcia jako istoty tylko zmysłowej

• W związku z tym mówi się o poznaniu duchowym w odróżnieniu od poznania zmysłowego

• Zmysłowość zewnętrzna i wewnętrzna

• Klasyczna teoria poznania rozróżnia między zmysłowością zewnętrzną a wewnętrzną (obydwie posiada zarówno człowiek, jak i zwierzę)

• Zmysłowość zewnętrzna obejmuje pięć zmysłów zewnętrznych: wzrok, słuch, powonienie, smak i dotyk

  • Istota zmysłowa odbiera tymi zmysłami zewnętrzne (fizyczne) oddziaływanie

• Zmysłowość wewnętrzna obejmuje cztery zmysły wewnętrzne (chodzi tu o zmysłowo-wewnętrzną sferę wewnętrzną istoty zmysłowej; nie ma ona charakteru duchowego; choć często tych samych wyrażeń używamy dla opisu dziedziny ducha)

  • Zmysł ogólny: uchodził za rdzeń zmysłowości w ogóle; postrzega akty zmysłowości zewnętrznej, rozróżnia je i koordynuje; zawdzięczamy mu pewną zmysłową świadomość i refleksyjność, która np. sprawia, że widzimy, jak pies szczeka

  • Wyobraźnia: potrafi przyjmować i zatrzymywać w sobie treści postrzeżeń; dzięki niej możemy pod nieobecność rzeczy je sobie aktualizować i wyobrażać (skarbiec form)

  • Władza sądzenia: pozwala oceniać treści postrzeżeń jako pożyteczne lub szkodliwe (dlatego np. owca, widząc wilka, ucieka); w połączeniu z wyobraźnią umożliwia zmysłowe wnioskowanie („uczenie się”)

  • Pamięć: dzięki niej istota zmysłowa potrafi zachowywać oceny dokonane już przez władzę sądzenia i w razie potrzeby może je aktualizować

• Jako ludzie nie możemy sobie wyobrazić czysto wewnętrznej sfery zmysłowej (zwierzęcej), ponieważ nasze poznanie zawsze stoi pod znakiem różnicy transcendentalnej i opisując tę sferę zawsze dokonujemy jakiejś antropomorfizacji

• Zmysłowość zewnętrzna i wewnętrzna

• W klasycznej teorii poznania istniało przekonanie, że instynkty, które wzmacniają działanie zmysłów wewnętrznych, występują w stopniu silniejszym u zwierząt niż u ludzi

• Już zmysłowość (zewnętrzna i wewnętrzna) jako taka zawiera w sobie element transcendentalny, nie-empiryczny, ponieważ nie daje się pomyśleć jako fizyczno-empiryczny związek skutkowy

• Tym bardziej niedostępne teorii empirycznej jest rozróżnienie między zmysłowością a duchem, które można przeprowadzić tylko na płaszczyźnie różnicy transcendentalnej

• Łatwo może dojść do pewnych nieporozumień:

  • Np. kiedy mówi się jednym tchem o inteligencji szczurów, psów i delfinów oraz o inteligencji człowieka; kiedy rozum, zdolność uczenia się, pamięć człowieka odróżnia się od „odpowiadających im” zdolności zwierząt nie w sposób zasadniczy, lecz tylko ilościowy; kiedy różnica między zmysłowością a duchem, między zwierzęciem a człowiekiem staje się nieistotna

• Zmysłowość zewnętrzna i wewnętrzna

• Należy zapamiętać, aby uniknąć podobnych nieporozumień:

  • Różnica między zmysłowością a duchem stanowi problem nie empiryczny, lecz transcendentalny

  • Zewnętrzna i wewnętrzna zmysłowość jest wspólna zwierzętom i ludziom i tym samym stanowi filozoficzną podstawę jednorodności pewnych zjawisk, jakie możemy obserwować w odniesieniu do człowieka i do zwierzęcia; zmysłowość nie jest jednak duchem

  • Przy ocenie teorii empirycznych należy zawsze zwracać uwagę na to, jaka redukcja tematyczna i abstrakcja metodyczna w nich się dokonuje; trzeba znać „sieć”, jaką się posługuje

• Zmysłowość a duch

• Na bazie pięciu aspektów spróbujemy uzasadnić rozróżnienie między zmysłowością a duchem:

  • Podmiotowość

  • Uniwersalność

  • Całościowość

  • Umiejętność mowy

  • Samostanowienie na zasadzie wolności

• Podmiotowość

• Poznanie duchowe jest poznaniem podmiotowym, jaźniowym, samoświadomym

• We wszystkim, co poznaję, jest ono zawsze zarazem u siebie samego i dlatego może zawsze droga refleksji powrócić do siebie

• Poznanie duchowe jest ze swej istoty odniesione do tożsamego „ja”

• Tożsame „ja” syntetyzuje i nadaje spójność strumieniowi poznania

• Nie rozpływa się w nurcie przeżyć empirycznych, lecz jest w nim stojącym „teraz”

• Dlatego człowiek potrafi drogą przypomnienia uobecniać sobie przeszłość, a drogą oczekiwania – przyszłość (przeszłość i przyszłość mogą się dla człowieka stać teraźniejszością; człowiek jest istotą dziejową)

• Człowiek potrafi uobecnić sobie swoją własną nieuniknioną śmierć, a także swój początek, co nasuwa pytanie o sens i przeznaczenie jego egzystencji (podstawa wszelkiej religii)

• Pod względem praktycznym ta samowiedza otrzymuje walor sumienia (podstawa etosu i prawa)

• Element duchowej podmiotowości jest w ludzkim „ja” zawsze odniesione do zmysłowości i modyfikuje akty zmysłowe

• Zwierzę nie uświadamia sobie tożsamości siebie samego w strumieniu swoich przeżyć, lecz niejako roztapia się w tym strumieniu i „pływnie” wraz z nim; żyje w bezpośredniości swoich chwilowych, aktualnych postrzeżeń, nie łącząc ich w sensowną spójność życia; nie uobecnia przeszłości ani przyszłości; nie wie, że jest tym, czym jest, i nie stanowi dla siebie samego problemu

• Uniwersalność

• Poznanie duchowe ma charakter pojęciowy

• Poznanie pojęciowe potrafi pomijać zmysłowe, „tu i teraz” występujące cechy zjawiska (abstrakcja) i ujmować je jako egzemplarz czegoś ogólnego

• W tym sensie jest ono uniwersalne: wykracza poza zjawisko indywidualne, ujmując ogólnie to, czym ono jest

• Zwierzę pomimo niezwykle złożonego charakteru swoje (zewnętrznej i wewnętrznej) zmysłowości nie osiąga poziomu poznania pojęciowego i myślenia; jego poznanie pozostaje odniesione wyłącznie do zjawisk i nie potrafi ich przekroczyć w sensie tworzenia pojęć

• Całościowość

• Poznanie duchowe zmierza do całości

• Człowiek próbuje ująć świat i samego siebie całościowo

• Człowiek jest w świecie, a przynajmniej może być, jak ktoś mieszkający przejściowo w ogromnej budowli, nieustannie powiększanej, do granicy której nie może dotrzeć, ale którą potrafi ogarnąć jako pewną całość

• Sfera życiowa zwierzęcia jest niczym więcej, jak tylko dynamiką elementów teraźniejszości, powiązanych ze sobą przez pamięć cielesną w stopniu, w jakim wymagają tego funkcje życiowe, które mają być spełniane

• Zwierzę pozostaje w sferze swoich postrzeżeń jak pestka w łupinie

• Umiejętność mowy

• Podmiotowość, uniwersalność i całościowość zbiegają się w umiejętności mowy, w której wyraża się poznanie duchowe

• Poznanie i mowa nie dają się od siebie oddzielić

• Podmiotowość poznania przejawia się w tym, że mówimy o języku w języku (ukazuje się tu też charakter transcendentalny języka)

• Pojęciowość poznania spełnia się w bogactwie znaczeniowym mowy

• Całościowość i „światowość” poznania ma charakter językowy, ponieważ nasze bycie-w-świecie dokonuje się zawsze w określonym języku

• Język umożliwia duchową wspólnotę

• Ludzkiej mowy i sposobów wyrazu zwierzęcia nie można obejmować nazwą „język” w tym samym znaczeniu

• Oba rodzaje „mówienia” możemy na pewno określić jako ważną pod względem biologicznym komunikację

• Między „językiem zwierząt” a językiem ludzkim nie zachodzi różnica stopnia, lecz różnica istotowa

• Różnica między człowiekiem a zwierzęciem

• Człowiek

• Podmiotowość (samowiedza, bycie-u-siebie, transcendowanie)

• Uniwersalność (pojęciowość, powszechność)

• Całościowość (horyzont bycia, świat, całość)

• Umiejętność mowy (język jako produkt kultury, wytworzony przez wychowanie i tradycję)

• Zwierzę

• Bezpośredniość (roztopienie w dynamice elementów teraźniejszości)

• Jednostkowość (zmysłowe „tu i teraz”)

• Ograniczony zakres (środowisko życiowe ustalone zgodnie ze specyfiką gatunku)

• „Język zwierzęcy” (dziedzictwo drogą instynktu)

• Samostanowienie na zasadzie wolności

• Samoistne znaczenie sfery duchowej widoczne jest w szczególny sposób w moralnym charakterze ludzkiej praktyki

• Różnica transcendentalna ujawnia się tu w tym, co nazywamy sumieniem

• W sumieniu samowiednia zdolność refleksji podmiotu odnosi się do działania

• „Ja” (jako „ja” transcendentalne) ukierunkowuję, oceniam lub potępiam siebie (jako „ja” empiryczne) względem jakości mojego (zamierzonego lub już dokonanego) działania

• Normy, które wchodzą tu w grę, są prawami i zasadami rozumu, uznawanymi przez nas za bezwarunkowo (kategorycznie) obowiązujące

• Fenomen sumienia pokazuje, że to od nas zależy, jak postępujemy, czy też co czynimy

• Mamy świadomość, że jesteśmy odpowiedzialni za nasze praktyczne działania

• Moralnego (i prawnego) znaczenia nie odnosimy do zachowania zwierząt i roślin

  • Niektórzy mówią o jakimś współczuciu u zwierząt, towarzyskości, altruizmie itp., ale w istocie mamy tu do czynienia z antropomorficznym spojrzeniem na zachowania zwierząt, a nie z moralnością (i prawem) w sensie ścisłym

• Ludzkie postępowanie nie sprowadza się do tego, że z naturalnych przyczyn wynika konieczny skutek

• Do swojego postępowania sami możemy się motywować

• Człowiek może stanowić o sobie samym na zasadzie wolności

  • Na tym też zasadza się ludzka godność:

    • Wg Tomasza z Akwinu jest podobny do Boga, ponieważ tak, jak Bóg, jest zasadą swoich czynów, ma wolną wolę i władzę nad swymi czynami

    • Wg Kanta człowiek jest celem sam dla siebie, tzn. jest zdolny do decydowania o swoim postępowaniu (człowiek jest autonomiczny)

    • Prawa człowieka winny więc zawierać w sobie prawa wolnościowe

• Empiryzm i racjonalizm

• Empiryzm przyznaje walor absolutny aspektowi zmysłowości

• Racjonalizm przyznaje walor absolutny aspektowi racjonalności

• Wersje klasyczne obu stanowisk pojawiają się w nowożytnej filozofii przedkantowskiej, tzn. w XVII i XVIII wieku

• Filozofię nowożytną znamionuje (oparty na filozofii podmiotu) zwrot ku podmiotowi

• Zwrot ten był możliwy w dwojakiej formie:

  • W postaci zwrotu ku podmiotowi jako istocie zmysłowej (empiryzm)

  • W postaci zwrotu ku podmiotowi jako istocie rozumnej (racjonalizm)

• Wytworzyło się także pewne rozgraniczenie geograficzne, które jest mniej więcej aktualne do dzisiaj:

  • Empiryzm szerzył się przede wszystkim w krajach anglosaskich

  • Racjonalizm szerzył się przede wszystkim na kontynencie europejskim

• Empiryzm

• Próbuje sprowadzić rozum do zmysłowości i wykazać, że jedynym poznaniem jest poznanie zmysłowe

• Akcent na doświadczalny, empiryczny i syntetyczny charakter nauk przyrodniczych

• Cechy stanowiska empirycznego (na przykładzie D. Hume’a):

  • Jak powstają treści naszej świadomości?

    • Wszystkie są ostatecznie postrzeżeniami zmysłowymi, których są dwa rodzaje:

      • Impresje (wrażenia) są to żywe, aktualne doznania zmysłowe (które są nam dane, gdy słyszymy, widzimy, czujemy, nienawidzimy, kochamy, pożądamy itd.)

      • Idee:

        • Proste powstają z odbicia impresji i są słabszymi kopiami

        • Złożone powstają z powiązania idei prostych przez asocjację (skojarzenia) na zasadzie mechanicznego podobieństwa, czasowej i przestrzennej styczności lub też związku między przyczyną a skutkiem

• Różny od zmysłowości rozum duchowy nie istnieje

• Konsekwencje:

  • Rzeczy (substancje) są tylko ciągami percepcji w świadomości zmysłowej

  • „Ja” jest jedynie wiązką (zmysłowych) percepcji („Ja” przestaje być postrzegane jako substancjalny podmiot)

• Klasyczny empiryzm dostarczył ważnych bodźców dla klasycznego pozytywizmu (XIX w.), neopozytywizmu (XX w.) i wielu stanowisk w obrębie filozofii analitycznej (XX-XXI w.)

• Racjonalizm

• Zmysłowość zostaje zdeprecjonowana

• Akcent na logiczno-matematyczny charakter nauk przyrodniczych

• Jasne i wyraźne ujęcie pierwszych zasad poznania nie ma nic wspólnego ze zmysłowością, lecz dokonuje się czysto racjonalnie (por. Kartezjusz)

• Podobnie jak w arytmetyce i w geometrii, istnieje jasne i wyraźne ujęcie, czysty ogląd, który gwarantuje niepodlegającą wątpliwości prawdziwość sądów

• Wszystko drogą logiczno-racjonalną daje się wyprowadzić z pierwszych zasad

• Te jasno i wyraźnie ujęte idee i zasady są rozumowi wrodzone

• Dla klasycznego racjonalizmu było oczywiste, że rozum otrzymał swoje wrodzone idee i prawdy od Boga

• Oświecenie

• Empiryzm i racjonalizm przygotowały grunt pod to, co nazywa się oświeceniem (XVIII wiek)

• Zwrot ku podmiotowi (empirystyczny lub racjonalistyczny) oznacza w oświeceniu ocenę wszystkiego (np. religii, tradycji, porządku społecznego) według nowo uzyskanego kryterium

• Oświecenie zmierzało do wyzwolenia świadomości i do zrewolucjonizowania stosunków społecznych

• Oświecenie ożywiał patos wiary w naukę i postęp

• Przezwyciężenie empiryzmu i racjonalizmu przez Kanta

• Refleksja transcendentalna Kanta zawiera w sobie częściowe uzasadnienie tych stanowisk, stawiając jednak wyraźne granice ich roszczeniu do całościowego rozwiązania problemu

• Według Kanta poznanie zmysłowe i nie-zmysłowe (duchowe) warunkują się wzajemnie i budują wspólnie gmach ludzkiego poznania:

  • Wbrew empiryzmowi Kant zauważa, że wszelkie poznanie zakłada formy aprioryczne (formy naoczności, pojęcia, zasady i idee), które nie pochodzą z doświadczenia, lecz je warunkują

  • Wbrew racjonalizmowi Kant wskazuje, że formy aprioryczne są ze swej istoty odniesione do naoczności i że bez naoczności nie wynika z nich poznanie

• Konsekwencje:

  • Nauki empiryczne zakładają sferę nie-empiryczną, ale nie mogą uczynić z niej przedmiotu swych badań

  • Struktury aprioryczne bez naoczności trafiają w próżnię, tzn. nie da się zbudować wiedzy opartej tylko na rozumowaniu bez odniesień doświadczenia

• Empiryzm, racjonalizm, oświecenie

• Struktura poznania

1. Struktura poznania według Tomasza z Akwinu

   1. Różnica pierwsza

   2. Różnica druga

2. Struktura poznania według Kanta

   1. Estetyka transcendentalna

   2. Logika transcendentalna

      1. Analityka transcendentalna

      2. Dialektyka transcendentalna

• Struktura poznania

• Przyjrzymy się dwom najważniejszym teoriom poznania, które pojawiły się w tradycji filozoficznej:

  • Teorii Tomasza z Akwinu (rozwinął myśl Arystotelesa)

  • Teorii Immanuela Kanta (rozwinął refleksję transcendentalną)

• Struktura poznania według Tomasza z Akwinu

• Tomasz z Akwinu stosuje do problemu poznania teorię aktu i potencji

• Tzw. idea dwóch różnic stanowi punkt węzłowy koncepcji Tomasza a Akwinu

• Różnica pierwsza

• Różnica między fizyczno-empirycznym związkiem skutkowym a poznaniem zmysłowym

• Poznanie zmysłowe jest wprawdzie skutkiem oddziaływania fizyczno-empirycznego, ale skutkiem na zasadniczo odmiennej płaszczyźnie sensu

• Zmysłowość jest potencją bierną, ponieważ jej akt dochodzi do skutku poprzez oddziaływanie zewnętrzne

• Powstają tu dwie kwestie:

  • Należy odróżnić zmianę zmysłową od zmiany materialnej, czyli naturalnej, a więc pobudzenie psychiczne od fizyczno-empirycznego związku skutkowego

    • Czym innym jest słyszenie huku, a czym innym sam huk

      • Huk jest jedynie warunkiem materialnym słyszenia, ale sam nie jest postrzeżeniem zmysłowym

  • Co się dokonuje w zmianie zmysłowej?

    • Cokolwiek jest przyjmowane, jest przyjmowane w sposób właściwy przyjmującemu

    • Istota zmysłowa przyjmuje oddziaływanie zewnętrzne w sposób zmysłowy

    • Zmiana zmysłowa uobecnia rzecz zmysłową w akcie zmysłowym, tzn. zindywidualizowaną rzecz zmysłową (wytwarza zmysłowy obraz, ale nie w znaczeniu teorii odbicia)

• Obraz zmysłowy nie jest tym, co istota zmysłowa postrzega, lecz tym, przez co postrzega ona rzecz zmysłową

• Akt zmysłowy jest ukierunkowaniem istoty zmysłowej na rzecz zmysłową obecną „intencjonalnie” w akcie

• Różnica druga

• Jest to różnica między poznaniem zmysłowym a duchowym (inteligibilnym):

• Intelekt zakłada zmysłowość, która dokonuje się z narządzie cielesnym, ale sam jest w swoim działaniu ściśle niematerialny

  • Czy możemy myśleć bez mózgu? > Mózg jest organem ludzkiej zmysłowości (a także zwierzęcej); nie oznacza to jednak, że mózg jest narzędziem intelektu (tak jak oko jest narządem zmysłu wzroku); sam intelekt nie ma żadnego narządu

• Ponieważ zmysłowość należy do sfery materialnej, natomiast intelekt jest niematerialny, to zmysłowość jako taka nie może sprawić tego, aby intelekt zaczął poznawać

  • Intelekt sam może sprawić w sobie intelektualne (duchowe) poznanie

  • Intelekt sam z siebie nie ma żadnej wiedzy; jest bierną potencją, czyli zdolnością przyjęcia pewnych określeń; potrzebuje zmysłowości, ale zmysłowość nie może intelektu określić

• Jeśli intelekt ma sprawić w sobie poznanie, to musi w nim istnieć różnica dwóch momentów:

  • Obok intelektu w stanie możności musi być intelekt określający, czyli czynny (oba mają się do siebie tak, jak akt i potencja)

  • Intelekt mimo, że różni się od zmysłowości, to jednak daje się do niej odnieść tak, jak daje się do siebie odnieść akt i potencja

  • Akt intelektu czynnego przenika, „oświetla”, aktualizuje potencjalnie inteligibilny element zmysłowy, nadaje mu swój własny kształt pojęciowy i zyskuje przez to sens, treść, znaczenie

  • Intelekt potencjalny dzięki działaniu intelektu czynnego uzyskuje (potencjalnie) wiedzę

• Pojedyncze doświadczenie dokonuje się zatem dialektycznie jako skrzyżowanie dwóch relacji o charakterze akt-potencja:

  • Relacji między intelektem czynnym a możnościowym

  • Relacji między intelektem czynnym a zmysłowością

• Struktura poznania według Tomasza z Akwinu

• Struktura poznania według Kana

• Myśli zawarte w Krytyce czystego rozumu

• Treść:

  • Estetyka transcendentalna

  • Logika transcendentalna:

    • Analityka transcendentalna

    • Dialektyka transcendentalna

  • Podsumowanie

• Estetyka transcendentalna

• Już sfera zmysłowa zawiera w sobie element transcendentalny jako warunek tego, co empiryczne

• Przez „estetykę” Kant rozumie sferę zmysłową

• Dlaczego w chaotycznej różnorodności materiału doznaniowego coś w ogóle staje się dla nas naoczne?

• Naoczność jest możliwa tylko dlatego, że istnieją aprioryczne (czyli nie-empiryczne), transcendentalne formy naoczności:

  • Przestrzeń jako forma naoczności zmysłu zewnętrznego, która pozwala określać kształt, wielkość i wzajemny stosunek przedmiotów

  • Czas jako forma naoczności zmysłu wewnętrznego, która pozwala określać jednoczesność lub następowanie po sobie przedmiotów

• Logika transcendentalna

• Ludzkie poznanie jest nie tylko naocznym oglądem przedmiotów, lecz zarazem myśleniem tego, co jest oglądane

• Jakie aprioryczne formy myślenia są konieczne, aby z tego, co naoczne, powstał świat doświadczalny?

• Logika transcendentalna dzieli się na:

  • Analitykę – chodzi o pojęcia i sądy intelektu

  • Dialektykę – chodzi o idee rozumu

• Analityka transcendentalna

• Intelekt (Verstand) jest to zdolność tworzenia pojęć i sądów

  • Wytwarza sam z siebie formy aprioryczne, przez które to, co naoczne, zostaje pomyślane (formy te bez naoczności są puste, a dane naoczne bez tych form są ślepe)

• Analityka dzieli się na:

  • Analityka pojęć – formy, które intelekt wytwarza spontanicznie sam z siebie

    • kategorie – puste formy pojęciowe możliwego doświadczenia

    • Kategorie – czynności syntetyzujące intelektu, tzn. dane naoczności są w nich myślane i pojmowane jako jedność

  • Analityka sądów

    • Sądy analityczne – treść orzecznika zawarta jest w treści podmiotu; nie poszerzają naszej wiedzy, ale jedynie ją objaśniają (np. „Ciała są rozciągłe”)

    • Sądy syntetyczne – orzecznik orzeka o podmiocie coś nowego, co poszerza nasze poznanie (np. „Dinozaury wymarły)

• Czy istnieją sądy syntetyczne a priori?

  • Kluczowe pytanie; jeśli nie to doświadczenie składa się ostatecznie z danych naocznych oraz tych form myślowych, które można analizować w logice formalnej

• Kant uważa, że takie sądy istnieją i za ich powstanie jest odpowiedzialna władza sądzenia, która pośredniczy między naocznością a pojęciem (tzn. że obie strony są do siebie właściwie odnoszone):

  • Np. „Wszystkie dane naoczne są wielkościami ekstensywnymi (obfitymi ilościowo)”; „We wszystkich zjawiskach element realny, będący przedmiotem doznania, ma wielkość intensywną, tzn. pewien stopień”, „Przy wszelkiej zmianie zjawisk substancja pozostaje niezmienna”

• Dialektyka transcendentalna

• Doświadczenie możliwe jest tylko wtedy, gdy dokonane przez intelekt syntezy doświadczenia zostaną poddane ideom rozumu (Vernunft)

• Dopiero wtedy jest wytłumaczona jedność świata doświadczalnego

• Aprioryczne idee rozumu:

  • Świat – idea całości doświadczenia zewnętrznego

  • Dusza – idea punktu odniesienia całości doświadczenia wewnętrznego

  • Bóg – idea punktu odniesienia całości w ogóle

• Idee te nie są konstytutywne, ale regulatywne, tzn. podają tylko zasadę systematycznej jedności wszelkiego używania intelektu a nie dają nam nowych transcendentalnych przedmiotów

• Struktura poznania u Kanta

• Podsumowanie

• Kant ukazał transcendentalne założenia współczesnych mechanistycznie zorientowanych nauk empirycznych

• Kant wskazał także, że pewne problemy (celowości świata, istnienia wolności, duszy, Boga) nie są możliwe do rozwiązania drogą teoretyczną (tzn. empiryczne nauki tego nie sięgają)

• Kwestie: celowości świata, istnienia wolności, duszy, życia po śmierci i Boga, można zdaniem Kanta rozwiązać jedynie drogą praktycznego rozumowania

• Przejawy zwrotu ku podmiotowości

• Omówimy nowsze i znaczące przejawy współczesnego zwrotu ku podmiotowi:

  • Fenomenologia

  • Egzystencjalizm

  • Hermeneutyka

  • Filozofia świadomości

• Fenomenologia Edmunda Husserla

• Edmund Husserl (1859-1938)

  • Twórca fenomenologii (nauka o zjawiskach)

  • Program: „Z powrotem do samych rzeczy” (tzn. analizować to, co się na ukazuje)

• Zjawiskiem jest wszystko, co ukazuje się nam w doświadczeniu (zewnętrznym i wewnętrznym)

• W zjawiskach ukazuje się nie tylko element zmysłowy

• Analiza wskazuje, że u podłoża tego, co zmysłowe, leży coś, co jest nie-zmysłowe

  • Przykład z pasącymi się dwoma krowami, do których dochodzi trzecia; widzimy nie tylko krowy, ale też, że 2+1=3 (równania tego się jednak nie postrzega, lecz rozumie)

• Dwuwarstwowość zjawisk:

  • To, co empiryczno-realne; stanowi podstawę zjawisk i „niesie” na sobie drugą warstwę

  • Warstwa istotowości i istotowych stanów faktycznych; warstwa przedmiotów idealnych (ejdetycznych); dostępna aktom duchowym (noezom; noesis – poznanie nie-zmysłowe) i ujmowane w oglądzie istoty

• Fenomenologia ma odsłonić i zbadać obszar czystych, idealnych, ponadczasowych i niedziejowych istotowości

• Duże znaczenie uzyskała fenomenologia także w dziedzinie filozofii praktycznej (m. M. Scheler, N. Hartmann, R. Ingarden)

  • Można fenomenologicznie odnaleźć istotę wartości i relacji między wartościami

• Egzystencjalizm

• Prekursor: S. Kierkegaard (1813-1855)

• Przedstawiciele: K. Jaspers (1883-1969), M. Heidegger (1889-1976), G. Marcel (1889-1973), J.P. Sartre (1905-1980) i M. Buber (1878-1965)

• Przedmiot zainteresowania: egzystencja człowieka (podmiotu)

• Egzystencjalizm

• Człowiek jest zdolny do refleksji nad swoim doświadczeniem i ma tu zasadniczo dwie możliwości:

  • Może nie zwracać uwagi na samego siebie (na swą osobowo-indywidualną podmiotowość) a skierować się ku temu, co dane obiektywnie (zainteresowania naukowo-techniczne) > nastawienie obiektywne

  • Może zwrócić się ku samemu sobie i przyjrzeć się swojej wolności (człowiek jest tym, co z sobą zrobi) > nastawienie subiektywne

• Poszczególni egzystencjaliści w różny sposób odpowiadają na pytanie o to, co jest właściwym człowiekowi sposobem egzystencji i jak człowiek winien przeżywać swoją wolność, np.:

  • Rozpacz można przezwyciężyć nawiązując więź z Bogiem (Kierkegaard)

  • Człowiek jest bezużyteczną pasją (Sartre)

  • Istnienie właściwe oznacza uczestnictwo w boskim byciu (Marcel)

  • W tzw. sytuacjach granicznych (śmierć, cierpienie) człowiek ma możliwość odszyfrować boski szyfr w sobie i świecie (Jaspers)

  • Człowiek bytuje ku śmierci, której się lęka (Heidegger)

• Egzystencjaliści kontynuują refleksję podmiotową, ponieważ szukają określeń i wyjaśnienia egzystencji człowieka jako podmiotu

• Hermeneutyka

• Przedmiot: wykładnia i rozumienie tekstów, teorii, zdarzeń, stanów faktycznych itd.

• Prekursorzy: egzegeci Pisma świętego, F.D.E. Schleiermacher (1768-1834), W. Dilthey (1833-1911)

• Przedstawiciele: H.G. Gadamer (1900-2002), P. Ricoeur (1913-2005)

• Przykład: dyrygent wykonuje z orkiestrą Dziewiątą Symfonię Beethovena i jest interpretatorem tego utworu; co to znaczy?

  • Czy tylko odtwarza to, co Beethoven stworzył?

  • Czy chodzi tylko o powtórzenie tego, co chciał wyrazić kompozytor?

  • Czy też może interpretator działa twórczo i wnosi w interpretację własne założenia?

  • Nikt chyba nie ma wątpliwości, że ostatnie pytanie dotyka istoty rzeczy

• Hermeneutyka

• Warunkiem rozumienia jest zawsze przedrozumienie, które wnosimy w rozumienie danej rzeczy

• Przede wszystkim chodzi o dziejowość naszego bycia-w-świecie, która znajduje wyraz w języku:

  • Z jednej strony chodzi o dziejowość danej wspólnoty, w której żyjemy

  • Z drugiej o dziejowość indywidualną

• Tzw. koło hermeneutyczne jest nieuniknione (nie da się dojść do obiektywnej istoty rzeczy): każde rozumienie nosi na sobie piętno przedrozumienia podmiotu rozumiejącego

  • Tego, co Beethoven sam chciał wyrazić w swojej symfonii nigdy nie będziemy wiedzieć

  • Nigdy nie ma punktu wyjścia całkowicie pozbawionego założeń

• Konkretny żywy język jest wyrazem wspólnego przedrozumienia

• Już sam język, którym się posługujemy, odciska swoje piętno na wszelkim rozumieniu (por. tzw. językowy obraz świata)

• Hermeneutyka odgrywa ogromną rolę w pojmowaniu metod nauk humanistycznych; chodzi w nich w sposób szczególny o rozumienie (interpretację)

  • Np. problem historiografii staje przed każdym okresem dziejowym na nowo; inaczej widzi te same wydarzenia Polak, Niemiec i Rosjanin

  • Np. nie można interpretować dzieł sztuki w oderwaniu od ówczesnej sytuacji

• Również nauki przyrodnicze nie są wolne od problemu koła hermeneutycznego; historia teorii i metod przyrodoznawstwa pokazuje, że jest ono silnie związane z uwarunkowanymi epoką i kulturą sposobami myślenia

• W najmniejszym stopniu problematyka hermeneutyczna ciąży na naukach formalnych

• Filozofia świadomości

• Od ok. 1980 roku coraz więcej miejsca we współczesnej filozofii poświęca się dyskusjom nad tzw. filozofią świadomości

• W dyskusjach tych uczestniczą nie tylko filozofowie, ale również: przyrodoznawcy, zwłaszcza biolodzy, neurolodzy, psychologowie i fizycy

• Impuls do zainteresowania się filozofią świadomości wyszedł od nauk przyrodniczych, gdy podjęto próbę zbadania fenomenu ludzkiej świadomości i wyjaśnienia jej metodami empirycznymi

• Procesy zachodzące w mózgu są jako takie natury fizykalno-materialnej, a nie czymś, co jest doznawane psychiczno mentalnie

• Jest wyraźna różnica między sferą psychiczną a fizyczną, między doznaniami świadomymi a (dającymi się opisać fizjologicznie, neurologicznie czy też chemicznie) procesami zachodzącymi w mózgu

• Wprawdzie bez mózgu nie moglibyśmy niczego doznawać, ale oznacza to jedynie materialno-przyczynowe uwarunkowanie świadomego doznawania przez mózg, a nie tożsamość doznania i procesu mózgowego

• Filozofia świadomości

• Wprawdzie w filozofii świadomości jest wiele różnych stanowisk, ale w gruncie rzeczy chodzi o przeciwieństwo dwóch zasadniczych:

  • Naturalizm albo fizykalizm – stany ludzkiej świadomości (tzw. qualia – stany, którym przysługuje świadoma jakość, tzn. zdolność do postrzegania się przez człowieka jako „ja”) dają się wytłumaczyć za pomocą nauk przyrodniczych;

    • Qualia to fizykalne procesy mózgowe dające się opisać neurobiologicznie czy też chemicznie

    • Często wiąże się z materialistycznym obrazem świata i człowieka

  • Stanowisko przeciwne (nie istnieje dla niego jakieś specyficzne określenie) – qualia nie dają się wyjaśnić na sposób przyrodoznawstwa, ale natrafia ono tu na zasadniczą granicę

• Szansa rozwiązania tej kwestii (jakiej natury są qualia) wydaje się być niezwykle trudna i należałoby się najpierw zastanowić nad wyraźnym zakreśleniem kompetencji i granic poszczególnym dyscyplinom zainteresowanym problemem ludzkiej świadomości, co mogłoby umożliwić ich owocną współpracę

• Filozofia świadomości

• Na podstawie naszych dotychczasowych ustaleń można powiedzieć:

  • Między sferą zmysłową a duchem istnieje zasadnicza różnica

    • Mózg jest organem zmysłowości (także u zwierząt) a szczególna cecha ludzkiego mózgu polega na tym, że jest on organem tej zmysłowości, która stanowi podstawę życia mentalnego i mu odpowiada

    • Mózg jest organem zmysłowości będącej podstawą ducha

  • Czy akty mentalne mogą oddziaływać przyczynowo na procesy fizyczne (kwestia ludzkiej wolności)?

    • Bez uznania wolności człowieka wszelka przyczynowość będzie naturalna, czyli mówienie o moralnej i prawnej odpowiedzialności jest iluzją

  • Trudno jest zanegować tzw. różnicę transcendentalną

    • Tzn. człowiek jest istotą podmiotowo-świadomą; bez istnienia takiej istoty fizyczna rzeczywistość nie może być przedmiotem jakiejś teorii (a nawet naturalizm jest jakąś teorią, czyli jest wyrażany przez człowieka-naukowca, który jest siebie świadomy)

  • Naturalizm eliminuje z pojęcia człowieka to, w czym tradycyjnie upatruje się podstawę godności człowieka: jego samowiedną, rozumowo-wolną podmiotowość

    • Dające się opisać chemiczne procesy mózgowe jako takie nie posiadają godności i nie zasługują na szacunek

• Filozofia świadomości

• Czy jest możliwa świadomość sztuczna? Czy można tworzyć artefakty (komputery, automaty, roboty itd.), które posiadałyby qualia?

• „Sztuczna świadomość” oznacza coś innego niż „sztuczna inteligencja”

• Przez „sztuczną inteligencję” rozumiemy zdolność maszyn do wykonywania funkcjonalnych operacji (logicznych, matematycznych, gramatycznych, przekładowych), które dla nich programujemy

• Odpowiedź na pytanie o możliwość „sztucznej inteligencji” zależy od stanowiska, jakie zajmie się w kwestii filozofii świadomości:

  • Dla naturalisty nie będzie problemu z przypisaniem wysoce zorganizowanym maszyn „sztucznej świadomości”

  • Dla stanowiska przeciwnego „sztuczna świadomość” będzie niemożliwa, ponieważ świadomo-intelektualne doznawanie leży zasadniczo na innej płaszczyźnie niż wszelkie procesy mechaniczne (nawet wielce złożone)

• Streszczenie

• Fenomenologia ma charakter filozofii świadomości, która poszukuje czystych, idealnych istotowości, treści znaczeniowych i istotowych stanów faktycznych we wszystkich dziedzinach filozofii; jako fenomenologia transcendentalna stara się badać fenomenologicznie płaszczyznę transcendentalności

• Egzystencjalizm ujmuje podmiot jako konkretnie własną, projektującą siebie wolność i istotę człowieka widzi w egzystencji; bada tzw. egzystencjały, czyli podstawowe struktury egzystowania

• Hermeneutyka ujawnia, że wszelkie rozumienie w najszerszym sensie jest uwarunkowane przedrozumieniem; przedrozumienie ma z jednej strony znamię kulturowo-wspólnotowe, a z drugiej indywidualno-dziejowe; w przedrozumieniu pozycję kluczową zajmuje język, ponieważ ludzkie bycie-w-świecie ma ze swej istoty charakter językowy

• W rozwijanej ostatnio filozofii świadomości chodzi o pytanie, czy świadomość (doznawanie subiektywno-mentalne, fenomenalne) ma znaczenie samoistne, czy też można ją fizykalistycznie sprowadzić do procesów mózgowych