Uchwała
Sądu Najwyższego
z dnia 5 czerwca 1985 r.
III CZP 35/85
Sprzeciw współwłaścicieli reprezentujących większość udziałów we współwłasności nieruchomości wyłącza możliwość uznania, że współwłaściciel występujący z wnioskiem o ustanowienie służebności drogowej wykonuje czynności zmierzające do zachowania wspólnego prawa (art. 209 k.c.).
OSNC 1986/4/47
3126
Dz.U.1964.43.296: art. 391
Dz.U.1964.16.93: art. 145; art. 209; art. 285
Skład orzekający
Przewodniczący: sędzia SN S. Dmowski. Sędziowie SN: J. Szachułowicz, T. Żyznowski (sprawozdawca).
Sentencja
Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Jerzego Zbigniewa S. z udziałem Stanisława S., Jadwigi Haliny J., Ireny Zofii P., Jerzego Henryka P., Ireny S. i Józefa oraz Marianny małżonków G. o ustanowienie służebności gruntowej po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Radomiu, postanowieniem z dnia 18 kwietnia 1985 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.
"1. Czy współwłaściciel nieruchomości mający mniejszość we współwłasności jest uprawniony na podstawie art. 209 k.c. do wystąpienia z wnioskiem o ustanowienie służebności gruntowej przy sprzeciwie większości współwłaścicieli?
2. W wypadku pozytywnej odpowiedzi na powyższe pytanie, kto jest zobowiązany do zapłaty wynagrodzenia - wnioskodawca czy wszyscy współwłaściciele stosownie do udziałów?"
podjął następującą uchwałę:
Sprzeciw współwłaścicieli reprezentujących większość udziałów we współwłasności nieruchomości wyłącza możliwość uznania, że współwłaściciel występujący z wnioskiem o ustanowienie służebności drogowej wykonuje czynności zmierzające do zachowania wspólnego prawa (art. 209 k.c.).
Uzasadnienie faktyczne
Wnioskodawca Jerzy S. wnosił o ustanowienie na nieruchomości małżonków Marianny i Józefa G., położonej w R. przy ul. Reja 22a, drogi koniecznej na rzecz każdoczesnych właścicieli nieruchomości, położonej w R. przy ul. Reja 22, w sposób, w jaki wnioskodawca wskaże podczas przeprowadzenia dowodu z oględzin nieruchomości.
Małżonkowie Marianna i Józef C. oraz pozostali we wniosku uczestnicy postępowania wnosili o oddalenie wniosku.
Sąd Rejonowy w Radomiu postanowieniem z dnia 26 listopada 1984 r. ustanowił dla Jerzego S. s. Stanisława i Heleny służebność osobistą przechodu i przejazdu przez nieruchomość o powierzchni 600 m2 położoną przy ul. Reja 22a w R., stanowiącą własność Józefa i Marianny małżonków G., mającą urządzoną księgę wieczystą kw. nr (...). Wyznaczając odcinek pasa gruntu przeznaczony do komunikacji - w znaczeniu w tymże orzeczeniu określonym - Sąd Rejonowy powołał się na mapę sporządzoną przez biegłego geodetę inż. Stanisława F., na której projektowana droga została oznaczona literami N.P.R.S.J.K.L.M. Ponadto ustanowiona została dla wnioskodawcy Jerzego S. służebność osobista przechodu na strych usytuowany na poddaszu budynku mieszkalnego, położonego przy ul. Reja 22 w R., a przebieg tego przejścia przez budynek mieszkalny Józefa i Marianny małżonków G. określony został w nawiązaniu do planów biegłego sądowego mgra inż. Wiesława N., stanowiącego załącznik do opinii tego biegłego z dnia 10 października 1983 r. Tytułem wynagrodzenia zasądzono od Jerzego S. na rzecz Józefa i Marianny G. kwotę 31 425 zł i jednocześnie Józefowi i Mariannie małżonkom G. nakazał Sąd orzekający usunięcie komórki drewnianej usytuowanej na wytyczonym szlaku drożnym. Zasądził ponadto od małżonków G. na rzecz wnioskodawcy 12 900 zł tytułem zwrotu kosztów postępowania oraz rozstrzygnął o opłatach sądowych.
W uzasadnieniu tego postanowienia Sąd Rejonowy przytoczył ustalenia wskazujące, że wnioskodawca Jerzy S. jest współwłaścicielem w 125/960 częściach nieruchomości o pow. 831 m2 położonej w R. przy ul. Reja 22. Od wschodu nieruchomość ta graniczy z działką oznaczoną nr porządkowym 22a, stanowiącą - na zasadach ustawowej wspólności majątkowej - własność Józefa i Marianny małżonków G. Na tej nieruchomości znajduje się budynek mieszkalny, który w przeszłości stanowił całość z budynkiem usytuowanym na działce nr 22, w którym zamieszkuje wnioskodawca. Współwłaścicielami działki nr 22 - poza wnioskodawcą - są uczestnicy postępowania: Jadwiga J. w 125/480 częściach, Irena P. w 125/480 częściach, Jerzy P. w 125/480 częściach, Stanisław S. w 125/960 częściach. Od zachodu działka nr 22 graniczy z nieruchomością oznaczoną nr porządkowym 24, a współwłaścicielami jej są: Jadwiga J. w 125/480 częściach, Irena P. w 125/480 częściach, Jerzy P. w 125/480 częściach oraz Irena S. w 125/480 częściach.
Działki przy ul. Reja oznaczone numerami 22, 22a i 24 stanowiły do 1958 r. całość o powierzchni 2.2509 m2, uregulowaną w księdze wieczystej kw. nr (...) na nazwisko: Jadwigi J., Ireny P., Stanisława P., Kazimierza P. i Jerzego P. w 1/5 części. Następnie teren ten został podzielony na dwie działki oznaczone nr porządkowymi 22 i 24 przy ul. Reja. Działka nr 22 została w 1961 r. podzielona na dwie parcele nr 1/1 (o powierzchni 831 m 2) przy ul. Reja 22 i parcela 1/2 (o powierzchni 600 m2). W wyniku tego podziału nieruchomość przy ul. Reja 22 pozbawiona została bezpośredniego dojazdu od ul. Reja, gdyż cały grunt zajęty jest przez budynek mieszkalny. W 1962 r. Marianna i Józef małżonkowie G. nabyli działkę przy ul. Reja nr 22a o powierzchni 600 m2 wraz z budynkiem mieszkalnym i gospodarczym usytuowanymi na tej nieruchomości. Natomiast Jerzy S. i Stanisław S. od Kazimierza P. nabyli w 1964 r. aktem notarialnym udział 125/480 w działce nr 22 o powierzchni 831 m 2 zabudowaną budynkiem mieszkalnym. Nabywca Jerzy S. zamieszkujący w tym budynku nie miał do niego dojścia bezpośrednio z ulicy Reja, przechodził przez nieruchomości sąsiednie nr 22 lub 24. Małżonkowie G. sprzeciwili się temu i w 1979 r. uzyskali wyrok Sądu Rejonowego w Radomiu zakazujący wnioskodawcy Jerzemu S. korzystanie z ich nieruchomości. Potrzeba ustanowienia drogi koniecznej jest następstwem podziału nieruchomości pierwotnie oznaczonej nr 22 na dwie parcele 22 i 22a, a następnie zbycie działki nr 22a Józefowi i Mariannie małżonkom G. Przemawia to, zdaniem Sądu Rejonowego, za obciążeniem działki nr 22a będącej przedmiotem czynności prawnej. Ponieważ pozostali współwłaściciele działki nr 22 nie są zainteresowani ustanowieniem takiej służebności, a Irena P., Jadwiga J. i Jerzy P. są jednocześnie współwłaścicielami działki nr 24, przeto wnioskodawca, zdaniem Sądu, może żądać ustanowienia służebności osobistej.
Powyższe orzeczenie zakwestionował wnioskodawca Jerzy S., zarzucając obrazę art. 145 § 1 k.c. przez ustanowienie służebności osobistej zamiast gruntowej, czego wymaga sytuacja gospodarcza całej nieruchomości, rodziny wnioskodawcy, a także zamieszkałych tam lokatorów. Skarżący zarzucił także, że zasądzone wynagrodzenie jest wygórowane.
Uczestnicy postępowania małżonkowie G. zarzucili także obrazę art. 145 k.c. przez obciążenie ich nieruchomości służebnością zamiast sąsiedniej od zachodu działki nr 24.
Rozpoznając rewizję Sąd Wojewódzki wskazał, że współwłaściciele nieruchomości przy ul. Reja 22, tj. Jadwiga Halina J., Irena Zofia P. oraz Jerzy Henryk P. reprezentujący większość, bo 355/480 udziałów, sprzeciwili się wnioskowi, żądając jego oddalenia. Wymienieni uczestnicy postępowania są współwłaścicielami nieruchomości przy ul. Reja 24, a brak ich zainteresowania do rozwiązania spornej kwestii, a nawet negatywny stosunek do zgłoszonego wniosku o ustanowienie drogi koniecznej wynika z tego, że w ogóle nie zamieszkują w R. Nie chcą ponosić żadnych obciążeń finansowych wynikających z podjętej przez wnioskodawcę akcji.
Taka postawa pozostałych - będących w większości - współwłaścicieli zrodziła przedstawione przez Sąd Wojewódzki wątpliwości, a mianowicie, jakie znaczenie w świetle art. 209 k.c. wywiera sprzeciw tychże współwłaścicieli.
Uzasadnienie prawne
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Prawa i obowiązki współwłaścicieli i ich wewnętrzna więź o charakterze materialnoprawnym należą do istoty współwłasności. Na prawidłowe jej funkcjonowanie poważny wpływ wywiera uregulowanie zarządu rzeczą wspólną, zapewniającego ochronę przedmiotu wspólnego prawa, a także umożliwiającego korzystanie przez współwłaścicieli z rzeczy wspólnej.
Ustawodawca, wyodrębniając czynności zwykłego zarządu (art. 201 k.c.) i w ramach tej formy zarządu czynności zachowawcze (art. 209 k.c.) oraz czynności przekraczające zakres zwykłego zarządu, pozostawił współwłaścicielom możliwość określenia innego sposobu zarządzania rzeczą wspólną niż wynikający z ustawy. Uregulowanie sposobu korzystania z rzeczy należy do współwłaścicieli. Ingerencja Sądu ma zawsze charakter decyzji zastępczej likwidującej wynikły spór pomiędzy zainteresowanymi.
Przytoczone w sformułowanym pytaniu wątpliwości Sądu Wojewódzkiego zrodziły się na tle wykładni art. 209 k.c. Chodzi mianowicie o rozstrzygnięcie aktualnej w toku tego postępowania kwestii, czy wystąpienie z wnioskiem o ustanowienie drogi koniecznej stanowi czynność zmierzającą do zachowania wspólnego prawa, chociażby większość współwłaścicieli zgłosiła sprzeciw.
Pozytywna odpowiedź byłaby równoznaczna z przyznaniem legitymacji każdemu ze współwłaścicieli, bez względu na wielkość jego udziału i reakcję pozostałych współwłaścicieli. Każda bowiem czynność zachowawcza jest ze swej istoty czynnością zwykłego zarządu (art. 201 k.c.). Jednakże nie każda czynność z zakresu takiego zarządu jest czynnością zachowawczą (art. 209 k.c.). Czyli art. 209 k.c. stanowi wyjątek w stosunku do art. 201 k.c. Wynikające ze współwłasności prawa i obowiązki współwłaścicieli są zróżnicowane i wielorakie, a sama instytucja współwłasności jest źródłem kontrowersji doktrynalnych.
Ograniczając zatem zakres rozważań i odpowiedzi do kwestii wynikających z toku postępowania, należy stwierdzić, że wyodrębnienie tzw. czynności zachowawczych z ogółu czynności zwykłego zarządu jest podyktowane specyficzną rolą i znaczeniem tych czynności (art. 209 k.c.). Mianowicie, częściowo odmienne ich unormowanie jest wynikiem potrzeby ułatwienia ochrony wspólnego prawa, a więc działania mającego na względzie dobro i interes wszystkich współwłaścicieli. Taki czynny współwłaściciel podejmujący akcję sądową (ale nie tylko) działa - bez względu na wielkość jego udziału - w imieniu własnym. Jak trafnie przyjmuje się w judykaturze, nie jest on przedstawicielem ustawowym pozostałych współwłaścicieli, ale występuje w ich interesie. Istnieje domniemanie, że czyni to zgodnie z wolą wszystkich, dotychczas biernych współwłaścicieli. Pozycja prawna lub sfera interesów pasywnych współwłaścicieli nie może być narażona czy zagrożona negatywnymi skutkami dokonanych czynności zachowawczych. Będą natomiast partycypować oni - w odpowiednim stosunku - w korzyściach wynikających z zapadłego orzeczenia. Orzeczenie to natomiast nie przeszkadza samodzielnemu wystąpieniu przez każdego ze współwłaścicieli z odpowiednim roszczeniem (i w przysługującym mu zakresie) bez narażenia się na zarzut rzeczy osądzonej.
Roszczenie o ustanowienie drogi koniecznej podlega realizacji w postępowaniu nieprocesowym. Wszyscy zatem współwłaściciele nieruchomości izolowanej biorą udział w tym postępowaniu jako zainteresowani w sprawie (art. 510 k.p.c.). Jeżeli złożony wniosek o ustanowienie służebności drogowej zyska aprobatę wszystkich współwłaścicieli, to dokonana przez wnioskodawcę czynność traci charakter zachowawczej w rozumieniu art. 209 k.c. Zapadłe orzeczenie dotyczyć ich będzie niepodzielnie.
Ujawniona różnica zdań między współwłaścicielami dotyczy samej zasady zgłoszonego żądania ustanowienia służebności. Tej treści sprzeciw oznacza, że wnioskodawca działałby wbrew woli innych współwłaścicieli składających sprzeciw. Upada zatem domniemanie, że wszczynający postępowanie o ustanowienie służebności drogi koniecznej działa zgodnie z wolą wszystkich współwłaścicieli. Wniesienie sprzeciwu przez większość współwłaścicieli - w rozumieniu art. 204 k.c. - pozbawia (w rozpoznawanej sprawie współwłaściciela) wnioskodawcę legitymacji do działania w ich imieniu. Żądanie ustanowienia służebności mieści się w ramach zwykłego zarządu, bez względu na to, czy złożony wniosek jest wynikiem zmiany dotychczasowego korzystania z nieruchomości, czy też - jak to dowodzi wnioskodawca - zmierza tylko do zalegalizowania poprzez uzyskanie orzeczenia sądowego już istniejącego i wieloletniego dostępu do nieruchomości, z którego faktycznie współwłaściciele korzystali.
Skoro z przyczyn wyżej przytoczonych nie może mieć zastosowania wyjątek w postaci art. 209 k.c., to znajdzie zastosowanie reguła o charakterze ogólnym (art. 201 k.c.). A wobec braku zgody większości współwłaścicieli wnioskodawca może żądać upoważnienia sądowego do dokonania czynności (art. 201 zdanie drugie k.c.).
Wobec treści udzielonej odpowiedzi na pierwsze z przytoczonych pytań bezprzedmiotowa stała się kwestia obowiązku zapłaty wynagrodzenia sformułowana w drugim pytaniu.