Ewolucja prawa starego testamentu od krwawej zemsty do publicznego wymiaru sprawiedliwości.
Rozciągały się na wielkich przestrzeniach, dominowała gospodarka związana z eksploatacją ziemi.
Gospodarka opierała się na pracy niewolników
Na czele państwa stał monarcha z nieograniczoną despotyczną władzą. Władza miała charakter teokratyczny. Monarcha był uważany za bóstwo lub reprezentanta bóstwa i to było podstawą jego autorytetu.
Jednostka była całkowicie podporządkowana państwu.
Państwo było zarządzane centralnie przez urzędników. W ówczesnych warunkach gospodarczo – komunikacyjnych odległość pomiędzy organami centralnymi a lokalnymi utrudniał trwałość centralizacji państwowej, była to słabość despotii i przyczyna częstych rozpadów.
Podbita przez Darów – następców cywilizacji Mykeńskiej (ok. 1200 p.n.e.) nie stwarzała możliwości organizacji zcentralizowanego państwa (czynniki geograficzne, tren górzysty, brak zagrożenia z zewnątrz, mało terenów uprawnych) te elementy przyczyniły się do powstawania państw – miast (polis)
Powstało w IX w.p.n.e. podstawy ustroju arystokratycznego Sparty stworzył król Likurg Viii. P.n.e. który rozpoczął podboje terytorialne (polityka ekspansji poprzez podboje). Była to polis arystokratyczna o charakterze militarnym, handel nie odgrywał większej roli, podstawą gospodarki było rolnictwo.
Panującą klasą byli spartaci, od 7 roku życia byli wychowywani w rygorach życia wojskowego, głównym zadaniem była obrona kraju i wojna. Tylko oni mieli prawa polityczne. Byli równi co do praw jak i obowiązków. Nie było jednak równości majątkowej. Każdy spratiata otrzymywał od państwa dział ziemi wraz z niewolnikami. Nie mógł jej testować ani alienować jedynie dzielić na łożu śmierci z synami.
Preiojkowie mieszkali na obrzeżach miasta, byli osobiście wolni z prawem cywilnym i obowiązkiem służby wojskowej, zajmowali się handlem i rzemiosłem.
Heloci – byli niewolnikami. Stanowili własność państwa, byli przywiązani do ziemi. Do obowiązków należało pełnienie służby wojskowej podczas ekspedycji karnych (krypteje) zabijano ich związku z procentowo większą liczbą niż spartiaci.
Eforowie – najważniejsi urzędnicy Sparty, początkowo wyznaczani przez króla później przez Apele. Kadencja trwała 1 rok. Urzędnikiem mógł się stać pełnoprawny obywatel po ukończeniu 30 lat. Urząd był kolegialny i tworzyło go 5 eforów, uchwały zapadały większością głosów. Do kompetencji należało sprawowanie kontroli nad wychowaniem, życiem spartiatów oraz nadzór nad preiojkami i helotami. Potem sprawowanie kontroli nad królem, podczas wypraw wojennych, karanie dowódców oddziałów wojskowych, polityka zagraniczna, zwoływanie Apelli i Geruzji.
Rada starszych – Geruzja. Składała się z 2 królów i 28 gerontów (spartiata po ukończeniu 60 lat) wybieranych przez zgromadzenie ludowe. Do uprawnień należało: rozpatrywanie, rozstrzyganie najważniejszych spraw państwa, sądownictwo w sprawach karnych zagrożonych karą śmierci, wygnanie, pozbawienie czci, przygotowanie projektów uchwał.
Zgromadzenie ludowe – Apella tworzyli wyłącznie pełnoprawni obywatele, zwoływali i przewodniczyli królowie od V w eforowie. Prawo przemawiania mieli królowi, geronci i eforowie. Kompetencje określał akt zwany wielką retrą i przyjmowanie i odrzucanie wniosków zgłoszonych przez gerontów i eforów, wybór gerontów, eforów, dowódców wojskowych, wychowanie młodzieży, sądownictwo nad urzędnikami.
Syjonizm – Ateny łączyły się z innymi polis drogą pokojową. Ateny powstały w poł. VIII w.p.n.. na półwyspie Attyka (mało ziemi uprawnej, atutem były bogactwa naturalne i dobrze rozwinięta linia brzegowa). Stwarzało to doskonałe warunki do rozwoju handlu i rzemiosła a tym samym do zwiększania liczby ludności ( 300 tys. – V w.p.n.e.)
Pierwotnie ustrój opierał się na strukturze rodowej. Rody (ok. 30) tworzyły fratrie których było 12 t łączyły i fyle (plemiona - 4) niezależnie od rozwoju ustroju rodowego występował podział na klasy (szlachtę, chłopów, rzemieślników).
Szlachta – pozycja opierała się na posiadaniu majątków ziemskich, organizacji rodowej oraz na wykształcenia. Byli przekonani o swej wyższości. Wykorzystując dominację ekonomiczną szlachta narzucała warunki chłopom doprowadzające do uzależnienia. Ucisk powodował zadłużenie chłopów i z czasem przechodzenie ziemi na własność arystokracji, napięcie pomiędzy szlachtą a chłopstwem spowodowało konflikt 630 p.n.e. (Kylon) dopiero po kodyfikacji 621 przez odsunięto groźbę rewolty.
Reformy Solona (594 – 593 p.n.e.) przyniosły poprawę stosunków, reformy ekonomiczne polegały m.in. na strząśnięciu długów (anulowano wszystkie długi zaciągnięte pod zastaw gruntu. Zwrócono ziemię utraconą wskutek jej niewykupienia. Wykupiono na koszt państwa osoby, które popadły w niewolę, zniesiono niewolę za długi. Reformę ekonomiczną dopełniła reforma społeczna. Obywateli podzielono na klasy wg posiadanego majątku i uzyskiwanego dochodu (miary). Podział na V klas z czego I – III posiadały pełnie praw. Reformy Solona nie zadowoliły społeczeństwa (szlachta i biedota – niezadowoleni). Antagonizmy wykorzystał Pizystrat ustanawiając tyranię. Po wygnaniu Pizytradów kolejne reformy przeprowadził 507/6 Kleistenes. Zniszczył on organizacje rodowe i zastąpił terytorialną. Zmieniono nazwiska obywateli (imię + nazwa gminy bez imienia ojca) obywatelem mogła być osoba pochodząca od ojca i matki obywatela. Urzędy można było piastować po ukończeniu 30 roku życia. Zapanował interwencjonizm: zmiana systemu wag i miar, zakaz wywozu produktów rolnych oprócz oliwek.
Na czele stał król (basileus) początkowo elekt później dziedzic dzierżył wszelką władzę ustawodawczą, wykonawczą, sądowniczą i wojskową, pełnił również funkcje kapłańskie. Sprawy rozpatrywane podczas pokoju był kontrolowane przez radę starszych (bula) i zgromadzeni ludowe (agora) z czasem kompetencje monarsze ograniczono.
Rada starszych – Areopag (nazwa pochodna ze wzgórza, gdzie się zbierali) składała się z byłych archontów kończących urzędowanie, przewodniczył dawny król do kompetencji należało sądzeni przestępstw przeciwko życiu i zdrowiu, administrowanie państwem, nadzór nad wykonywaniem ustaw (do V w.p.n.e.)
Urzędnicy – najważniejszymi byli Archonci. Na początku urząd wojskowy, urząd kierowana sprawami wewnętrznymi docelowo kolegium dziewięciu Archonów.
POLIS OLIGARCHICZNA Od reform Solona do tyranii Dizytrata. Podstawy stanowiły reformy Solona.
Instytucje – wielka rada (bule)
Składała się z 400 członków po 100 z każdej fyle (plemienia). Przystępowali do niej wyłączni wybierani obywatel po ukończeniu 30 lat, z klas majątkowych I – III. Do kompetencji rady należało rozpatrywanie wniosków ustawodawczych, które miały być przedłożone zgromadzeniu obywateli.
Zgromadzenie obywateli (Ekklezja)
Brali w niej udział obywatel czterech klas majątkowych po ukończeniu 20 roku życia. Do kompetencji należało rozstrzyganie najważniejszych spraw państwowych. Zgromadzenie nie posiadało inicjatywy ustawodawczej.
POLIS DEMOKRATYCZNA od obalenia tyranii i reform Kleistensa.
Podstawą była likwidacja 4 fyl plemiennych i zastąpienie ich fylami terytorialnymi. Fyle miała własny samorząd z obieranymi naczelnikami, dzieliły się na demy (gminy) ze losowanymi starostami na czele. Do poszczególnych demów przypisani byli obywatele, przynależność była dziedziczna i obowiązkowa.
Podstawą demokracji była wobec prawa (isonomia) równość obywateli, wolność idea rządów prawa (wolność słowa, swoboda działalności politycznej - isegogia - w granicach dozwolonych).
Zgromadzenie ludowe (Ekklezja)
Uczestniczył pełnoprawny obywatel po ukończeniu 20 lat, kompetencje: ustawodawstwo, kwestie polityczne, sprawy administracyjne i sądownictwo.
Na zgromadzeniu odbywał się sąd skorupkowy (ostracyzm). Jego celem było wskazanie osób zagrażających demokracji. W tajnym głosowaniu w glinianych skorupkach obywatele skazywali niebezpiecznego obywatela dla ustroju. skazywano na wygnanie (z życia politycznego).
Rada pięciuset
Składała się z 500 osób, po 50 z każdej fyle terytorialnej. Członkiem mógł zostać kandydat, obywatel po ukończeniu 30 roku życia. Kompetencje: władza 1. ustawodawcza, 2. wykonawcza i 3. sądownicza,
przygotowywanie projektów ustaw przedkładanych Ekklezji oraz wprowadzenie w życie aktów prawnych uchwalonych przez zgromadzenie
nadzór nad urzędnikami, finanse państwa, polityka zagraniczna, decydowała o armii i flocie
rozpoznawanie przestępstw zagrożonych karą grzywny
Sąd przysięgłych (helaia) prowadził Solon. Składał się z 6 tys. członów. Dzielił się na 10 sekcji (dikasteri). Przewodniczył Thesmothet. Ważniejsze sprawy rozstrzygano na posiedzeniach łączących 2 – 3 sekcji.
Sąd kolegialny – funkcje wykonywali: Areopag, efeci, kolegium Jedenastu i Kolegium Czterdziestu.
Areopag od poł. V w.p.n.. rozpatrywał sprawy wyłącznie obywateli. Kompetentny w sprawach o popełnienie umyślnego zabójtwa zranienia z zamiarem pozbawienia życia, trucicielstwa, podpalenia.
Sąd efetów – 51 osób wybieranych z obywateli którzy ukończyli 50 lat, sprawy o zabójstwo nieumyślne, czyny wyłączające karalność (np. obrona konieczna).
Kolegium Jedenastu – 10 członków po jednym z każdej fyli oraz pisarza. Nadzór nad wykonywaniem kary więzienia, wyroków śmierci, kar cielesnych, sądownictwo nad przestępcami schwytanymi na gorącym uczynku.
Kolegium Czterdziestu – składał się z sędziów gminnych, po 4 z każdej fyli, jako sąd obyczajowy od V w.p.n.e. siedziba stała. Rozstrzygano drobne sprawy cywilne o wartości sporu do 10 drahm.
Sądy jednoosobowe – pełnili je sędziowie rozjemcy publiczni i prywatni. Rozjemcą mógł być każdy z obywateli po ukończeniu 60 lat. Publicznie rozpatrywali spray niesporne oraz dochodzone skargami prywatnymi. Zadaniem było doprowadzenie do ugody stron. Jeżeli nie doszło do niej sprawę kierowano do helili. Od decyzji nie było odwołania.
Początek to umowna data 735 r.p.n.e. zasadniczo polis rzymska swoje ukształtowanie ustrojowo społeczne zawdzięcza Etruskom, gdzie ukształtowało się ok. VI w.p.n.e. (Etruskowie rządzili w 753 – 509 p.n.e.).
Główną jednostką społeczeństwa był ród (gens) pod przewodnictwem starszego (pater) w skład rodu wchodziły rodziny (familiae) na czele z ojcem (pater familia) rody łączyły się w kurie (ok. 10 rodów=kuria) była ona jednostką wojskową i podatkową. Kurie łączyły i we wspólnoty plemienne tzw. tribus, było ich trzy. Podział tribusowy był wyłącznie terytorialny (populus romanus kwilitum)
Społeczeństwo składało i w okresie archaicznym z 1. patrycjuszy i 2. plebejuszy oraz 3. klientów 4. gości, 5. niewolników.
Ad 1. Patrycjusze - pełnoprawni przedstawiciele rodów, posiadali prawo własności, czynnego udziału w zgromadzeniach, piastowania urzędów, zawierania ważnego małżeństwa, udziału w rzymskim procesie sądowym oraz nabywania i alienacji
Ad 2. Plebejusze – byli obywatelami „gorszego prawa” mieli gorszą sytuację polityczną, prawną i majątkową
Ad 3. Klienci - powiązani z rodem pozostawali pod opieką konkretnego rodu a konkretnie patrona służąc mu posłuszeństwem i wiernością
Ad 4. Goście - była to warstwa ludzi wolnych przebywających czasowo Rzymie
Ad 5. niewolnicy – kategoria pozbawiona praw, byli traktowani jak rzecz res vocale ich liczba rosła wraz z rozwojem terytorialnym.
Ustrój społeczny uległ przeobrażeniu za panowania przedostatniego króla Rzymu Sergiusza Taliusza (poł. VI w.p.n.e.) wprowadził on ustrój centurialny, którego podstawą było zgromadzenie wojska. Obywateli podzielił na 5 klas majątkowych. Pierwsza była najbardziej uprzywilejowana 98 centuri. Odtąd o najważniejszych sprawach państwa decydowały zgromadzenia centurialne (comita centuriata) reformy dopuszczały plebejuszy do życia publicznego przez co doprowadziły do upadku arystokratycznego ustroju rodowego, ustanawianie trybuna ludowego (494 p.n.e.) nietykalnego urzędnika (ius intercjonizm) mógł on unieważnić wszystkie decyzje na szkodę plebsu. Następnie doszło do spisania praw (ustawa XII tablic), udostępnienie urzędów (300 p.n.e.), usankcjonowanie zgromadzeń plebejskich z przyznaniem ich uchwał mocy obowiązującej w całym państwie (287 lex Hortensja).
Reformy Tyberiusza Grakeha.
Wielkie podboje Rzymu powodowały upadek stanu chłopskiego, z którego rekrutowali się żołnierze. Tanie produkty rujnowały chłopstwo, które masowo zaczęło przeprowadzać się do miasta (warstwa proletariatu). Ruch odnowienia głosili populaci zaś przeciwstawiali się temu optymaci.
Ideą była likwidacja wielkiej własności ziemskiej, podział jej nadwyżek między proletariat. Wyznaczono górną granicę posiadania 500 jugesów. Po śmierci Tybriusza w zamieszkach kontynuował je brat Gajusz: podzielono nadwyżkę ziemi, roboty publiczne, oddanie ekwitom sądownictwa.
Przeprowadzenie reformy armii przez Gajusza Mariusza (104 – 100 p.n.e.) – zniesiono przymusowy pobór, zmieniono taktykę walki, armia wchodziła do życia politycznego, naczelni wodzowie zaczęli tworzyć dyktatury wojskowe.
Ustrój polityczny w okresie królewskim (753 – 509 p.n.e.)
Król – miał najwyższą władzę wykonawczą, sądową i wojskową. Władza ustawodawcza ograniczona była kompetencjami zgromadzenia kurialnego (one też wybierało króla). Władzę sprawował przy pomocy urzędników.
Senat – stanowił radę starszych urzędującą u boku króla. Miał on głos doradczy, liczył od 100 u schyłku monarchii 300 senatorów.
Zgromadzeni kurialne (comitia curiata) – stanowiły zebrania pełnoprawnych obywateli, przedstawicieli 60 kurii. Do kompetencji należało ustawodawstwo na wniosek króla, który miał inicjatywę ustawodawczą, wybór króla, decydowanie o stanie wojny, przyjmowanie nowych obywateli.
Kolegia kapłańskie – najwyższe funkcje religijne, badanie i tłumaczenie woli bogów, wykładnie obowiązującego prawa.
Ustrój w okresie republiki (509 – 27 p.n.e.)
Zgromadzenie ludowe – dzieliły się na komicja (comitia) i wiece (contiones). Komisje dzielono na: 1. kurialne, 2. centurialne, 3. trybusowe.
Ad 1. wywodziły się z okresu królewskiego z czasem dopuszczono plebejuszy, kompetencje obejmowały: udzielanie imperium (naczelnej władzy) wyższym urzędnikom wybranym przez komicja centurialne, urządzanie auspicjów.
Ad 2. zwoływane od czasu reform króla Sergiusza Juliusza po wprowadzeniu podziału społeczeństwa wg 5 klas majątkowych, wg centuri – oddziałów wojskowych. Brali w niej udział obywatel. Kompetencje były obszerne: wybór urzędników posiadających imperium (konsulów, pretorów, cenzorów), przyjmowani lub odrzucanie projektów ustaw przedłożonych przez konsulów, wypowiadanie wojny, powoli upadało znaczenie ustawodawcze w wyniku braku inicjatywy ustawodawczej, aż całkowicie do lex Hortersia 287 p.n.e.
Ad 3. rozwinęły się ze zgromadzeń plebejskich w III p.n.e. Dzielnice (tribus) dzieliły się na miejskie i wiejskie, do pierwszych zaliczani byli obywatele bezrolni, do drugich pełnoprawni (posesjonaci wiejscy). Początkowo było to przynależność terytorialna potem osobista. Kompetencje komisji trybusowych: wybór urzędników na posiadających imperium (edylów kurialnych, kwestorów), przyjmowanie i odrzucanie projektów ustaw przez pretorów. Uchwały podejmowano większością głosów.
Zebrania plebejskie – uczestniczyli wyłącznie plebejusze zgodnie z podziałem na okręgi trybusowe. Należało do nich powoływanie trybunów oraz edylów plebejskich, uchwały zgromadzeń lex Hortensja obejmowały już wszystkich obywateli.
Na upadek komicjów wpłynęły: niedostosowanie komicjów do obszaru imperium, wzrost proletariatu i inne.
Senat – do II wojny punickiej (201 p.n..e.) senat pełnił funkcje doradcze, początkowo tylko patrycjusze. Plebejuszy dopuszczono w IV p.n.e. Pierwotnie członków senatu mianowani dożywotnio konsulowie lub trybuni od IV w.p.n.e. cenzorzy. Listę tworzono co 5 lat najpierw trafiali konsulowie, pretorzy, potem edylowie kurialni, trybuni, edylowie plebejscy. Liczba pierwotnie wynosiła 300 Sulla podniósł ją do 600, Cezar do 900. prawo zwoływania mieli konsulowie, pletorzy i dyktatorzy. Kompetencje: zatwierdzanie ustaw uchwalonych przez komisje centurialne i tyfusowe, rozporządzenia w sprawach kultu, czuwanie nad bezpieczeństwem publicznym, finanse, sprawy zagraniczne, poselstwa, wyznaczanie wodzów i dyktatorów. Kryzys senatu II w.p.n.e. (przyczyną był zły dobór senatorów).
Magistratura – to urzędy i urzędnicy, dzielona jest na wyższe i niższe. Wyższe powoływały komicja centarialne a niższe komicja tybusowe. Na uprawnienia składały się:
Potestas – władza publiczna, przyznawana wszystkim urzędom, obejmowała prawo do wydawania edyktów w zakresie sprawowanej władzy, nakładania kar za ich nieprzestrzeganie, zwoływanie wieców.
Imperium – udzielały komicja, centurialne jedynie urzędnikom wyższym, skupiały się na nie uprawnienia wojskowe, sprawowanie sądownictwa, zwoływanie zgromadzeń ludowych i senatu oraz przedkładanie im własnych projektów ustaw.
Magistratury charakteryzowały się wybieralnością przez komicje (oprócz dyktatora) kolegialnością (2 osoby oprócz dyktatora), kadencyjnością, bezpłatnością oraz odpowiedzialnością.
Urzędy wyższe:
Konsul – pierwotnie zastępowali miejsce króla. Wybierały go komicje centurialne na 1 rok. Kompetencje: władza wojskowa, administracyjna, reprezentacyjna, ustawodawcza i sądowa. Zwoływali posiedzenie senatu, zwoływali zgromadzenia ludowe, wydawanie edyktów, rozległe kompetencje sądownicze,
Pretorzy – utworzono w 376 r.p.n.e. do sądownictwa cywilnego między obywatelami, potem także między cudzoziemcami a rzymianami. Rozpatrywał sprawę jedynie pod względem formalnym (zgodność roszczenia i przedmiot sporu, dalej sprawę rozpatrywał sędzia. Podstawą działania były wydawane przez niego edykty.
Cenzorzy – ustanowiono 443 r. p.n.e. plebejusz mogli sprawować od 351 r. p.n.e. wybierały ich komicje centurialne na 5 lat. Podstawą działania był spis obywateli oraz szacowanie majątku celem przydziału do klas majątkowych, centuri oraz tribus. Od 312 układali listy senatorów.
Urzędy niższe:
Edylowie – (plebejscy i kurialni) jurysdykcja karna, jurysdykcja cywilna (handlowa) Zapewniali porządek w Rzymie oraz na drogach, urządzanie igrzysk i uczt, zaopatrzenie.
Kwestorzy – istnieli monarchii u boku władzy z funkcjami sądowymi, tracąc je. Potem wybierani przez komicje trybusowe byli pomocnikami konsulów. Nadzór nad skarbem.
Urzędy nadzwyczajne
Dyktator – V w.p.n.. – 202 p.n.e. wyznaczał konsul na podstawie uchwały senatu, naznaczono go w sytuacjach wyjątkowych, kadencja półroczna, powołanie wprowadzało jednowładztwo.
Cesarstwo rzymskie 27 p.n.e. – 476 n..)
Regulacje ustrojowe Cezara (lex Julia) rozpoczynały monarchię republikańską. U schyłku życia Cezara uprawnienia i stała władza trybunału, dziesięcioletnia i dożywotnia dyktatura, prefektura spraw obywatelskich, przydomek imperatora. Przed nadaniem tytułu królewskiego Cezar został zasztyletowany 44.p.n.e.
Reformy systemu republikańskiego: Oktawian (władza 30 – 14 p.n..) stworzył system pryncypatu. Zachowując pozory demokracji i ustroju republikańskiego skumulował rozmaite tytuły i urzędy.
Przyjmując tytuł honorowego obywatela zrezygnował z uprawnień dając je senatowi, otrzymał stanowisko prokonsula, naczelne dowództwo wojskowe, prawo wydawania edyktów, otrzymał władze trybuna ludowego (polityka wewnętrzna) senat dodał uprawnienie przyznawania obywatelstwa, polityce zagranicznej, sądownicze, od 12 p.n.e. pełnił funkcje najwyższego kapłana. Skupił magistraturę i potestas prawo nietykalności. Od I w wprowadzono boski kult władzy.
Senat – Oktawian zmniejszył liczbę senatu do 600. Senatorem mogli zostać byli wysocy urzędnicy z majątkiem, kompetencje były rozległe. Uchwały senatu stają się obowiązującym prawem, dotyczyły przeważnie prawa prywatnego. Cesarzowi przysługiwało veto. Przyznano senatowi prawa obsadzania urzędów kandydatów wysuwał jednak cesarz. W sądownictwie senat przejął jurysdykcję karną. W dyspozycji posiadał skarbiec republiki. Sprawował nadzór nad mennicami.
Reorganizację przeprowadził Hadrian (117 138) wprowadził odpłatność urzędów, mianowanie przez cesarza, podział na rangi, konieczność kwalifikacji, wyżsi urzędnicy nosili tytuł prefektów (dowódca armii pretoriańskiej pierwotnie, potem naczelny dowódca wojsk), urbi (zaopatrzenie w zboże), vigilum (bezpieczeństwo).
Gruntownej reformy dokonał Dioklecjon (248 – 305) prowadził ustrój zwany Dominatem, który był monarchią absolutną (Dominus et deus) dla podołania władania ogromnym imperium, prowadzenie licznych wojen, zreformował w 294 r. ustrój zw. tetrarchią (rządy czterech). Polegał on na podziale władzy pomiędzy dwóch Augustów (jednen rządził wschodem, a drugi zachodem) oraz dwóch Cezarów. Po 20 latach Auguście ustępowali na rzecz Cezarów, którzy dobierali sobie zastępców. System załamał się po śmierci reformatora przywrócono jednowładztwo. Senat – został utrzymany. Od 395 istniały już dwa w obu stolicach, Rzym i Konstantynopol.
Nowa organizacja zmusiła do przebudowy aparatu adm. Oparto go na zasadach centralizmu, biurokracji, oddzieleniu władzy wojskowej. Urzędy podzielono na centralne i lokalne. Niższe podlegały hierarchicznie wyższym. Urzędnicy mianowani przez cesarza wydawali decyzje.
Konsystorz – tworzyli doradcy cesarza, członkowi świętej rady cesarskiej, powstały nowe urzędy dworne: marszałek dworu, naczelnik skarbu, naczelnik tajnej policji, ministrowie wojny.
Chrześcijaństwo – prześladowane w pierwszych wiekach. Od IV wrogość zaczęła słabnąć stosunku do panujących. W 313 Konstanty Wielki wydał edykt tolerujący (swoboda praktyk na równi z innymi wyznaniami). 380 r. uznano religię za wiarę państwową (Teozjusz Wielki) 392 zakazano wyznań innych religii, uznając je za herezje.
Pierwotnie pierwszym źródłem był zwyczaj. Spisano jego w ustawie XII tablic 451 p.n.e. w okresie walk plebejskich o uznanie praw plebsu. Trzon stanowiły przepisy prawa prywatnego, procesu i postępowania egzek. w spr. prywatnych.
Innymi źródłami były leges – ustawy, plebiscyta – uchwały plebsu, senatus consulta – uchwały senatu.
Ustawodawstwo cesarskie: konstytucje (Constituto principis) zaliczano do nich dekrety (oznaczenia sądu cesarskiego rozstrzygające prawy sporne) np. Marka Aureliusza w sprawie zakazu samopomocy w dochodzeniu sprawiedliwości. Edykty – wydawał je cesarz na mocy imperium. Obowiązywały do końca życia władcy.
Reskrypty – były decyzjami cesarza podjętymi w związku z zapytaniami od urzędników lub obywateli: rozstrzygały kwestie sporne.
Mandaty – były to instrukcje pisemne udzielane przez cesarza urzędnikom.
Z biegiem czasu główne funkcje sądowe przeszły na pretorów. Posługiwali się prawem wydawania edyktów.
Wielką rolę odegrali juryści rzymscy będąc interpretatorami prawa oraz udzielając odpowiedzi obywatelom i urzędnikom. Prawnicy (wybrani) posiadali przywilej udzielania porad pod autorytetem cesarskim, tzw. ius respondenti publice. Opinia jurystów (communis opinio prudentium). Wiązała sędziego jak ustawa, najznakomitszymi prawnikami byli: Lebeo, Sabinus, Ulpian. Wielką pozycję posiadał Gaius (podręcznik do nauki prawa).
Ustawodawstwo cesarskie wyparło pozostałe źródła. Przodowały edykty i reskrypty. W związku z rozproszeniem ustaw podjęto próby kodyfikacyjne.
Codex Gregorianus – uporządkowany zbiór konstytucji cesarskich od Hadriana (117). Codex Hermogenianus – był uzupełnieniem Gregorianusa.
Codex Theodosianus – był zbiorem prac z inicjatywy Teodozjusza II, ukończono w 4397 r. Obejmował ok. 3 tys. leges od Konstantyna Wielkiego do Teozjusza II. Zawierał 16 ksiąg.
Codex Justniaus - w cesarstwie wschodnim ujednoliceniem prawa zajmował się Justynian Wielki, pracami kierował Trybonin. Zebrano materiał poprzednich kodeksów uzupełniając i tworząc codex vetus. Po 5 latach po przeróbkach wydano jako Kodeks Justyniana. Zawierał on 12 ksiąg, dzieliły się one na tytuły, te zaś na konstytucje.
Digsta – (Pandectae) ogłoszone w 533 stanowiły drugą część kodyfikacji Justynianina. Stanowiły dzieła literatury prawniczej ok. 38 jurystów. Całość podzielona na 50 ksiąg ponad 400 tytułów. Zawierały materiał z prawa cywilnego i procesu cywilnego.
W 419 r. Wizygoci założyli pierwsze państwo germańskie w południowej Francji (państwo Tuluzy). W połowie IV Frankowie osiedlili się między Renem i Menem. Pierwszym władcą był Chlodiusz. Zjednoczył państwo po podbojach Chlodwig. Na czele państwa stał (król Franków nie Francji) dziedzic. uważał swoje państwo za własność (patrymonium). Posiadał szeroki zakres władzy. Postawą władzy był „ban” prawo do wydawania rozkazów i sankcji, środkiem zarządu był dwór. Król zwoływał zebrania nadworne celem omówienia ważniejszych spraw państwowych (głosy doradcze). Na urzędy powoływani byli wyłącznie starsi członkowie drużyny królewskiej. Najwyższym urzędnikiem był majordomus – zastępca króla i główny doradca (wielka waga: dziedziczność urzędu, dożywotność).
Sądownictwo
Zwyczajne prawował sąd Setri. Przewodniczył wybrany sędzia. Powoływał on siedmiu rachimburgów, którzy proponowali treść wyroku. Nabierał mocy prawnej po ogłoszeniu przez sędziego. W połowie VI w sprawowanie sądownictwa przeszło w ręce hrabiego.
W końcu VIII w. Karol Wilki podbijając szczep Sasów doprowadził do szczytowego rozwoju terytorium. W 800 r. przyjął on koronę cesarską. Jednak tendencje odśrodkowe były silniejsze od idei cesarstwa. Po najazdach normańskich podpisano traktat w verdun 843 r. kładąc kres jedności państwa, dzieląc państwo na trzy części.
Ustrój lenny oznaczał wzajemne powiązanie między wasalami seniorami a królem. Opierały się one na związkach osobistych (waslastwo) lub lennych (beneficjum). Stosunek wasalny by aktem osobistym między dwoma wolnymi, którzy zawiązywali za sobą kontrakt lenny. Stanowił umowę na podstawie której obie strony (senior i wasal) przyjmowały wykonywanie ściśle określonych obowiązków. Beneficjum (dobrodziejstwo było stosunkiem rzeczowym (przedmiotem lenna). Od Karolingów było to nadanie dożywotnie. Następowało ono nie na własność ale wyłącznie w użytkowanie. Nadań dokonywał król lub możni. Najczęściej seniorzy przekazywali je swym wasalom (dla zapewnienia podstaw materialnych) z czasem wasalstwo i beneficjum scaliło się w jedną instytucję: lenno.
Zawiązanie stosunku lennego następowało w wyniku umowy oraz ceremoniału (hołd lenny). Obowiązki wasala obejmowały powinności wojskowe, doradcze i finansowe.
Postało w V w na gruzach imperium rzymskiego rozciągając i na przestrzeniach Europy Zachodniej. Stopniowo ewoluowało do państwa starożytnego do państwa epoki feudalizmu. Państwo franków charakteryzowała wielka własność ziemska i poddaństwo chłopów.
Od czasów karolińskich było podporządkowane interesom panów feudalnych, od których uzależniona była większość ludzi. Było to pierwsze w Europie państwo feudalne.
W kilkuwiekowej egzystencji państwo przechodziło różne fazy. Występowała pewna rozbieżność pomiędzy urządzeniami na wschodzie i zachodzie. W dobie karolińskiej (faza końcowa) miało charakter monarchii wczesnofeudalnej. Struktury feudalne uzyskały przewagę nad innymi. Król zachował jeszcze pewien autorytet i uprawnienia.
Cechą państwa feudalnego był patrymonialny charakter oraz ukształtowanie się w nim podstaw ustroju lennego (specyficzny dla Zachodniej Europy). Na tym tle rysowały się sprzeczności między tendencjami zjednoczeniowymi a partykularyzmem reprezentowanym przez feudałów.
Organizację zarządu państwa nadał model rzymski jednak zarząd państwa nie dorównał administracji rzymskiej. Niedostateczny zarząd lokalny, prymitywne sądownictwo, bez apelacji i wojskowości, powiązana z władzą cywilną, skarbowość.
Znaczenie historyczne – jako pierwsze państwo epoki feudalizmu tworzyło podstawy rozwoju państw średniowiecznych (Francja, Niemcy, Włochy).
Stanowość prawa – prawo epoki feudalizmu miało charakter klasowy znajdujący odbicie w przepisach. Normy prawa w ważny sposób odnosiły się do w różnych grup społecznych. Ponadto prawo feudalne miało cechy specyficzne związane z istniejącą strukturą społeczną, do tych cech należy: charakter stanowy i korporacyjny. Tworzenie stanów odbywało i powoli i różnice miały charakter płynny. Stanowość prawa ugruntowana została w praktyce wymiaru sprawiedliwości instrumentem stanowej struktury sądownictwa (odrębne sądy dla każdego stanu). W ramach jednego prawa stanowego mogło nastąpić dalsze zróżnicowanie na prawa dla pośrednich grup (np. w prawie miejskim kupcy, rzemieślnicy)
Twórcą państwa franków był niewątpliwi Chlodwig (481 – 511), który doprowadził do wzrostu państwa. Okresie podziałów terytorialnych państwo zjednoczył Pepin II. Największa potęga była za panowania Karola Wielkiego (768 – 814).
Zbiory praw zwyczajowych powstają w Europie Zachodniej w państwach germańskich legs barbaronum
Wizygoci, Ostrogoci, Burgundzi.
Wizygoci sprzymierzeńcy Rzymu utrzymali moc prawa rzymskiego. W systemie prawa panowała dwoistość charakterystyczna dla państw barbarzyńskich. Wizygoci posługiwali się własnym prawem zwyczajowym a miejscowi rzymskim.
Kodeks Euricianus (Euryka) – pochodzi z II poł. V w. ok. 475 r. wydany przez króla Euryka. Czasach późniejszych zmieniany i nowelizowany. Kodeks liczył znamiona wpływów w romanistycznych (forma i poprzez przejęcie instytucji rzymskich). Dla ludności rzymskiej zamieszkałej w pastwie wizygockim został stworzony przez specjalną komisję powołaną przez króle Alaryka II w 506 r. zbiór prawa rzymskimi – Lex Romana Visigothorum.
Głównym źródłem prawa ostrogockigo był Edykt Teodoryka z 508 r. składał się z 155 artykułów, opierających się na źródłach rzymskich. W sprawach nie objętych przepisami edyktu stosowano prawo zwyczajowe germańskie.
Ludność Burguncką obowiązywał zbiór króla Gundobada (Lex Gundobada) 480 – 501. Spis zawierał 88 artykułów. Prawo burgundów pozostawało pod silnym wpływem prawa wizygockigo i rzymskiego.
LEGES BARBARONUM (Frankowie)
Najstarszym pomnikiem prawa franków salickich był Pactus Legis Saliace. Powstał w latach 508 – 511 z inicjatywy Chlodiga. Późniejsze redakcje wydawane były za panowania Pepina 763 i Karola Wielkiego 802. u schyłku państwa frankońskiego prawo Halickie traktowano jako zabytek dawnego prawa. Spis nie wykazywał wpływów prawa rzymskiego pozostając przy prawie starogermańskim.
Lex Ribuaria – była przeróbką Lex Salica. Obowiązywała franków germańskich.
(Sasi, Tuzyngowie, Fryzowie)
Prawo saskie opierało się na dwóch kapitularzach Karola Wielkiego z lat 782 i 797. Ostatecznie Lex Saxonum uchwalono w latach 802 – 803 składając się z 66 art. Z0asady czerpały z Lex Ribuaria.
Posługiwali się przez długi czas niepisanym prawem zwyczajowym. Oficjalnym zbiorem był pierwszy spisany 643 r. Edictus regis Rothari. Liczył 388 artykułów, był najlepszym zbiorem ze wszystkich leges barbaronum podlegał wszelkim oddziaływaniom prawa wizygockiego, frankońskiego. Głosi zasadę terytorialności prawa nie uznając za tym stosowania prawa rzymskiego.
Kapitularze – były to ustawy królów frankońskich. Podstawę dla ich wydania był bannus królewski upoważniał on króla do stanowienia nakazów i zakazów z surowymi sankcjami. Podzielono je na świeckie (mundana), kościelne (esslesiastica) i mieszane (mixta). Natomiast ze względu na moc obowiązującą na kapitularze dodane do leges barbaronum (uzupełniające lub zmieniając zawarte w nich przepisy) oraz właściwe (obowiązując na całym lub części terytorium państwa). Odrębną grupą były instrukcje dla wysłanników królewskich. Termin kapitularz zaczął obowiązywać od czasów Karola Wielkiego. Wcześniejsze ustawy wydawane były jako edykty, dekrety, konstytucje. Urzędowych zbiorów nie było. Powstały jedynie prywatne. Ansegisa 827 r. zwierający 27 kapitularzy.
Zgodnie z zasadą osobowości prawa ludność rzymska zamieszkała w państwie franków rządziła się własnym prawem z trzech germańskich spisów prawa dla ludności rzymskiej tj. wizygockiego, burgunckiego i ostrogrockiego (leges Romanae) była Lex Romana Visigothorum, czyli Brevarium Alaryka. Prawem rzymskim posługiwała się także organizacja kościelna natomiast poszczególni duchowni (zasada osobowości prawa) podlegali prawu swego pochodzenia.
Prawo islamu było ściśle związane z religią. Arabski system opierał się na 4 źródłach:
Koran – podzielony na 114 sur, a te na wersety, ilość dzielimy na kilka grup:
przepisy dotyczące wiary w Allacha
kult religijny
obyczaje
prawo karne i cywilne
Koran na owe czasy był czasami liberalny: niewolnik mógł dysponować swoją własnością, rozwinięty był system umów. Istniała zasada samopomocy i zasada krwawej zemsty. W środkach dowodowych pojawili się świadkowie (w Europie ordalia).
Sunna – religijna tradycja muzułmańska. IX w. zebrano zbiory hadiów w 6 ksiąg traktatowych jako wzorzec.
Idżma – była to jednomyślna opinia jurystów. Doprowadziła ona do rozwoju roli prawników w VIII i IX w. X . zamknięto drogę interpretacji, a tym samym upadło znaczenie prawników.
Kijas – oznaczał stosowanie analogii przez ustalenie konsekwencji prawnych, nieuregulowanych zdarzeń.
Po rozbudowie monarchii frankońskiej na obszarze nowych państw nadal utrzymywał się prymat prawa zwyczajowego. W X w. leges barabaronum straciły na znaczeniu odchodząc w zapomnienie. Nastąpił upadek kultury świeckiej. Znajomość łaciny zanikała. Powróciło niepisane prawo zwyczajowe przenoszone utnie drodze tradycji.
Francja podzieliła się na kraje północne, gdzie dominowało prawo zwyczajowe dawne leges barbaronum zwyczajowe prawa germańskie oraz na południe z krajami prawa pisanego, opierających się na prawie rzymskim (wizygocka przeróbka Kodeksu Teodozjańkiego.
W Niemczech odrodzenie się państw szczepowych zaowocował partykularyzmem prawa. Odczuć było można silny wpływ systemów prawa miejscowego (lubecki, magdeburski, koloński)
Rozdrobnienie feudalne przyczyniło się do małego wpływu władców na tworzenie nowego prawa, rozwój zwierzchnictwa terytorialnego.
Od początku XIII w, zaczynają się pojawiać w Europie księgi prawne. Spisy i zbiory prawa zwyczajowego w zdecydowanej większości były prywatnymi tworzonymi na potrzeby praktyków dla ułatwienia pracy.
Najdawniejszym był NAJSTARSZY SPIS PRAWA ZWYCZAJOWEGO ok. 1200 zastąpiony doskonalszym opracowaniem z 1250 wielkiej księgi prawa zwyczajowego Normandii. Najwybitniejszym zbiorem prywatnym był spis hrabstwa Chermont (1280 r.) stał on na wysokim poziomie merytorycznym.
Najwybitniejszym dziełeem było zwierciadło sakie (speculum saxonum) autorstwa ławnika sądowego Eike von Repkowa, powstało latach 1215 – 1235. obejmowało prawo zwyczajowe wschodniosaskie, zwierciadło było znane powszechnie we wschodnich Niemczech, Polce, Czechach Węgrach (kilkadziesiąt tysięcy odpisów). Za worem saskiego pojawiły się inne. Popularnym było Zwierciadło Szwabskie (cesarskie prawo rzymskie i kanoniczne 1275 r.)
W Niemczech pierwotnie było prawem zwyczajowym., w związku z różnym pochodzeniem osadników i tym samym prawem zaczęto w XIII w. ujednolicać prawo w odniesieniu do miast macierzystych i miast filialnych.
System prawa magdeburskiego – Magdeburg wysyłał pouczenia prawne do miast filialnych (najstarsze pouczenie 1188) kolejne dla rody Śląskiej i Wrocławia w tych miastach powstały odmiany prawa magdeburskiego i to one stawały się ośrodkami wysyłającymi pouczenia.
Obok pouczeń obowiązywały ortyle (urtheil, ordele) były to rozstrzygnięcia ławy miejskiej Magdeburga w sprawach wątpliwych wydawane na prośbę miast filialnych, z czasem zaczęto tworzyć systematyczne zbiory.
System prawa Lubeki – pierwszym zbiorem prawa miejskiego był „fragment Lubeki” 50 art. 1227 r. odpisy prawa były rozsyłane do miast lokowanych na prawie lubeckim (Kilonia, Elbląg).
Oprócz prawa zwyczajowego oraz praktyki sądowej głównym źródłem prawa miejscowego było ustawodawstwo miejskie. Występowało ono w formie wilkierzy, ordynacji i rozporządzeń.
Wilkierze – (statuty miejskie) pierwotnie uchwalone przez zgromadzenie obywateli miejskich, następnie przez rade. Wydawanie dopuszczały przywileje cesarskie (Lubeka) lub spisy praw zwyczajowych (Magdeburg). Celem były potrzeby praktyki administracyjno sądowej oraz konieczność uzupełniania luk w prawie.
Ordynacje i rozporządzenie (edykty) – zaczęto wydać wraz z rozpowszechnieniem się druku. Były to akty mniejszej wagi. Normowały wąskie dziedziny prawne (handlowe, morskie).
Miasta dzieliły się na 4 grupy w zależności od rodzajów karty (podstawa prawna funkcjonowania miasta) 32 rodzaje miast – karta komunalna, municypalna, karta swobód.
Miasta prewotalne – środkowa Francja, zakres samorządu był najmniejszy. Władza administracyjna i sądownicza należała do prewota.
Miasta komunalne – północna Francja, głównym aparatem władzy było ogólne zebranie obywateli. Władza amin. i sądow. należała do ławników pod przewodnictwem mera.
Miasta konsularne – południe Francji. W ustroju widoczne wpływy włoskie. Naczelnym organem było ogólne zebranie obywateli zwane parlamentem, posiadało uprawnienia ustawodawcze, władza wykon. i sądow. należała do konsulów
W komunach włoskich najstarszym źródłem były:
spisy lokalnych zwyczajów wywodzące się z prawa longobardzkiego lub rzymskiego
orzeczenia sądowe mające charakter precedensów
ustawy rad miejskich sporządzone już w X . (spis z Genui) podstawę prawa miejskiego we Włoszech zaczęły tworzyć statuty w okresie komunalnym przyznana miastom autonomia wyrażała się m.in. w możności stanowienia prawa. Powoływano specjalne komisje, których celem było usystematyzowanie w statuty, z reguły podzielone były na 4 księgi (prawo publiczne i administracyjne, karne i, proces. I prawo prywatne). Dominowały instytucje prawa longobardzkiego, później rzymskiego.
Prawo morskie miało oddzielne miejsce w ustawodawstwie miast włoskich.
1. wraz z rozwojem handlu i przemysłu oraz ugruntowaniem się stosunku poddańczego do łask wróciło prawo rzymskie.
2. renesansu dokonali prawnicy z Boloni po odkryciu Digestów justyniańskich.
Recepcja teoretyczna lub wczesna wyrażała się przyjęciu założenia, że prawo rzymskie jest rodzimym systemem prawa (kontynuacja imperium rzymskiego przez cesarstwo rzymskie narodu niemieckiego). Koncepcja narodziła się w XIIw., w okresie polityki włoskiej cesarzy. Wpływy te utrwaliło przenikanie norm prawa rzymskiego do Niemiec za posłannictwem kleru, sądownictwa i nauki. Recepcja praktyczna oznaczała przyjęcie prawa rzymskiego za obowiązujący system prawa przez wymiar sprawiedliwości.
Przyczyny recepcji
Formalne: miały charakter teoretyczno prawny. Nawiązywały do symbolicznej kontynuacji przez Rzeszę spuścizny imperium rzymskiego. Prawo rzymskie potraktowano jako własne cesarskie. Podkreślano też potęgę ujednolicenia przez likwidację praktykularyzmu (osobowego lub terytorialnego) dążąc do wprowadzenia prawa powszechnego.
Związane były z rozkwitem gospodarki towarowo pieniężnej i zmianami stosunków społecznych. Prawo rzymskie zaczęło odpowiadać interesom feudałów - korzystne przepisy o kolonacie i emfiteuzie (wieczystej dzierżawie) gwarantująca dominacje w warunkach ziemskich – i mieszczan (rzymskie działy prawa rzeczowego i zobowiązaniowego były przydatne dla rozwijającej się wymiany handlowej)
Sposoby przeprowadzania (drogi)
działalność fakultetów prawa i jurystów. Ekspansję prawa rzymskiego wspierali wykształceni prawnicy. Zaczęli oni obsadzać urzędy propagując i realizując prawo rzymskie. Ich dokonania znajdowały poparcie na uniwersyteckich fakultetach prawnych. One to wydawały opinie prawne w związku z zapytaniem sądu, który nie mógł sobie poradzić z problemem. Przedmiotem studiów prawniczych były prawo rzymski i kanoniczne.
orzecznictwo sądowe zwłaszcza sądu kameralnego Rzeszy. Niemiecki wymiar sprawiedliwości oparty na logistach zaczął rozpowszechniać rzymską myśl prawniczą sięgając do glosowanego prawa jutyniańskiego. Praktykę usankcjonowało utworzenie w 1495 r. sądu kameralnego Rzeszy, Sędziowie mieli sądzić na podstawie prawa powszechnego Rzeszy (prawo rzymskie). Istniało tu domniemanie ważności norm. W rezultacie całkowicie prawo rzymski zostało zaakceptowane, w praktyce sądowej spychając prawo zwyczajowe, które wymagało dowodzenia.
ustawodawstwo wewnętrzne. Romanizację prawa ukształtowało wydawanie spisów prawa lokalnego. Zbiory te Landrechty miały na celu unifikację prawa lokalnego. W praktyce regulowane przez legistów ulegały wpływom prawa rzymskiego.
Na przełomie XI/XII, wraz z przemianami gospodarczymi i kulturalnymi zaczęto poszukiwać systemu prawa odpowiadającego tym przekształceniom. Szkoła Boloni odkryła Digesta jutyniańskie. Szczegółowo tematem przebadania zajął się Irnerius (1070 – 1130) badając metodą ezgzegezy. Dokonywał tego w formie glos (objaśnień). Jego następcy zaczęli opracowywać prawo rzymskie za pomocą kazusów. Szkołę glosatorów (Azon, Bulgarius, Martinus) podsumował Accursius (1185 – 1260) zbierając i porządkując najważniejsze glosy.
Szkoła komentatorów rozwinęła się w XIV w. stanowiła ona kontynuację szkoły glosatorów mając jednak na względzie cele praktyczne. Głównym zadaniem było przystosowanie prawa rzymskiego do zmienionych potrzeb ekonomicznych. Formą wypowiedzi były szerokie komentarze w rezultacie prawo rzymski stało się elastycznym i możliwe do ogólnego zastosowania. Dało to możliwość tworzenia się nowym instytucjom i konstrukcjom. Najwybitniejsi: (Baldus de Ubaldus)
Oddziaływania na inne kraje:
Zależało od wielu czynników m.in. położenia geograficznego, tradycji historycznej, rozwoju prawa rodzinnego, nauczania prawa, sytuacji gospodarczo – społeczno – politycznej.
Występowały 4 strefy:
kraje o nieprzerwanej tradycji stosowania prawa rzymskiego począwszy od krajów antycznych (Włochy, Francja południowa, Portugalia, wschodnia Hiszpania).
strefa o silnych wpływach romanistycznych wynikających z recepcji prawa rzymskiego. Było ono uznane za powszechnie obowiązujące lecz subsydialne (środkowo –południowa Rzesza, Holandia).
obejmowała strefę o ograniczonym wpływie prawa rzymskiego, stworzyły one rodzime systemy prawa zwyczajowego zdolne przestawić się dominacji wpływów romanistycznych (Polska, Węgry, Czechy, Szkocja, północne Niemcy).
strefa nieznanych wpływów (Rosja, Szwajcaria, państwa skandynawskie) bez wpływów była Anglia
W krajach europejskich dominowało prawo zwyczajowe. Wprowadzanie monarchii absolutnej stanowił okres przejściowy miedzy państwem feudalnym a kapitalistycznym. Powstanie wiązało się z ograniczeniem uprawnień politycznych nabytych przez strony w okresie monarchii stanowej.
Podstawą gospodarczą była gospodarka towarowo – pieniężna z jednoczesną tendencją załamania się gospodarki feudalnej. Potężniały kapitały mieszczan. Mieszczanie byli zainteresowani silną władzą królewską popierającą politykę handlu, kolonialną i rozwoju manufaktury. Byli oni także przeciwni potędze możnowładców.
Monarchię absolutną cechowała niemal nieograniczona i nie podlegająca kontroli władza monarchy. Panowały zasady centralizmu i biurokratyzmu a niekiedy zasady państwa policyjnego. Do władcy należała w zasadzie cała władza ustawodawcza, monarchia absolutna dążyła do unormowania przepisami policyjnymi całego życia społecznego. Obecnie zaczęto podejmować kodyfikację całych dziedzin prawa.
Prekursorem był Fryderyk II (konstytucja mogucka 1235 r.) miał on ilny związek z królestwem sycylijskim. W XIII w. działalność ustawodawcza została kontynuowana przez cesarzy niemieckich. Na Sycylii w XII w., unifikację zapoczątkował Roger II wydając zbiór ustaw zwany „Assiazami królestwa Sycylii.” Najwybitniejszym był Fryderyk II wydał on w 1231 r. konstytucję królestwa Sycylii – zbiór praw zwany księga praw cesarskich (Liber Augutalis). Normowała prawo publiczne i karne oraz procesowe, a także prywatne i lenne. Przesycona była prawem rzymskim, pisana po łacinie. Jest to pierwszy Kodeks Waldemara II 1241 ale tylko dla największej dzielnicy Danii –Jutlandii.
W Niemczech proces kodyfikacji utrudniony był przez rozbicie Niemiec, dodatkowo utrwalenie partykularyzmu prawniczego i politycznego było istotnym hamulcem.
Pod koniec XV w. w sejmie Rzeszy w Linadu 96/97 przedstawiciele sądu kameralnego Rzeszy wystąpili z krytyką sądownictwa karnego, zarzucając mu sądzenie i skazywanie na śmierć ludzi bez podstaw prawnych. Wydano uchwałę o konieczności wydania ogólnoniemieckiej ordynacji kryminalnej. W 1500 r. powołano komisję, która miała przygotować wespół z sądem kamer. Rzeszy. Reformy przesunęły się (brak poparcia cesarza).
Najwcześniej pracę rozpoczęto w Biskupstwie bamberskim. Rezultatem było wydanie w 1507 r. konstytucji kryminalnej Banbergensis pod przewodnictwem Jana von Szwarzenberg. Była wzorem dla późniejszych opracowań m.in. Kodeksu Karnego Brandenburskiego 1516. Sukces ustawy bamberskiej zmusiły cesarza i sejm do powrotu do przerwanych prac. W 1521 r. przedstawiono projekt ustawy. 10 lat trwały prace legislacyjne. Wreszcie po uwieńczeniu w tekście ustawy klauzuli salwatoryjnej (moc posiłkowa stosunku do praw partykularnych, zastosowanie przy sprawach nieuregulowanych) opublikowano 1532 r. jako Contitutio Criminalis Carolina. Zbiór liczył 219 artykułów. Krótkim czasie mimo posiłkowości wyparła ona prawa zwyczajowe.
Carolina była inspiracją dla Styri (ordynacja karna 1574), Austrii Górnej (ordynacja Leopolda I 1675), Austrii Dolnej (Ferdynanda III, ordynacja 1656), Czech (ustawa karna Józefa 1740).
Królowi francuscy podczas kształtowania się podstaw absolutyzmu, dążyli do kodyfikacji. Pierwsze unormowano postępowanie karne wprowadzając ordonansem z 1539 r. proc inkwizycyjny.
1566 – zmodyfikowano zasady KPK, uregulowano proces cywilny, wprowadzono hipotekę.
1629 – Kodeks Michałka, 461 art. przepisy sądowe.
Intensyfikacja prac nastąpiła za panowania Ludwika XIV. Dotyczyła wszystkich dziedzin prawa poza prawem cywilnym. Efektem było wydani ordynansów Celbertowskich.
1667 – ordonans o postępowaniu cywilnym (zasady postępowania rzymsko – kanonicznego).
1670 – ordonans o postępowaniu karnym – zawierał niewiele przepisów prawa karnego materialnego.
1673 – ordonans o handlu – kodeks Savare’go.
1681 – ordonans o handlu morskim.
1685 – Ordonans o marynarce zw. czarnym kodeksem. Regulował położenie prawne niewolników murzyńskich w koloniach.
Działalność ustawodawczą kontynuował Ludwig XV. Wydano wówczas ordonanse kanclerza Dagusseau.
1731 – o darowiznach
1735 – o testamentach
1747 – o subsydiach fideikomisowych
zostały on wykorzystane do kodyfikacyjnych Napoleona.
Panowała zasada, że królowi przysługuje pełnia władzy sądowej i, że dopuszczalne jest tylko sądownictwo królewskie. Ograniczono zatem sądy niekrólewskie.
sądownictwo patrymonialne (panów feudalnych nad chłopami).
sądownictwo kościelne (wewnętrzne sprawy duchowieństwa i spray małżeństwa)
sądy miejskie (drobne sprawy porządkowe).
Całe sądownictwo było poza wyjątkami w rękach króla, był on najwyższym sędzią. Miał on możliwość zawieszania spraw sądzonych przez sądy sprawujące władzę sądowniczą w jego imieniu i poddania spraw własnemu sądowi.
Sądy królewskie delegowane
sądy patrymonialne (od nich można była apelować do prewotalnych)
sądy prewotalne (sądziły w drobniejszych sprawach cywilnych i karnych nie zastrzeżonych sądom baliwialnym, nie dotyczyły szlachty).
sądy baliwialne (były sądem odwoławczym od prewotalnych oraz sądem I instancji dla cywilnych i karnych, gdzie sad prewotalny był kompetentny).
sądy prezydialne w prawach tzw. prezydialnych. Sądy te miały na celu odciążenie parlamentu.
parlamenty – sądy najwyższej instancji. Wyroki podlegały kasacji przez Radę Stron (Parlament Paryski odegrał największą rolę, 2/3 terytorium).
Dodatkowo istniały sądy specjalne: sądy skarbowe z izbą obrachunkową i izbą podatkową, sądy admiralskie, leśne konsularne.
Sądy królewskie zastrzeżone – (zasada król może odwołać mandat udzielony rodowi delegowanemu).
Przejawiało się kilku formach. Wykonywał je król osobiście, albo w Radzie. Do form sąd. zastrz. wykonywanego przez króla osobiście należały:
rozstrzyganie placetów – oznaczał petycje do króla o sprawiedliwości (popularne szczególnie za Ludwika XIV).
listy opieczętowane – była to prerogatywa królewskie równoznaczne z prawem, wydawania wyroków skazujących bez sądu. Listy były wyrazem przerostu absolutyzmu, symbolem tyranii.
ewokacja – oznaczała możliwość wywołania przez króla sprawy z sądu i przekazanie jej Radzie Stron lub innemu sądowi wskazanemu przez siebie.
listy comittimus i sądy komisarskie – oznaczały prawo do orzekania o kompetencji sądu.
kasacja wyroku. Już w średniowieczu strony miały prawo występować do króla o kasację, czyli o uchylenie wyroku zapadłego w najwyższej instancji z powodu naruszenia przez sąd prawa materialnego lub uchybienia przepisom formalnym. Król w Radzie mógł taki wniosek oddalić lub się do niego przychylić. W tym przypadku sprawa trafiała do sądu, który wydał wyrok celem ponownego rozpatrzenia.
listy sądowe (w szczególności list łaski) dotyczyły zmiany w prawie o orzeczonej karze. Mógł on orzekać o zmianie lub jej zniesieniu.
W najstarszym okresie po 1066 za panowania królów normandzkich dominowało prawo zwyczajowe.
Common law
Zawdzięcza powstanie tendencjom centralistycznym reprezentowanym przez królów. Umożliwiały królom zwiększenie zakresu władzy przez narzucanie centralnego sądownictwa. Co prawda dominowało prawo zwyczajowe (cecha wspólna partykularyzm). Głównym źródłem było orzecznictwo sądów królewskich. Zapadłe wcześniej wyroki uznawano za precedensy sądowe. Szczególnie za precedens uznawano wyroki ewentualnych sądów królewskich, tzw, sądów westminstrskich, tj. sądu ławy królewskiej – dla spraw karnych, sądu spraw pospolitych – cywilnych, Exchuqueru – dla skarbowych.
Opieranie się na wyrokach doprowadziło stopniowo do likwidacji partykularnych odrębności praw zwyczajowych i do wykształcenia się jednolitego od XIII w. prawa dla całego królestwa. Twórcami byli sędziowie sądów królewskich (prawo sędziowskie). System ten był sztywny, formalistyczny i kazuistyczny nie poddawał się nowym rozwiązaniom.
Eguity law
Potrzeby społeczno – gospodarcze, konieczność uelastycznienia common law. Król odsyłał sprawy osób pragnących rozstrzygania w trybie odmiennym, odsyłając do kanclerza (sąd kanclerski). Sąd ten nie był związany z prawem powszechnym, orzekała jedynie na podstawie norm słuszności. W sumie system ten łagodził, korygował i uzupełniał common law.
Trzecim działem prawa angielskiego było to prawo stanowione (ustawy wydane przez parlament). Nie doszło jednak do kodyfikacji. Statuty, pisma rozkazy, ryty.
PRAWO KARNE (wczesne średniowiecze)
Najstarszą formą reakcji na przestępstwo była reakcja rodu pokrzywdzonego na ród winowajcy (krwawa zemsta lub zemsta rodowa). Wolno będzie postępować proces wyodrębnienia kategorii przestępstw naruszających interesy ogółu. Wiąże się to bezpośrednio z powstaniem organizacji państwowej i potrzeby ochrony interesów klasy panującej. Początkowo kara miała jeszcze charakter sakralny (grzech obrażający boga).
Dzielono na publiczne i prywatne.
Prywatne – naruszały interes jednostki. Dochodzenie było oddane w ręce pokrzywdzonego lub rodziny. Taki stan prowadził do walk rodowych (wróżdy). Taki stan doprowadził do ustawicznych i długotrwałych konfliktów. [Problem etosu rycerskiego – obowiązek zemsty, był czynnikiem reakcji łańcuchowej]. Zaczęła się pojawiać tendencja do zastąpienia jej ugodę stron.
Władcy germańscy ograniczali krwawą zemstę, znajdując sprzymierzeńców w kościele, który mając największy majątek (nadania) jest najbardziej zainteresowany pokojem (pokój boży). Dużą rolę stanowił również czynnik świecki. Środkiem wykupienia się od zemsty był okup.
Ostatecznie dla ograniczenia krwawej zemsty władcy wprowadzili obowiązek jednania pod groźbą kary państwowej. Karą za niezastosowanie się np. przyjęcie okupu + krwawa zemsta była banicja lub (edykt Rotara 643) trzykrotność kary.
Dodatkowo wprowadzono pojęcie miru – zapewnienie szczególnej ochrony osobom, miejscom.
Mir miejscowy – droga publiczna, targ, kościół, itp.
Mir osobowy – duchowni, urzędnicy, kobiety, sieroty
Mir mieszany – chronił osobę i miejsce pobytu.
Zakres miru zaczął się rozszerzać przez co pewne rodzaje przestępstw zaliczane były do publicznych.
Publiczne – naruszały interes ogółu. Zaliczano do nich zdradę kraju, dezercję, świętokractwo itp. koncepcja opierała się na naruszaniu porządku publicznego (miru).
Rodzaje
Prywatne:
przeciwko życiu i zdrowiu (mężobójstwo, zabójstwo, zranienia)
przeciwko mieniu (kradzież wilka i mała, rozbój, rabunek, podpalenie, szkody płodów rolnych)
przeciwko czci (zniewaga słowna lub pisemna)
przeciwko wolności (gwałty, porwania, uwięzienie)
przeciwko moralności (cudzołóstwo, kazirodztwo, sodoma i homoseksualizm)
przeciwko zaufaniu publicznemu (fałszerstwo, oszustwo, lichwa)
Publiczne:
przeciwko władzy i państwu (zdrada państwa, obraza majestatu, ucieczka z kraju, zamach na życie władcy)
przeciwko religii (czarostwo, i wróżbiarstwo) tendencje zaostrzające
inne (przeciwko władzom, sądom, korporacjom terytorialnym).
Odpowiedzialność karna była oparta na podstawie obiektywnej. Za przestępstwo uznawano tylko te czyny, które wywierały zmiany. Podstawą był skutek, sprawca odpowiadał jedynie za zewnętrzne przejawy. W rezultacie jednakowo karano za przestępstwa umyślne, nieumyślne i wynikające z przypadku. Związek przyczynowy rozumiano formalnie (możliwa odpowiedzialność za rzeczy martwe. Usiłowanie nie było karane).
Odpowiedzialność rodziny terytorialna i indywidualna.
Ograniczeniami wyłączającymi była:
Samopomoc – w ramach krwawej zemsty
Początek – zaczepka i odwet
Wiek – 12 – 15 lat
Błąd co do faktu, afekt, zdrowie fizyczne, przymus fizyczny.
Kara – stanowi dolegliwość zastosowaną wobec sprawcy przestępstwa. Pierwotnie była instynktowna, spontaniczna, potem podlegała racjonalizmowi:
racjonalizacja religijna – jako pokuta wymierzona za obrazę boga
racjonalizacja sprawiedliwościowa – widziała słuszny odwet za naruszenie czyjegoś dobra. Funkcjonowała w oparciu o zasadę Talionu (oko za oko) odnosiła się do przestępstw najcięższych. Druga zasada to system kar odzwierciedlających. System miał unaocznić symbolicznie rodzaj przestępstwa (ucięcie ręki za kradzież).
racjonalizacja prewencyjna – nie rozwinęła się.
Rodzaje kar
Krwawa zemsta – przestępstw prywatnych dochodzono w formie samopomocy z czasem zaczęto ograniczać z przyczyny na wewnętrzną anarchię (wróżdy przekształciły się prywatne wojny).
Ograniczenia: liczby przestępstw podlegające samopomocy, kręgu osób (rodzina, płeć) instytucja azylu (kocioł), (mir).
System kompozycyjny – (compositio – ugoda) było to zadość uczynienie krzywdy przez zadośćuczynienie materialne. System miał charakter alternatywny, za nieuiszczenie stosowano kary cielesne. Wysokość kar określania była indywidualnie przez strony lub sąd.
Kara kompozycyjna składała się z dwóch elementów: okupu na rzecz pokrzywdzonego oraz wpłaty na rzecz władcy za złamanie porządku publicznego.
Główszczyzna – zadośćuczynienie za zabójstwo (wykupienie z zbrodni). Wysokość uzależniona była od stanu, urzędu, płci i wieku.
Nawiązka (pokutne) – zadośćuczynienie za zranienia i uszkodzenia ciała – wysokość uzależniona jak w główszczyźnie, każda część ciała była wyceniana, była zależna także od uszkodzeń trwałych.
Dopełnieniem kary kompozycyjnej był fredus płacony na rzecz monarchy będący opłatą za przywrócenie miru.
Kary publiczne – groziły za naruszenie interesu publicznego, wymierzało je państwo, początkowo znaczenie niewielkie z tendencją do stałego wzrostu.
Kara śmierci – główne narzędzi w walce z przestępczością, była wymierzana w stosunku do większości przestępstw. Zwykłe (zcięcie, powieszenie), kwalifikowane (specjalne udręczenie).
Kary mutylacyjne - (odzwierciedlające) obcinanie uszu, nosa, kończyn, języka.
Kary na czci : proskrypcja (wyjęci spod prawa) zwane wywołaniem, wygnaniem chłosta, obcięcie włosów, napiętnowanie.
Kary majątkowe – konfiskata całego majątku (za najcięższe przestępstwa) była sankcją niezwykle skuteczną, grzywna.
ZMIANY W PRAWIE KARNYM (późne średniowiecze)
Nastąpił wzrost znaczenia zasady publicznoprawnej. Było to faktem wzmocnienia władzy monarszej. W rezultacie wzrosła liczba przestępców ściganych przez państwo z urzędu. Zasada ta zwyciężyła ostatecznie w XVI w.
Pojawiły i nowe kryteria podziału. Ze względu na stopień niebezpieczeństwa dzielono na zbrodnie i wykroczenia, mniej i większe, gardłowe i niegardłowe, zwyczajne i nadzwyczajne.
Rodzaje przestępstw
Przeciw państwu na pierwszym miejscu wyłoniła się zbrodnia obrazy majestatu, były to wszystkie czyny przeciwko osobie i interesom monarchy., przeciwko religii – herezja, zbrodnia obrazy majestatu boskiego, apostazja.
Wina – subiektywna przesłanki.
DOKTRYNA MIAST WŁOSKICH
Włochy były kolebką nowych rozwiązań i konstrukcji teoretycznych prawa karnego. (pośrednictwo Carolina) Wyższość prawa karnego włoskiego wyrażała się przejmowaniem rozwiązań prawa rzymskiego oraz w jego stronie technicznej. Miasta włoskie były miejscem narodzin i rozkwitu nauki prawa karnego. XIII w, glasatorzy Azo, Goffredu postglasatorzy i kamentatorzy tworzyli nowe uogólnienia teoretyczne. System prawa karnego wykształcił się od XII do XVI w.
Uznano każde przestępstwo za czyn naruszający w jakiejś mierze interesy ogółu przez sam fakt zakłócenie ustalonego przez państwo porządku publicznego. Wymierzenie kary winowajcy stają się sprawą władzy państwowej z czasem wyłącznym atrybutem.
Uznani strony podmiotowej przestępstwa za czynnik stanowiący podstaw odpowiedzialności sprawcy. Już nie strona przedmiotowa (skutkiem w świetle zewnętrznym) ale czynniki subiektywne tj. nastawienie sprawcy do czynu, zamiar, wola popełnienia przestępstwa, były przesłankami odpowiedzialności.
(Reskrypt Cesarza Hadriana – należy patrzeć na wolę nie na rezultat). Odróżniano winę umyślną od nieumyślnej. Zaczęto oddzielać zły zamiar od winy nieumyślnej oraz od przypadku, lekkomyślność i niedbalstwo.
Obrona konieczna – została na nowo opracowana w oparciu o zasadę, że siłę wolno odeprzeć siłą. Przesłanką był zamach mogący naruszyć dobra człowieka. Ustalono, że obrona konieczna musi być umiarkowana.
Musi być dokonana dla uniknięcia rzeczywistego niebezpieczeństwa.
Reakcja musi być natychmiastowa.
Użyte środki muszą być adekwatne.
Nadal bezkarne jest zabójstwo wyjętego pod prawa, złapanego na gorącym uczynku, na rozkaz.
ZAMIAR I USIŁOWANIE
Zła wola jest grzechem lecz nie ujawniona nie podlega osądowi. Odpowiedzialność karna była taka: zamysł (nie karany) ujawniony zły zamiar, przygotowanie i dokonanie, które mogło zakończyć się brakiem skutku więc usiłowaniem.
Współsprawstwo – rozgraniczono i określono odpowiedzialność współsprawców, sprawca główny był karany surowiej od pozostałych, ograniczono odpowiedzialność podżegaczy, pomocników i popleczników. Praktyka sądowa miała tu główną rolę w określaniu karalności.
Kara – zacieranie różnic pomiędzy przestępcami prywatnymi a publicznymi przyczyniły się do upublicznienia charakteru kary. Podział upowszechnił się na (gardle i ręku) na skutek oddziaływania zwierciadła saskiego, wymienianych na zbrodnie oraz skórze i włosach orzekanych za wykroczenia.
Wymiar kary: podstawą był nadal system kar kompozycyjnych, ograniczono możność wykupu, większą uwag zaczęto zwracać na recydywę, pochodzenie społeczne.
PRAWO PRYWATNE
ZDOLNOŚĆ PRAWA. Uznanie człowieka za podmiot praw i obowiązków. Nabycie: wiązało się z urodzeniem dziecka żywego oraz z przyjęciem do rodziny.
Utrata: następowała w skutek śmierci fizycznej i fikcyjnej (przestępstwo naruszające interes ogółu lub orzeczenie sądowe, pozbawienie wszelkich praw, dla wyjętych spod prawa) lub klasztornej. Pełną zdolność posiadała osoba fizyczna wolna, zdrowa, miejscowa (krajowa) nie pozbawiona czci, mogła ona zostać ograniczona.
Ograniczenia
Niewolnicy – najczęściej wynikała z niewoli res vocale.
Cudzoziemcy – pierwotnie nie mieli zdolności, traktowano ich jako wrogów. Ochronę zapewniało jedynie prawo gościnności. Położenie cudzoziemców miało tendencje do poprawy szczególnie dzięki handlowi ( miasta włoskie). Ograniczenia dotyczyły szczególnie praw majątkowych, prawo spadku po zmarłym obcym jeżeli nie było testamentu przysługiwało władcy.
Religia – spotykały innych wyznawców niż wiara chrześcijańska. Dotyczyło to przede wszystkim żydów, mieli pewną swobodę. Mogli mieć ziemię, prowadzić interesy. Uznawano ich za ludzi pozostających w służbie władcy. W 1215 r. sobór luterański zakazuje małżeństw mieszanych.
Muzułmanie - podlegali koronie rządzili się własnymi prawami, mieli własną administrację.
Heretycy – nie mieli możności dziedziczenia majątku.
Stany – najszerszy zakres miała szlachta, duchowieństwo, mieszczanie najniższy chłopi. Różnice były zarówno w prawie karnym jak i prywatnym:
szlachta – miała liczne prawa, przywileje. Dla niej zastrzeżona była własność dóbr ziemskich, nie mogli zajmować się handlem i rzemiosłem.
Duchowieństwo – ograniczenia obejmowały rozporządzanie majątkiem, nabywanie praw spadkowych.
Mieszczanie – zakaz nabywania ziem, ograniczenia w piastowaniu niektórych urzędów (od 1768 mogą dzierżawić dobra) (od 1775 mogą nabywać dobra)
Chłopi – oprócz powyższych ograniczeń dodatkowo wybór małżonka uzależniony był od zgody pana.
Zdrowie fizyczne – wady fizyczne uniemożliwiające pełnienie obowiązku wojskowego oznaczał brak zdolności, inne wady ograniczały ją.
Zdrowie psychiczne – nie powodowało ubezwłasnowolnienia z czasem brano to pod uwag ( zwierciadło saskie).
Płeć – pełną zdolność posiadali jedynie mężczyźni. Kobiety przez długi czas nie posiadały dziedziczenia nieruchomości, sprawowania opieki.
Brak czci – nieślubne dziecko, hańbiące zachowanie.
Małżeństwo. Pierwotnie było to porwanie lub kupno przekształciło się w umowę zawieraną między opiekunem kobiety (ojcem – opieka prawna) a narzeczonym. Pod koniec przedmiotem umowy była władza nad kobietą. Początkowo był to akt świecki, umowa zawierała swa stadia:
zmówiny – umowa pomiędzy rodzicami lub opiekunami przyszłych małżonków. Określano termin, warunki materialne, narzeczony uiszczał zadatek (suma lub przedmiot). Ojciec na znak dotrzymania obietnicy dawał narzeczonemu przedmiot – symbol stanowiący zakład (vadium).
zdawiny – uroczysta czynność prawna. Oddanie panny młodej odbywało i w jej domu rodzinnym w obecności krewnych, towarzyszyły temu obrzędy. Potem następowały przenosiny do domu męża. Obrzędy sadzania na kolanach. Pokładziny.
Forma kościelna: od XI w. zostało całkowici podporządkowane prawu kanonicznemu. Składało się z oświadczenie woli, braku przeszkód małżeńskich i zawarciu w obliczu kościoła.
zgodna wola – zmówiny przekształciły się w zaręczyny, zaś zdawiny w oświadczenie zawarcia małżeństwa.
brak przeszkód – katalog przeszkód dzielono na zrywające i wzbraniające.
Zrywające – powodowały nieważność małżeństwa. Najważniejszą było pokrewieństwo (1215 do VII stopnia pokrewieństwa)od soboru do IV. Dalej powinowactwo, pokrewieństwo sztuczne, duchowe, święcenia duchowe, śluby zakonne, przymus, impotencja.
Wzbraniające – nie dopuszczały do zawarcia małżeństwa ale zawarte nie czyniły nieważnym. Odmienność wyznania, choroba psychiczna.
Naturalnym powodem byłą śmierć, wczesne średniowiecze dopuszczało rozwód jako porozumienie obu stron lub z woli męża oddalenie żony. Prawo kanoniczne uznając małżeństwo za sakrament rozwodu nie dopuszczało. Zezwalano na unieważnienie małżeństwa (wady oświadczenia woli - przymusu lub forma zawarcia – brak księdza) od soboru Trydenckiego wprowadzono separację od łoża i stołu. Następowała za zgodą tron lub na podstawie orzeczenia sądu kościelnego. Rozwód dopuszczał jedynie kościół wschodni.
Majątek małżeński – podstawę stanowiła masa majątkowa wniesiona przez małżonka. Wielkość regulowały intercyzy.
Wyprawa – wnoszona przez żon (gerade) były to przedmioty użytku osobistego kobiety (szaty, pościel) oraz sprzęt gospodarstwa domowego (garnki). Z czasem także ruchome (konie, bydło, powozy). Był to majątek spadkowy należący się córce.
Posag – (wykształcił się w Włoszech). Stanowił część spadkową majątku córki po rodzicach, uiszczaną po zawarciu małż. z majątku rodzinnego. Jego otrzymanie pozbawiało kobietę praw do spadku rodzicielskiego. Był to obowiązek ojca.
Wiano – za posag mąż odwzajemniał się. Stanowiło zabezpieczenie materialne żony na wypadek owdowienia lub odrzucenia. Początkowo ustanawiano na ruchomościach, potem także na nieruchomościach.
Wiano wraz z posagiem było oprawione. Oprawa stanowiła hipotekę żony, którą mąż mógł dysponować.
Najczęściej występowała wspólność majątkowa, obejmowała cały majątek wniesiony i nabyty dysponował majątkiem mąż swobodnie ruchomościami, zgoda żony do nieruchomości.(Rzesza, Płn. Francja).
Ograniczona wspólnota majątkowa – był to wspólny dorobek małżeństwa. Obok tego każdy mógł posiadać majątek odrębny (przedmałżeński). Nieruchomości z przed małżeństwa i nabyte w jego czasie stanowiły majątek własny. Zarząd majątkiem wspólnym i żony należał do męża. Sam mógł dysponować nieruchomościami. Przy śmierci jednego z współmałżonków dzielono majątek na drugiego i spadkobierców lub dzieci (jak były).
Rozdzielność majątkowa (Niemcy i Rosja) przewidywał pełną odrębność majątkową obojga małżonków. Posag stanowił własność męża nie mógł on go alienować i obciążać, po śmierci męża wracał do żony. Żona mogła mieć majątek i swobodnie nim dysponować (Także Włochy i płd Francja)
Na czele stał ojciec, któremu podlegali wszyscy domownicy. Kobiety były zależne i ograniczone w sensie zdolności do czynności prawnych. Pełnię praw posiadały tylko dzieci prawe.
Opieka – była instytucja zastępująca władzę ojcowską. Występowała z tytułu: wieku, płci, zdrowia, nieobecności.
Nieletni – pierwotnie sprawował ród potem jako członek rodziny (opieka przyrodna), gdy nie było krewnych to opiekun urzędowy. Opieka zwierzchnia należała do monarchy.
Do obowiązku opiekuna należało dbanie o utrzymanie i należyte wychowanie pupila oraz zabezpieczenie nienaruszalności jego majątku. Sprawdzano inwentarz majątku pupila (nadużycia).
Zarząd majątkiem miał być ostrożny. Opieka kończyła i początkiem pełnoletności.
Ziemia była podstawowym środkiem produkcji i otoczona była ochroną prawną. Zaliczana była do nieruchomości. W ich skład wchodziły także ruchomości unieruchomione: zboże na pniu, ryby w stawi, konie w liczbie powyżej 10 (stado). Zaliczanie ruchomości i nieruchomości było ważne z względu na dysponowanie. Konsekwencją kryteriów podziału było dziedzicznie. Często granica była płynna, zaczęto dzielić na dobra dziedziczne (rodowe) i nabyte. Pierwsze miały liczne ograniczenia w zakresie dysponowania, drugie stawały się dobrem dziedzicznym. Dla kościołów ustanowiono tzw. adopcję Chrystusa (adoptio christis) po to, aby mógł mieć dopływ majątku.
We wczesnym średniowieczu nie było ścisłego rozgraniczenia między faktycznym władztwem nad rzeczą, posiadaniem a władztwem prawnym czyli własnością. Każde władztwo nad rzeczą było rozumiane jako prawo do niej. Posiadanie starogermańskie (gewere – pilnować, strzec) nie było tożsame z pojęciem rzymskim.
Posiadanie było narażone na nadużycia. Dla ochrony wprowadzono proces sądowy (proces posesoryjny), było to ustalenie naruszenia posiadania. Od X . Włochy, od XII Francja.
Własność było to władztwo prawne osoby nad rzeczą materialną.
Podzielona – odnosiła się do ziemi. Była powszechna w państwie feudalnym, przypomina współwłasność lecz nią nie jest. Dzieli się na:
Własność bezpośrednią, zwana zwierzchnią oraz własność podległą, zwaną użytkową. Podział stanowił podstawę ustroju lennego wynikł z pojmowania posiadania nieruchomości, które nie wymagając faktycznego dzierżawienia, za bezpośrednich posiadaczy uznawało się jej użytkowników, zaś pośrednich tych którzy pobierali z niej pożytki, w rezultacie każdy z właścicieli miał innego rodzaju tytuł i uprawnienia. W ten sposób własność zwierzchnia przysługiwała seniorowi a podlegała wasalowi. Podobnie panu feudalnemu przysługiwało prawa żądania renty feudalnej, zaś chłopu prawo użytkowania ziemi.
Alodialna – własność pełna, wolna nie podporządkowana innemu władztwu prawnemu. Występowała ona w Europie środkowo – wschodniej w zakresie własności szlacheckiej. Wynikał z niej obowiązek służby rycerskiej.
W Rosji zbliżone do dóbr alodialnych były wotczyny, czyli dobra przekazywane dzieciom. Właściciel wotczyn był zobowiązany do pełnienia służby wojskowej dożywotnio (rodowe, nabytej wysłużone książęce). Pomietija zaś były to dobra nadawane dożywotnio za służbę pod warunkiem jej pełnienia (nie mogły być przekazywane) (Wprowadził Iwan IV).
Zbiorowa – nieruchomości były własnością zazwyczaj rodu. Znany był on w formie „niedziału ojcowskiego” polegającego na wspólnocie ziemi ojca z synami i córkami. Prawo własności przysługiwało wszystkim członkom niedziału w stosunku do całej rzeczy (niedziały ojcowski, braterski). Niedział częściowy” grunty orne, były własnością indywidualną a niedział rodzinny tworzyły łąki, lasy i wody.
Regalia – zastrzeżone dla monarchy prawa gospodarcze, górnicze, łowiecki, targowe, bartne, mennicze. Dotyczyła w większości gruntu.
prawo bliższości – wynikało z konieczności uzyskania przyzwolenia najbliższych krewnych na alienacje oraz prawa wyczekiwania. Miało na celu ochronę interesów majątkowych rodziny. Dotyczyło jedynie nieruchomości dziedzicznych. Wytypowało formie pierwokupu i retraktu.
Prawo pierwokupu – polegało na zapewnieniu krewnym pierszeństwa nabycia nieruchomości dziedzicznej dopiero, gdy ci z niego nie korzystali, właściciel mógł ja zbyć osobiście.
Prawo retraktu – polegało na wykupie dóbr od nabywcy przez krewnych zbywcy po cenie kupna. Z reguły miało to zastosowanie, gdy krewni nie wiedzieli. Wykupu można było dokonać w okresie 1 roku i 1 dnia (istniało do XVIII – XIX.)
prawo sąsiedzkie – najbliżsi sąsiedzi mieli prawo retraktu nieruchomości sprzedanej osobom spoza sądziedztwa
retrakt lenny – przysługiwał seniorowi w wypadku alienacji przez wasala dóbr lennych (o ile była dopuszczalna).
NABYWANIE
Pierwotne poprzez zawłaszczenie (nabycie własności przez objęcie w posiadanie rzeczy niczyjej lub porzuconej. Rzecz ruchomą przez zabór, rzecz nieruchoma przez stałe użytkowanie.
Później formą prawne potwierdzenia czyjeś własności stała się instytucja zapowiedzi – było to dokonanie czynności sądowej polegającej na zakazaniu obcym wstępu na zawłaszczone ziemie.
Zasiedzenie (polegało na długotrwałym, nieprzerwalnym i spokojnym posiadaniu rzeczy, terminy potrzebne do nabycia przez zasiedzenie określało ustawodawstwo królewskie).
Pochodne – polegało na przeniesieniu prawa własności z jednej osoby na drugą. Dla nabycia wymagano: tytułu prawnego oraz trzech czynności: wzdania, wwiązania potem inskrypcji.
tytułem prawnym były: dziedziczenie, nadanie monarsze (alodia lub lenna, umowy rzeczowe (kupna – sprzedaży, darowizny, zamiany)
wwzdanie był połączony z tytułem prawnym. Przenosiło ono własność
wywiązanie – dokonywano w uroczysty sposób używając gestów, słów i symboli. Zbywca wypowiadał formułę rezygnacji z nieruchomości, potem wiązał nabywcy przedmiot symbolizujący nieruchomość (grudkę ziemi) oraz władzę nad nią. Nabywca uiszczał cenę.
wwiązanie – wprowadzenie w posiadanie – dokonywano to urzędowo, połączone było z szeregiem czynności symbolizujących przejęcie posiadania przez nabywcę. Dokonanie transakcji wieńczyła uczta. Czynności miały utrwalić w pamięci przeniesienie własności.
Transakcje coraz częściej zaczęto wpisywać do ksiąg (inskrypcja) pierwsze od XII w. powszechne od XIV w. zapewniało to pewność transakcji.
Sądowe – Niemcy, pojawił się fikcyjny proces pomiędzy nabywcą a zbywcą, w którym pierwszy domagał się oddania mu nieruchomości. Wydany wyrok stanowił pełny i skuteczny dowód nabycia własności.
wolności – w prawie rzymskim odpowiadały służebnościom. Była to możliwość korzystania z cudzej rzeczy. W oznaczonym zakresie ograniczając prawa właściciela. Dominowały wolności gruntowe: drogowe (prawo przejazdu, przechodu), polne (wypas zwierząt), wodne (prawo przeprowadzania wody). Były też leśne: prawo wyrębu, zbieranie chrustu, owoców.
W prawie miejskim rozwinęły się z rozwojem budownictwa. Wynikały także z prawa sąsiedzkiego. (wysokość budowy, mur przeciwpożarowy)
użytkowanie – niezbywalne, dziedziczne
ciężary realne – polegały na uiszczaniu przez każdorazowego właściciela gruntu świadczeń na rzecz osoby uprawnionej do pobierania.
Renty:
feudalne (obciążające chłopów) naturalne (danina) odrobkowa (pańszczyzna) i pieniężna (czynsze)
umowne (powstawały w wyniku kupna) posiadacz kapitału pożyczał właścicielowi majątku pewną sumę w zamian zobowiązując się do świadczeń na jego rzecz. Było to w praktyce obejście zakazu lichwy.
zastaw – przysługiwał wierzycielowi za zaspokojenie należności od dłużnika.
Zastaw dany – powstawał z woli zastawcy mógł być umowny lub testamentowy.
Zastaw wzięty – (zwany ustawowym lub sądowym) wywodził się z samopomocy przysługującej wierzycielowi wobec dłużnika celem zabezpieczenia roszczenia z czasem ograniczane na rzecz egzekucji. Zastaw nieruchomości pojawił się później, występował w formie zastawu użytkowego (z dzierżeniem) i bezużytkowego.
Użytkowy (od IX w.) pobieranie pożytków bez zaliczania na poczet długów tzw. częsty (zastrzeżenia kościoła).
Bezużytkowy – (hipoteka) – zastaw bez dzierżenia i użytkowania zastawnej rzeczy (od XIII w.) była zastawem terminowym. Można było zabezpieczać kilka wierzytelności:
umowna
przymusowa – potrzebny był tytuł prawny oraz wypis z ksiąg sądowych. Pierszeństwo zaspokojenia przysługiwało pierwszemu wpisowi. W rezultacie księgi były jawne i dostępne. Z czasem dla każdej nieruchomości zakładano folio rzeczowe (pierwowzór ksiąg hipotecznych).
Źródłami zobowiązań były umowy (ex contracta) i przestępstwa (ex delicjo). Pierwotnie każde niewykonanie umowy było przestępstwem z czasem głównym źródłem stały się umowy. Forma ustna, symbolika. Potem umowy pisemne głównie nieruchomości.
Umowy formalne - zobowiązanie się kogo do świadczenia przyszłości (rytuały, symbole np. przybicie ręki)
Umowy realne – dochodziły do skutku przez otrzymanie rzeczy od drugiej osoby. Przejmujący stawał się dłużnikiem (zamiana, darowizna, pożyczka, depozyt).
Umowy konsensularne – późne średniowiecze. Kraje pod wpływem prawa rzymskiego i recepcji. Na skutek porozumienia stron ((kupno – sprzedaż, najem, spółka, zlecenie).
ODPOWIEDZIALNOŚĆ
Osobowa – najwcześniejsza dotyczyła zdrowia i życia dłużnika nie wykonanie umowy było krzywoprzysięstwem więc mógł być zabity. Potem dotyczyła wolności dłużnika, który popadając w niedolę wykupił dług pracą.
Majątkowa – obejmowała majątek dłużnika
Utwierdzanie umowy przesądzało o ważności. Sposoby: przysięga, wręczenie oznaczonych przedmiotów, gesty.
Umocnienie umowy było gwarancją wierzyciela wykonania zobowiązania. Sposoby:
zakładanictwo – oddanie przez dłużnika jakiejś osoby wierzycielowi w charakterze zakładnika do czasu wykonania umowy w razie niewypłacalności zakładnika można było sprzedać lub zabić.
rękojemstwo – forma zakładnictwa polegająca na zabezpieczeniu wykonania świadczenia przez rękojmię innej osoby.
załoga – zwyczaj rycerski – przebywanie na koszt dłużnika w gospodzie aż do płacenia długu.
łajanie – bezkarne lżenie ustne i pisemne dłużnika. Zastawienie czci.
zakład zadatek oraz utrata wolności.
Dziedziczenie beztestamentowe, brak swobodnego dysponowania swym majątkiem na wypadek śmierci.
Najwcześniej rozwinęło się dziedziczenie ruchomości – początkowo gerada (wyprawa kobiety) herewet (odzież męska, broń). Unormowania dziedziczenia nieruchomości spotykamy w leges barbaronum – uprzywilejowani mężczyzn, wyłączenie kobiet. Zmiany dziedziczenia kobiet nastąpiły w późnym średniowieczu, tzw. prawo powrotu.
Dziedziczenie lenn – porządek dziedziczenia chronił interesy seniora, zwłaszcza zabezpieczenie obowiązku służby wojskowej przez wasala. Zasadą była niepodzielność lenn. Dziedziczyli tylko zstępni. System miast niemieckich opierano się na dziedziczeniu wg dwóch kół (ściślejszego i obszerniejszego). Krewni bliżsi wykluczali dalszych a tego samego stopnia dzielili się.
Porządki dziedziczenia
Wg kręgów
Pierwszy (dzieci zmarłego, rodzice, rodzeństwo) nie zaliczano wnuków,
Drugą klasą (rodzeństwo ojca i matki, dziadkowie i babki oraz wnuki) dziedzictwo przy braku osób z pierwszego kręgu.
Trzeci krąg (pradziadkowie i prababki, prawnuki)
Rozwinęło się w prawie późno frankońskim. Opierało i na podziale dziedziców na klasy. Pierwszą parantelę stanowili zstępni zmarłego, drugą krewni, wywodzący się od ojca spadkodawcy zmarłego, trzecią – krewni od wspólnego dziadka, czwartą od wspólnego pradziadka. Liczba parantel zależna była od lokalnych zwyczajów.
Wg systemu rzymskiego.
(Pd Francja) Uregulowany był nowelach justyniańskich dziedziców, dzielono na cztery klasy I – descedenci, II – ascendenci, bracia i siostry rodzeni ich potomstwo, III –rodzeństwo przyrodnie i ich zstępni, IV – inni krewni kondygnacji.
Prawo wyczekiwania – zachowanie majątku w rękach rodziny, za życia spadkodawcy.
Jedynie bezdzietni mogli przekazać majątek obcemu i to w formie fikcyjnej (adopcja). Dopiero kościół, któremu zależało na pozyskiwaniu majątku, wprowadził przekazywanie dóbr na rzecz Chrystusa (tzw. adopcja Chrystusa). Wykształciło się pojęcie czci swobodnej pozostającej w dyspozycji spadkodawcy część ta wynosiła tyle jakby Chrystus był synem (dwóch synów 1/3).
Przedmiotem dyspozycji testamentowej były ruchomości a z nieruchomości dobra nabyte. Uwzględniono prawa spadkowe, najbliższych krewnych – dziedziców koniecznych.
Szczególny sposób dziedziczenia w krajach Europy Zachodniej
Odstępstwem dziedziczenia lenn było dziedziczenie lenn między braci. Fraragium – najstarszy syn, obejmując lenno zatrzymywał niektóre jego części.
Paragium – następował wewnętrzny podział lenn między braci lecz na zewnątrz stanowiła jedną całość reprezentowaną przez najstarszego.
ORDYNACJE – był odpowiednikiem fideikomisu uniwersalnego, polegał na zobowiązaniu spadkobiercy, aby spadek po sobie przekazał wyznaczonej osobie. Rezultacie majątek był wyjęty mocy przepisów ogólnych i podporządkowany normom specjalnym.
Celem była ochrona majątku przez rozdrobnieniem.
Fideikomisy szlacheckie – powstały w drodze umowy lub testamentu. Ustanowione były na określony czas. Posiadacze fideikomisu stawał się właścicielem lecz nie mógł swobodnie nim dysponować.
PROCES
Oprócz samopomocy innym sposobem dochodzenia roszczeń była droga sądowa. Otwierało ją zawarcie umowy między stronami o oddanie prawy sądowi. Z czasem umowa dwustronna zastąpiona została jednostronnym pozwaniem prywatnym.
Średniowieczu pozew prywatny zastąpiono sądowym wydawał go sędzia na podstawie wniesionej skargi. Pierwotnie był ustny. Pisemny rozpowszechnił i późnym średniowieczu w sądach szlacheckich i miejskich. Forma pozwu musiała odpowiadać ściśle określonym warunkom.
Zasady procesowe
jedność procesu cywilnego i karnego. Każdy proces był postępowaniem karnym i kończyły się wymierzeniem kary. Podział następował od XII w. Anglia reformy Henryka XIII kontynent.
zasada skargowości. Podstawą było złożenie skargi. Jej brak uniemożliwiał wszczęcie procesu. Od XIII wdrażano proces z urzędu. Kierunek → proces inkwizycyjny.
zasada dyspozycyjności. Strony miały całkowitą swobodę w zakresie rozporządzania przedmiotem postępowania.
zasada kontradyktoryjności (sporności). Był to wyłącznie spór między stronami. Sąd był biernym obserwatorem nie miał inicjatywy procesie.
zasada formalizmu. Przestrzeganie symboli, gestów i formuł. Pomyłka powodowała przegraną.
zasada ustności i jawności. Proces ustny był dostępny dla publiki.
Rozprawa
Potępianie rozpoczynało przedstawienie skargi przez powoda. Następnie pozwany odpowiadał zarzuty repliką. Uznanie skargi przez pozwanego skutkowało wydaniem bezwarunkowego wyroku końcowego, natomiast zaprzeczenie wydania wyroku końcowego ale dowodowego. Postanawiano w nim o stronie przeprowadzającej dowód, środkach dowodowych i konsekwencjach.
Postępowanie dowodowe
samoprzysięstwo – krótkie zeznanie z powołaniem się na boga i krzyż święty.
przysięga za współprzysiężnikami – współprzyiężnicy potwierdzali prawdziwość przysięgi własnej o samej sprawie, mogli nie wiedzieć, liczba zależała od rangi prawy i tanu społecznego (od 2 do 72.).
świadkowie – początkowo rola ograniczona . były to osoby zaproszone do konkretnej czynności prawnej (np. umowa K – S). Składali zeznania w formie przysięgi.
dokumenty – były publiczne (urzędnicze z pieczęcią) i prywatne (sporządzone ręką prywatną przy świadkach).
ordalia (sądy boże) – były środkiem dowodowym opartym na przeświadczeniu, że najlepiej rozstrzyga sprawę sąd boży nie dopuszczając do krzywdy niewinnego pierwsze już od leges barbaronum schyłek XIII w. Jednostronne: próba zimnej wody, gorącej wody, rozpalonego żelaza, Dwustronne: pojedynek i próba krzyża.
Środki odwoławcze – nagana sędziego. Zawierała zarzut, że proponujący jego treść świadomie łamał prawo.
Postępowanie rugowe – urzędnicy zbierali mieszkańców wybierając z nich tzw. rugowników. Wszczynali postępowanie na podstawie złej famy publicznej. Wskazanie przez przysięgłych zastępowało skargę prywatną. Oczyszczanie z zarzutów: próba zimnej wody.
Postępowanie szczególne
proces wydobywczy – postępowanie o zwrot kradzionej rzeczy ruchomej znalezionej u osoby trzeciej, tzw. gonienie za śladem. Poszkodowany z ludźmi dokonywał rewizji domów. Znalezienie rzeczy – licowanie – zachodźca.
proces na gorącym uczynku. Było to postępowanie szybkie.
proce gościnny. Gość to ten kto mieszkał tak daleko, że nie mógł przybyć do sądu w ciągu jednego dnia.
Postępowanie zabezpieczające – było to zabezpieczenie wykonania wyroku, dotyczyło osób i mienia.
Postępowanie upadłościowe – (XII w. miasta włoskie) upadli dłużnicy: niewypłacalni, nie płacący w terminie, zbiegli. Dzielono na podstępnych i złośliwych, lekkomyślnych, oraz z nieszczęścia. Pierwsi tracili obywatelstwo (kara pręgierza), drudzy byli pozbawieni wolności, trzeci uwalniano od kary.
Postępowanie egzekucyjne – pod XI w. zanik egz. Prywatnej na rzecz sądowej. Przeprowadzał ją na wniosek trony hrabia początkowo obejmował ruchomości.
Od IX stosowano tymczasową konfiskatę z charakterem sekwestru. Z czasem egzekwował urzędnik skarbowy zaspokajając wierzyciela.
Bezskuteczna egzekucja nakładała na dłużnika areszt.
ZMIANY W PRAWIE PRYWATNYM
Prawo małżeńskie:
Podporządkowane zostało kościołowi od soboru trydenckiego miało charakter sakramentalny. Oświadczenie woli złożone przed proboszczem w obecności świadków. Kryzys nastąpił z reformacją uznając małżeństwo za formę świecką. Zawierano je przed urzędnikiem (od XVI w. w Niderlandach) 1783 r. Józef II portret małżonków.
Prawo rzeczowe
Rozróżniano posiadanie od własności. Germańskie gewere zostało wyparte przez rzymskie possesio. Rozwinięto posiadanie praw: majątkowych, niemajątkowych niemajątkowych i szczególnych uprawnień.
Nabycie własności – upowszechnienie sądowego przeniesienia własności transakcje wpisywano do ksiąg.
Testament – od XVI W. pod wpływem prawa rzymskiego.
Publiczny – osobiste, ustne lub pisemne oświadczenie woli przed sądem.
Prywatny – złożenie oświadczenia woli przed ustaloną liczbą świadków (pisemny zamknięty, otwarty ustny)
Zobowiązania – zmieniła się hierarchia umów, przodowała umowa K – S. pojawiły się nowe: komisu, ubezpieczenia. W obrocie najważniejszego znaczenia nabrał weksel, a w organizacjach kupieckich spółki (akcyjne) wykształciła się umowa o pracę.
ZMIANY W PRAWIE KARNYM
Początek czasów nowożytnych przyniósł kształtowanie się nowych zasad absolutyzmu. Podstawy do rozwoju dały teorie karnistyczne, które zaczęły się kształtować w XIII ww. W komunach włokach. Początkiem było wydanie Caroliny 1532 r.
Przestępstwo
Ugruntowała się zasada, że wszystkie przestępstwa naruszają interes publiczny. Ściganie ich stało i domeną państwa. Konsekwencją był zanik kar prywatnych.
Odpowiedzialność
Podstawą była wola sprawcy, nie skutek zewnętrzny. Uzależniała popełnienie od zamiaru. Winę podzielono na umyślną i nieumyślną. Carolina utrwaliła podział na morderstwo (umyślne – śmierć kwalifikowana) i zabójstwo (nieumyślne – śmierć zwykła)
Brak winy wykluczały: błąd, nieletność i niepoczytalność.
Brak odpowiedzialności: obrona konieczna, stan wyższej konieczności oraz przymus psychiczny.
Rodzaje przestępstw
Analogia
Carolina miała umocowanie kilkudziesięciu najważniejszych przestępstw przeciwko religii, państwu, zdrowiu, życiu, mieniu, wolności i czci. Wiele czynów jednak pozostawało poza katalogiem. W ich przypadku stosowano analogię. Powodowało to wzmocnienie pozycji sędziego (arbitralizm). Zasadę stosowano do XVIII w. (nullum crimen sine lege).
czary – nowe represje karne
Prześladowanie czarownic 1487 r. w Koloni (źródłem były XIII w. procesy przeciwko heretykom) teoria: kobieta to źródło wszelkiego zła. Utworzono urząd łowczy czarownic. Celem prawidłowego określenia czarownic, stosowano próby (nawiązywały do ordaliów).
Próby wagi, igły łez, ognia.
Kara
Główną rolę odgrywała racja sprawiedliwościowa i prewencyjna (przestępstwo godzi w interes ogółu)
Celem kary była prewencja generalna i szczególna. Miała ona odstraszać potencjalnych sprawców. Carolina osiągnęła to przez tworzenie systemu kar okrutnych, publicznych (spektakl, wyrok, zwłoki rozkładające się wystawione na widok). Dominowała kara śmierci jako połowa orzekanych wyroków.
Rodzaje
Kara śmierci zwykła (ścięcie i powieszenie).
Kara śmierci kwalifikowana (palenie, ćwiartowanie, utopienie, pal).
Kary mutylacyjne (okaleczenia) miały charakter kar odzwierciedlających (obcięcie uszu, nosa, zalani gardła żelazem).
Kara pozbawienia wolności przez osadzenie w wieży od XVI w.
PROCES INKWIZYCYJNY
Upowszechnienie i ugruntowanie absolutyzmu. Rozwinął się z upowszechnieniem się Caroliny. Cechy:
wszczynany był z urzędu, dominacja zasady publicznoprawnej.
wszystkie funkcje procesowe (ściganie, oskarżenie, czytanie wyroku, obrona), skupiał sędzia inkwizytor.
proces był tajny i pisemny.
pozycja oskarżonego była bardzo słaba, oskarżony miał charakter przedmiotowy.
obrona sędziego miała charakter symboliczny.
postępowanie dowodowe opierało się na legalnej teorii dowodowej.
środki dowodowe były dowodami formalnymi nie było swobodnej oceny dowodów.
koroną dowodu jest przyznanie się do winy, stąd masowo stosowano tortury (Kodeks Marii Teresy).
Rozwinął się we Włoszech, początkowo jako ścigający heretyków. Powołano inkwizytorów śledczych, dopuszczono tortury (ustawy Fryderyka II oraz Bulla Inocentego 1252). Dla Niemiec pomnikiem była Carolina. Dla Francji Ordynans z 1539 r. i 1670. w Rosji dopiero za Piotra I.
Przebieg
inkwizycja generalna – potęgowani informacyjne. Ustalenie czynu i sprawcy (podstawa: donos, zła ława).
inkwizycja specjalna – właściwe postępowanie dowodowe. Początkowo pozytywna teoria dowodowa (dowody w ilości i jakości), później negatywna teoria dowodowa (nie ma dowodów nie ma wyroku). Królowa dowodów to przyznanie do winy.
osądzenie – oparte na materiale dowodowym. Nie było apelacji.
Angielski proces karny
Zanik ordaliów spowodował rozwój instytucji sędziów przysięgłych (od 1166). Zeznania pod przysięgą traktowano jako oskarżenie publiczne. Ewolucja poszła w kierunku powstania ławy większej (oskarżenie) i ławy małej (wina). XVIII w. instytucja świadka koronnego. Był nim chwytany członek bandy, który za uwolnienie ujawniał szczegóły przestępstwa.
ZMIANY W PROCESIE CYWILNYM
Zapoczątkowane XII/XIII w. w komunach włoskich. Powstał proces rzymsko kanoniczny (kognicyjny).
Zasady: pisemność, skargowość, dyspozycyjność, kontradyktoryjno, legalna teoria dowodów, prawda formalna.
Stadia:
wniesienie pisemnej skargi. Wydanie przez sędziego pisemnego pozwu. Wyznaczenie terminu. Odczyt skargi dylacje (odroczenia). Zarzuty procesowe, tzw. ekscepcje.
ekscepcje dyletoryjne (powodowały upadek pozwu – błędy formalne)
ekscepcje deklinatoryjne (uprawniały do odmowy odpowiedzi).
ekscepcje peremptoryjne (były niweczące sprawę).
Przeciwko ekscepcjom powodowi przysługiwała replika na które pozwany odpowiadał dupliką.
2. następnie wdawano się w spór (litiskontestacja), gdy pozwany nie wnosił ekscepcji uznawał roszczenie, gdy wnosił w sprawie ustalano fakty bezsporne i sporne. Następowało postępowanie dowodowe (legalne) potem wyrok (prawda formalna).