RZECZPOSPOITA . .

ZA PIERWSZYCH KROLOW ELEKCY)NYCH

WO)NY O INFLANTY W XVt WIEKU

Wiek XVI w stosunkach litewsko-moskiewskich, to dalsza rywalizacja o zjednoczenie ziem ruskich, w 2 połowie powstał problem starań Moskwy o zdobycie dostępu do Bałtyku. Dla gospodarczych interesów Litwy najważniejsze było niedopuszczenie Moskwy do morza i przez to kontrolowanie handlu Wielkiego Księstwa Moskiewskiego z zachodem przez porty litewskie. Zdobycie portów nad Bałtykiem dawało Moskwie możliwość bezpośrednich kontaktów z Europą Zachodnią bez pośrednictwa portów litewskich. Znajdujące się w Inflantach i Estonii państwo Zakonu Kawalerów Mieczowych w XVI w., podobnie jak wcześniej zakon krzyżacki w Prusach, przechodziło głęboki kryzys gospodarczy, społeczny i polityczny. Reformacja w Inflantach miała wielu zwolenników. Na ziemiach Zakonu Kawale

182

rów Mieczowych krzyżowały się wpływy i interesy wielu państw, pośrednictwo w handlu między ziemiami wschodnimi Europy a Zachodem nęciło wielkimi zyskami. Litwa, Moskwa, Szwecja a nawet Dania były zainteresowane opanowaniem ziem zakonu inflanckiego.

W 1557 r. w Pozwolu został zawarty układ między wielkim mistrzem inflanckim a Zygmuntem Augustem o pomocy Litwie w wojnie z Moskwą, co stało się przyczyną rozpoczęcia wojny z Moskwą o Inflanty. Początkowo walki przebiegały niepomyślnie dla Litwy - w 1561 r. car Iwan IV Groźny zajął port bałtycki - Narwę. Pojawienie się nad Bałtykiem konkurencji rosyjskiej stało się przyczyną włączenia się do wojny Danii i Szwecji.

W 1561 r. w Wilnie wielki mistrz Zakonu Kawalerów Mieczowych, Gotard Kettler, złożył hołd lenny królowi polskiemu, sekularyzował zakon, ziemie włączono do Rzeczypospolitej. Gotard Kettler został świeckim (luterańskim) księciem otrzymując jako dziedziczne księstwo Kurlandii i Semigalii w lennej zależności od Rzeczypospolitej. Rozpoczęła się wojna o Inflanty - wojna o dominium Maris Baltici, panowanie na Morzu Bałtyckim.

Zygmunt August prowadził wojnę siłami litewskimi, próbował zbudować polską flotę tzw. kaperskg, którą organizował gdańszczanin Mateusz Scharping w sile około 30 okrętów. Wobec braku pieniędzy Litwa ponosiła porażki - 1563 r. utrata Połocka i północnych Inflant (Estonia), które zajęła Szwecja. Pierwszy etap wojny o Inflanty zakończył się w 1570 r. pokojem w Szczecinie - rozbiór Inflant i zapewniona swoboda żeglugi narewskiej (szczególnie niekorzystne dla Litwy). Od momentu zawarcia unii realnej polsko-litewskiej w 1569 r. Inflanty stały się problemem już nie tylko Litwy, ale też Korony. Po pokoju szczecińskim Rzeczpospolita zawarła rozejm z Moskwą, który był w czasie bezkrólewi przedłużany. Kandydatura moskiewska w czasie bezkrólewi miała wielu zwolenników, ostatecznie w żadnej elekcji przedstawiciel dynastii Rurykowiczów nie zyskał powszechnęj zgody.

Nowy etap w wojnie o Inflanty przypadł na czas panowania Stefana Batorego. Moment wznowienia walk zbliżał się coraz bardziej, ponieważ handel narewski przynosił stronie litewskiej olbrzymie straty gospodarcze. Złamanie opozycji Gdańska wobec nowego władcy pozwoliło na wznowienie w 1577 r. działań zbrojnych przez atak wojsk Rzeczypospolitej pod wodzą króla Stefana Batorego - zdobycie Dyneburga i środkowych lnflant. Szlachta, dostrzegając korzyści ekonomiczne, uchwaliła wysokie podatki, powstała nowa formacja wojskowa piechota wybraniecka (jeden chłop - wybraniec z 20 łanów). Jan Zamojski, hetman wielki koronny i król opracowali plan ataku na Moskwę - przerwanie linii komunikacyjnych wojsk rosyjskich stacjonujących w portach inflanckich z resztą ziem moskiewskich.

Wojna o Inflanty z lat panowania Batorego miała trzy etapy: 1579 r. Polacy zdobyli Połock, atak na Czernihów i Smoleńsk, 1580 r. zdobyte na terenie moskiewskim Wielkie Łuki, 1581 r. rozpoczęcie oblężenia Pskowa bronionego przez Iwana Szujskiego. Przy mediacji nuncjusza papieskiego Antonia Possevino (car lwan IV Groźny obiecywał przejście na katolicyzm) między Rzecząpospolitą a Rosją w 1582 r. został podpisany rozejm w Jamie Zapolskim - korzystny dla strony polsko-litewskiej: Rosjanie opuścili zamki w Inflantach, zrzekli się na korzyść Rzeczypospolitej Połocka i Wieliża. W 1583 r. Szwedzi zajęli Narwę, handel narewski został przerwany.

WAZOWIE NA TRONIE POLSKIM

W 1586 r. po dziesięcioletnich rządach zmarł król Stefan Batory. Trzecie już bezkrólewie przebiegało w atmosferze rywalizacji dwóch potężnych obozów: zwolenników Habsburgów, popieranych przez część magnaterii z potężną rodziną Zborowskich, i przeciwników związku z Niemcami, na czele których stał dawny wróg Zborowskich, potężny kanclerz wielki koronny, Jan Zamojski. Elekcja była rozbita. Część szlachty wybrała na króla z inicjatywy Anny Jegiellonki królewicza szwedzkiego Zygmunta III Wazę, a część szlachty i magnaterii arcyksięcia Maksymiliana Habsburga. Kandydaturę królewicza szwedzkiego poparł Zamojski, wspólnie z pospolitym ruszeniem szlacheckim przeciwstawił się Maksymilianowi., który nie opanował Krakowa, a na Śląsku w bitwie pod Byczyną w (1588) został pokonany i dostał się do niewoli Zamojskiego.

W 1587 r. do Polski przybył Zygmunt III Waza (1587-1632) i koronował się na króla. Wielu liczyło na przyszłą unię personalną polsko-szwedzką i skuteczne przeciwstawienie się Moskwie. Zygmunt III Waza w swoich pacta conventa przyrzekł włączenie do Polski Estonii.

Zygmunt III Waza bardziej był związany ze Szwecją i wszelkimi środkami chciał w przyszłości zostać królem w swoim rodzinnym kraju. Nie cofał się nawet przed układami z Habsburgami - w zamian za tron polski rnieli pomóc Zygmuntowi opanować tron szwedzki. O planach tych dowiedział się Jan Zamojski, który na sejmie w 1592 r., zwanym inkwizycyjnym, zaatakował króla. Zygmunt upokorzony przeprosił, ale autorytet królewski został osłabiony. Zygmunt III Waza, który w Szwecji po krótkich rządach został zdetronizowany, nigdy nie pogodził się z utratą tronu szwedzkiego. Włączając do Rzeczypospolitej Estonię doprowadził do wyniszczających wojen polsko-szwedzkich, które ciągnęły się przez wiek XVII.

Na czas panowania Zygmunta III Wazy przypadła akcja kontrreformacyjna w Rzeczypospolitej, której patronował sam król, gorący zwolennik katolicyzmu. Miała także miejsce wojna domowa między zwolennikami wzmocnienia władzy królewskiej a przeciwnikami zmian ustrojowych w naszym państwie, zwana rokoszem sandomierskim, albo rokoszem Zebrzydowskiego. Konsekwencją było osłabienie autorytetu króla i znaczenia szlachty a wzrost wpływów magnaterii.