ROZWÓJ PRZYWILEJÓW STANOWYCH
OD XIII DO XV WIEKU
Na ziemiach polskich w okresie średniowiecza, wobec utworzenia się stanówi społeczeństwa stanowego, władcy nadawali liczne immunitety, przywileje stanowe. Ograniczały one zakres ich władzy, natomiast rozszerzały władzę stanów uprzywilejowanych - duchowieństwa i rycerstwa-szlachty. Immunitety doprowadziły do przejścia od monarchii patrymonialnej (X-XIII) do monarchii stanowej (XIII-XV) i powstania w konsekwencji reprezentacji stanów uprzywilejowanych - parlamentu, który w swoich głównych ramach był ukształtowany już w XV w. Kolejnym etapem ewolucji ustrojowej naszego państwa było powstanie Rzeczypospolitej szlacheckiej z ugruntowaną w XVI w. demokracją szlachecką.
Immunitety nadawane przez władców faworyzowały dwa stany uprzywilejowane w sferze polityki, gospodarki i spraw społecznych. Stany nie uprzywilejowane: mieszczaństwo i chłopi tracili stopniowo prawa polityczne, gospodarcze i społeczne. Ostatecznie przełom XV i XVI w. przyniósł przypisanie chłopów do ziemi a dla mieszczan zakaz posiadania ziemi i piastowania urzędów zastrzeżonych dla szlachty.
W 2 poł. XI w. od czasów Kazimierza Odnowiciela (1034-1058) ziemia była nadawana przez władców tzw. prawem rycerskim - posiadanie ziemi nakładało obowiązek uczestniczenia w wyprawach zbrojnych na wezwanie władcy. Z czasem ziemia stała się dziedziczna, kolejne przywileje dla tworzącego się rycerstwa pozwalały właścicielowi ziemi na płacenie tzw. dziesięciny swobodnej (rycerz wybierał dowolnie instytucję kościelną, której płacił dziesięcinę), pobieranie wynagrodzenia za służbę pełnioną poza granicami, zróżnicowanie prawne wobec innych stanów (główszczyzna - kara za zabicie i nawiązka - kara za zranienie). Rozbicie dzielnicowe zwiększyło ilość immunitetów wydawanych dla pojedynczych osób czy instytucji a z czasem dla całych grup.
Wielką i samodzielną siłę przedstawiał na ziemiach polskich Kościół, który otrzymywał liczne nadania ziemskie od władców i osób 6zycznych. Od początku XIII w. (reformy arcbp. Henryka Kietlicza) duchowni posiadali własne sądownictwo sprawowane wg prawa kanonicznego.
PRZYWILEJE XII I XIlI WIEKU
ROK NADANIA - NAZWA POSTANOWIENIA - WŁADCA I
władca zrzekł się prawa do dóbr osobistych po zmarłych bi1180, zjazd w Łęczycy, skupach (ius spolii), ograniczył korzystanie przez urzędpików Kazimierz Sprawiedliwy książęcych ze świadczeń w dobrach kościelnych w czasie podróży
1210 borzykowski, 1215 onvierdzenie; Leszek Biały, ?tonrad Mazowiecki, Kazimierz lski, Władysław Odonic
1128, przywilej w Cieni :1 ładysław Laskonogi
1291, lutomyski (Lutomyśl) tlacław II Przemyślida
Rządy króla Kazimierza Wielkiego wypełniły próby wzmocnienia władzy rrólewskiej (trybunały restytucyjne, nałożenie podatków, ograniczenie znaczenia wieców dzielnicowych), ale jednocześnie, wobec braku dziedzica, przyniosły wzrost znaczenia rycerstwa, które w zamian za uznanie następstwa andegaweńskiego wywierało naciski na króla Węgier w celu potwierdzenia dawnych i nadania nowych przywilejów. Rządy andegaweńskie w Polsce przyniosły osłabienie a-ładzy centralnej - targi króla z rycerstwem i Kościołem o uznanie następstwa tronu polskiego dla jednej z córek. Panowanie Władysława Jagiełty i jego następców - wobec faktu przejścia tronu z dziedzicznego w elekcyjny - było okresem, którym nadawano szczególnie liczne przywileje stanowe, które znacznie ograniczyły władzę królewską. Były punktem wyjścia do kształtowania się modelu monarchii stanowej (współrządy króla, duchowieństwa i rycerstwa) i powstania parlamentaryzmu.
PRZYWILEJE XIV-XV WlEKU
ROK - NAZWA I POSTANOWIENIA - WŁADCA
ok. 134Cr1347 statuty: spisanie prawa zwyczajowego osobno dla Wielkopolski i reszty ziem piotrkowski, wiślicki - Królestwa-powstanie sądownictwa ziemskiego dla rycerstwa, zróżniKazimierz Wielki cowanie społeczne - wysokość kary za zabicie szlachcica i chłopa, za
mykanie się stanów-nagana i wywód szlachectwa, potwierdzenie służby wojskowej szlachty w chorągwiach;
1355 Buda na Wę- zobowiązanie króla: po objęciu tronu polskiego zniesie podatki ęrzech - Ludwik An- z wyjątkiem starych, zwyczajowych, skasuje obowiązek stacji degaweński w dobrach rycerskich (bezpłatnego korzystania przez króla i jego
urzędników z gościny u rycerza w czasie podróży);
ROK - NAZWA pOSTANOWIENIA
- WŁADCA
1374, koszycki (Ko-zniesienie podatków, podatek poradlny obniżony z 11 do 2 gr.
szyce) - Ludwik An-z łana kmiecego (w 1381 r. podobny przywilej dla duchowieństwa
degaweński- w dobrach kłasztornych do 4 gr. z łana kmiecego), zachowanie
jedności terytorium państwa, wyłączność obejmowania urzędów
dla rycerstwa polskiego, zapłata dla szlachty za udział w wypra-
wach poza granicami kraju, potwierdzenie wszystkich wcześniej-
szychprzywilejówWtadysławJagiełło potwierdzenie przez Jagiettę dotychezasowych przywilejów dla ry1386,krakowski,cerstwa
1388, piotrkowski
1422, ezerwińskiw czasie wyprawy na wojnę z zakonem krzyżackim - nietykalność
(Czerwińsk)dóbr rycerskich bez wyroku sądowego, zakaz bicia monety przez
króla bez zgody możnych, sprawowanie sądów według prawa pi-
sanego (statutów Kazimierza Wielkiego), zakaz obejmowania przez
szlachtę urzędu sędziego i starosty w tej samej ziemi
1423, warcki(Wartaograniczenie władzy sądowniczej starostów - tzw. 4 artykuty sta-
wSieradzkiem)rościńskie - gwałt, rozbój na drodze publicznej, podpalenie, naj-
ście domu; prawo ustalania cen i miar w miastach przekazane wo-
jewodom - tzw. taksy wojewodzińskie; szlachta otrzymała prawo
wykupu sołectw, czyli m.in. sprawowania sądów nad ludnością
wsi, część ezynszów, najlepsze grunty we wsi
1430, jedlneńskiza zgodę szlachty na objęcie tronu polskiego przez jednego z sy-
(Jedlna)nów Władyslawa Jagietty - potwierdzenie dotychezasowych przy-
1433,krakowskiwilejów, król nie mógł uwięzić szlachcica bez wyroku sądowego
(neminem captivabimus sine iure victum); tylko szlachta osiadła
w danej ziemi mogła pełnić w niej urzędy; utworzenie urzędu
podkomorzego, który rozgraniczał dobra szlacheckie od królew-
skich; król potwierdził przywileje i nadania dla duchowieństwa;
bezpłatna i obowiązkowa obrona granic przez szlachcica, zakaz
obiecywania przez króla urzędów i posad
1454, Cerekwica, Nie-zjazdy ziemskie decydują o najważniejszych decyzjach w państwie
szawa; Kazimierz Ja-m.in. zwoiywanie pospolitego ruszenia, potwierdzenie sądownic-
giellończyktwa szlacheckiego na sądach ziemskich, zaostrzenie kar za zbiego-
stwo chłopów
1493,piotrkowskioddzielne obrady przedstawicieli średniej szlachty - izby posel-
Jan Olbrachtskiej i magnaterii - Senatu - tradycyjny początek Sejmu Walnego
(parlamentu) 1496, piotrkowskiograniczenie wolności chłopów - możliwość wyjścia ze wsi jedne- Jan Olbracht go chłopa w ciągu roku, zaostrzenie kar za zbiegostwo (początekprzypisania chłopa do ziemi), zakaz dla mieszczan posiadania
i nabywania dóbr ziemskich (1543 obowiązek sprzedaży przez
mieszczan dóbr ziemskich)