Mitologia starożytnego Egiptu

Kosmogonia

1. Rywalizacja wielkich centrów religijnych!

A.) Heliopolis

a) Główne bóstwo: Atum (słońce zachodzące, postać człowieka, ichneumona, czarnego byka Mnewisa lub stonogi Sepa)- Re- Chepri (słońce wschodzące, skarabeusz).

b) „Mit o stworzeniu świata” w tekstach piramid i papirusie Bremner- Rhind:

· Re- Atum- Chepri tworzy się sam z Chaosu- praoceanu Nun.

· Tworzy prawzgórze Benben

· Na skutek współżycia z własnym cieniem lub przez masturbacje „wypluwa Szu” (powietrze, przedstawiany w formie jednego z dwóch lwów) i „wyrzyguje Tefnut” (wilgoć, druga w parze lwów)

· Ze związku Szu i Tefnut powstają Geb (ziemia) i Nut (niebo).

· Ze związku Geba i Nut rodzą się Ozyrys, Izyda, Neftyda i Set.

· Dzieckiem Ozyrysa i Izydy jest Horus (w najpopularniejszej wersji)

· Z łez Re- Atum- Chepriego powstają ludzie.

B.) Memfis

a) ze „steli Szabaki” z 710 r. p.n.e

b) Główne bóstwo: Ptah (postać pawiana lub ibisa)

· Ptah daje cząstkę siebie wszystkim innym bóstwom, więc w pewnym sensie w nich „uczestniczy”.

· Ptah- Nun (ojciec) i Ptah- Nunet (matka) tworzą Atuma i przez to stają na czele generacji bóstw heliopolitańskich.

· Ptah jest „sercem i językiem wszystkich”

· Ptah powołuje do życia nie tylko wszystkich bogów, ale także ludzi, miasta, nomy etc.

· Wszechobecność Ptaha we wszystkim- uniwersalizm i pewna forma panteizmu.

C.) Hermopolis

a) zachowane teksty są „skażone” koncepcjami heliopolitańskimi i memfickimi.

b) Dawna nazwa Hermopolis to Szmunu- „Miasto ośmiu” od pierwotnej ósemki bóstw.

· z chaosu (nazywanego Szu lub Nun) wyłania się Wyspa Płomieni i pary bóstw: Nun i Naunet, Heh i Hauhet, Kuk i Kauket oraz Amon i Amaunet.

· Bóstwa te miały postać żab lub węży i uosabiały siły twórcze mułu rzecznego.

c) jest też druga wersja:

· Wielki Pierwotny Duch- ptak, czasem nazywany Wielkim Gęgaczem, którego krzyk rozdziera ciszę chaosu znosi jajo.

· W jaju jest ptak światłości lub powietrze.

Panowanie nad światem

A) Heliopolis:

a) Na podstawie „Mitu o skrzydlatym dysku słonecznym” zapisanym na ptolemejskiej świątyni Horusa w Edfu.

1) Nad światem panuje Re.

2) Mit zaczyna się w roku 363 panowania króla Górnego i Dolnego Egiptu Re- Hor- Achte. Kiedy jest na wyprawie wojennej w Nubii w Egipcie zawiązuje się spisek przeciw niemu (prawdopodobnie sprowokowany przez pomniejsze bóstwa i demony)

3) Re- Hor- Achte (R-H-A.- dla skrótu) wraca Nilem do Egiptu, po drodze zatrzymuje się w Edfu (dawna nazwa miasta to Behedet) i karze swojemu synowi Horusowi walczyć z buntownikami.

4) Horus zmienia się w uskrzydlony dysk słoneczny i spada z nieba na nieprzyjaciół.

5) Zwycięża i otrzymuje od Thota przydomek Horus- Behedeta.

6) Resztki wrogów zmieniają się w krokodyle i hipopotamy i atakują barkę R-H-A, znowu nieskutecznie.

7) Horus pod postacią dysku słonecznego sadowi się na dziobie statku Re między boginiami- wężami: Nechbet i Wadżet. W tej postaci wygrywa wiele bitew z buntownikami.

8) Z bliżej nie wyjaśnionych w micie przyczyn okazuje się, że Horus jest synem Ozyrysa i Izydy, ale „narratorowi” w niczym to nie przeszkadza. Zauważa natomiast, że przeciwnikiem R-H-A jest w takim wypadku bez wątpienia Set.

9) Ten ostatni zmienia się w węża i znika pod ziemią.

10) Walki w Dolnym Egipcie.

11) Po zwycięstwach R-H-A wraca do Nubii, bo tam też pojawiają się ogniska buntu.

12) R-H-A po zwycięskim powrocie z Nubii do Egiptu w nagrodę za zasługi Horusa każe umieszczać jego podobiznę (skrzydlate Słońce) jako znak ochronny przed nieprzyjaciółmi na świątyniach i kaplicach.

b) Mit o wygubieniu ludzkości z Księgi Krowy (prawdopodobnie czasy XVIII- XX dynastii).

1) Ludzie buntują się przeciwko Re.

2) Narada bogów i werdykt „Wyślij Oko twoje (w domyśle: córkę Re- boginię Hathor) niech pokona tych, którzy zamyślają zło przeciwko Tobie”

3) Hathor pod postacią lwicy Sachmet zabija ludzi a im więcej ich zabija tym bardziej jej się to podoba!

4) Re złość na ludzi przechodzi, wzywa do siebie Sachmet i każe jej przestać mordować, ale ona się buntuje i zabija dalej.

5) Re łączy owoce didi (z nich robi się ochrę) zebrane na Elefantynie z piwem i wylewa na pole.

6) Sachmet myśląc, że to krew ludzi, których tam wcześniej zabiła, wypija ją, zalana w pestkę łagodnieje i wraca do swojej dawnej postaci bogini miłości- Hathor (w innych mitach jest także boginią śmierci!).

7) Re jest stary i zmęczony. Ma dość- demony i pomniejsi bogowie się buntują, córka mu się buntuje, ludzie się buntują. Rozczarowany postanawia wycofać się z władzy i odjeżdża do nieba na Niebiańskiej Krowie (bogini Nut).

8) Schedę po Re obejmują kolejno 1. Szu 2. Geb 3. Ozyrys.

9) Po śmierci Ozyrysa pojawia się problem: kto powinien być następcą: jego syn- Horus, czy brat- Set?

B.) Memficka Stela Szabaki o sporze Horusa z Setem.

1) Geb ich rozsądza: Set ma panować nad Górnym Egiptem a Horus nad Dolnym.

2) Po pewnym czasie Geb dochodzi jednak do wniosku, że pełnia władzy należy się Horusowi (to jego „pierworodny syn syna”)

3) Horus jednoczy kraj. Na jego głowie pojawia się podwójna korona..

4) Na wrotach domu Ptaha zostają umieszczone lotus i papirus, jako „uspokojeni i zjednoczeni Set i Horus”.

5) Takie pokojowe rozwiązanie sporu jest ewenementem w mitologii Egiptu!

· Symbolika Oka: Pierwotnie Horus był panem nieba i ziemi a Słońce i Księżyc jego oczami. To stało w sprzeczności z doktryną heliopolitańską- Słońce nie mogło być „częścią ciała” jednego z bogów, gdyż samo było najwyższym z nich! Skojarzono więc Horusa z Re i przez to słońce stało się okiem słonecznego boga. Powstała synkretyczna forma boga Re- Hor- Achte- „mieszkaniec horyzontu” lub „będący w horyzoncie”. Oko pojawia się również przy sporze z Setem, gdzie zostaje ono wyłupione Horusowi. W wierzeniach stało się ono symbolem synowskiej ofiary, w mitologii często występowało jako niezależna istota.

C.) Papirus Chester Beatty (No 1) z okresu Nowego Państwa.

1) Set i Horus przedstawiają swoją sprawę na sądzie bogów.

2) Szu rozsądza na korzyść Horusa.

3) Set żąda próby siły.

4) Re- Hor- Achte w tym micie staje po stronie Seta.

5) „Wielki żyjący bóg” Ba- neb- dżed mówi, żeby wysłać list do bogini Neith- niech ona rozsądzi.

6) Neith mówi: 1. urząd Horusowi, 2. Setowi majętności, Anat i Starte (córki R-H-A) za żony.

7) R-H-A nie zgadza się z Neith i upiera się, żeby posadę dać Setowi.

8) Bogowie się kłócą, obrażają jedni drugich, obrażają się i idą spać.

9) R-H-A jest smutny, że ze spotkania bogów nic nie wynikło. Hathor go rozwesela. Sąd znowu się zbiera.

10) Izyda proponuje, żeby Seta i Horusa rozsądzili Atum i Chepri.

11) Set się zgadza, ale pod warunkiem, że przy sądzie nie będzie Izydy. Nie ufa jej.

12) Płyną wszyscy (oprócz Izydy) na Wyspę Środka. Przewoźnik Nemta ma zakaz przewożenia Izydy.

13) Izyda zmienia się w staruszkę i prosi Nemtę o przewiezienie na Wyspę, bo chce zawieźć synowi mąkę.

14) Nemta daje się przekupić złotym pierścieniem.

15) Izyda zamienia się w piękną dziewczynę i flirtuje z Setem.

16) Przez podstęp wyciąga od niego wyznanie, że syn jest zawsze prawowitym następcą ojca. Tym samym przyznaje, że Horus powinien zająć miejsce Ozyrysa.

17) Gdy Set zauważa, że podrywana przez niego dziewczyna to Izyda, leci na skargę do R-H-A.

18) Wynika z tego tylko tyle, że Nemcie ucinają stopy za karę.

19) Sąd Atuma- Horus otrzymuje Białą Koronę.

20) Set jest niepocieszony- chce próby: kto wytrzyma dłużej pod wodą pod postacią hipopotama.

21) Izyda chce pomóc synowi. Robi harpun i rzuca go w wodę z zamiarem trafienia Seta, ale rani Horusa. Próbuje jeszcze raz. Harpun wbija się w Seta, ale ten prosi siostrę, żeby go oszczędziła. Powołuje się na braterstwo. Izyda mięknie i wyjmuje harpun.

22) Horus wkurza się na matkę, za to, że pomogła Setowi- wynurza się i tym samym przegrywa zakład z Setem. Ze złości ucina matce głowę.

23) Bogowie wkurzają się na Horusa. Ten ucieka w góry.

24) Set go znajduje, wyłupia mu oczy, z których wyrastają lotosy.

25) Hathor wlewa mleko w oczodoły Horusa i przywraca mu wzrok.

26) Bogowie każą pogodzić się Setowi i Horusowi.

27) Set zaprasza Horusa do swojego pałacu. Gdy śpią razem Set zapładnia Horusa.

28) Horus rano idzie na skargę do Izydy. (głowa jej odrosła).

29) Izyda odcina mu rękę, w której przyniósł nasienie Seta. Robi mu nową.

30) Zabiera nasienie Horusa, idzie do ogrodu Seta.

31) Dowiaduje się od ogrodnika, , że Set je sałatę, więc Izyda w sałatę wlewa nasienie Horusa.

32) Schodzi się kolejny sąd. (cały czas jest to sąd wielkiej dziewiątki bogów heliopolitańskich)

33) Set domaga się urzędu argumentując, że „uczynił Horusowi męską czynność”.

34) Bogowie w pogardzie plują na Horusa, ale ten się śmieje i żąda dowodu.

35) Thot kładzie rękę na ramieniu Horusa i mówi: „wyjdź na zewnątrz nasienie Seta”, a nasienie odzywa się gdzieś z mokradeł! Potem kładzie rękę na Secie i mówi: „wyjdź na zewnątrz nasienie Horusa”, a nasienie się go pyta, którędy ma wyjść! J W końcu pojawia się w formie złotego dysku na głowie Seta. Thot bierze ten dysk i umieszcza go na swojej głowie.

36) Upokorzony Set chce próby szybkości na łodziach.

37) Horus w tajemnicy buduje łódź z drewna i gipsu. Set go podgląda i myśli, że łódź Horusa jest z kamienia.

38) Nie chcąc być gorszym, Set robi sobie „taką samą” kamienną łódź i tonie…

39) Wnerwiony zmienia się w hipopotama i próbuje zatopić Horusa. Ten rani go harpunem, ale bogowie każą im się uspokoić.

40) Tak mija 80 lat procesu… Wysłany zostaje list do Ozyrysa.

41) Ozyrys jako ojciec przyznaje urząd synowi.

42) R-H-A nie chce się z tym zgodzić. Przez jakiś czas kłóci się z Ozyrysem na listy, nie na temat (o tym, kto stworzył rośliny).

43) Ozyrys wypomina 9 bogom ich niekonsekwentne postępowanie przez te wszystkie lata procesu a oni przyznają mu rację.

44) Ostatni sąd na Wyspie Środka- Horus panem świata.

45) Thot chce ukarania Seta, ale R-H-A go adoptuje!

· warto zauważyć niejednolitość postaci R-H-A, który w tym micie stoi po stronie Seta, choć w poprzednim był ojcem Horusa.

Sprawiedliwość

A) Mit o Anupie (Anubisie) i jego bracie Bata (Batu).

1) Anup i Bata żyją w jednym domu. Anup ma żonę i jako starszy zachowuje się w stosunku do młodszego brata jak ociec.

2) Pewnego dnia obsiewają razem pole.

3) Gdy kończy się ziarno Anup każe Bacie przynieść więcej z wioski.

4) Po drodze spotyka żonę Anupa. Ta go podrywa, ale Bata się wykręca i mówi, że jest mu ona jak matka i tylko tak może ją traktować.

5) Ona się obraża. Boi się też, że jeśli Bata powie jej mężowi o tym, co zaszło (choć przysiągł jej, że tego nie zrobi) Anup ją zabije.

6) Odwraca sytuację. Udaje ciężko chorą ze zmartwienia i gdy Anup pyta ją, co się stało, ona mówi mu, że Bata ją podrywał.

7) Anup zeźlił się na brata i próbował go zabić.

8) Na skutek modlitw Baty R-H-A rozlał rzekę między nim a goniącym go z włócznią Anupem.

9) Rozmawiają ze sobą. Anup dowiaduje się, że żona go oszukała. Próbuje przeprosić brata, ale bezskutecznie. Ten mówi, że odejdzie do Doliny Cedrów, ale kiedyś będzie potrzebował pomocy Anupa. Wyjaśnia, że wyrwie sobie serce i położy jej w kwiecie cedrowym. Gdy cedr zostanie ścięty, serce upadnie a zadaniem Anupa będzie je odnaleźć i wsadzić do naczynia z zimną wodą. Wtedy Bata odżyje aby zemścić się na tych, którzy go skrzywdzili.

10) Bata odchodzi. Anup zabija swoją żonę i rzuca ją psom.

11) Bogowie litują się nad samotnym Batą. Chnum tworzy dla niego najpiękniejszą na świecie kobietę. Bata bardzo ją kocha i zwierza jej się ze swojej przeszłości i tajemnicy serca schowanego w kwiecie cedru.

12) W sposoby mitologiczne przy pomocy boga mórz i drzewa cedrowego pukiel włosów małżonki Baty dostaje się w ręce faraona.

13) Ten jest zachwycony i każe odnaleźć kobietę, do której włosy należą.

14) Za pierwszym razem Bata zabija wysłanników faraona.

15) Za drugim jest ich tak wielu, że nie daje sobie rady. Jego żona zostaje porwana na dwór faraona. Dostaje klejnoty i zaszczyty, do męża wracać już nie chce.

16) Faraon pyta ją, co zrobić, żeby Bata nie był zły na niego. A ona oględnie tłumaczy, że wystarczy ściąć i porąbać cedr. Wysłani przez faraona ludzie tak właśnie robią, w wyniku czego Bata ginie.

17) Anup dowiaduje się o tym. Przybywa do Doliny Cedrów i po latach poszukiwań odnajduje serce brata i wkłada je wody. Bata odżywa.

18) Razem wymyślają plan zemsty.

19) Bata przemienia się w cudownego byka. Anup jedzie na nim do faraon.

20) Władca zachwycony zwierzęciem odkupuje go od Anupa. Byk staje się pupilkiem dworu.

21) Przy sprzyjającej okazji Bata rozmawia ze swoją żoną, a faworytą faraona i mówi jej, kim jest.

22) Ona przerażona prosi faraona, ale dla niej zabił byka (chce zjeść jego wątrobę :/)

23) Faraonowi jest przykro, ale spełnia życzenie faworyty.

24) Gdy zostaje zabity dwie krople jego krwi upadają obok wejścia do pałacu. Wyrastają z nich drzewa persei.

25) W kraju następuje radość z powodu takiego cudu.

26) Faraon i jego faworyta lubią przesiadywać pod drzewami i wszyscy są szczęśliwi do czasu, kiedy drzewo głosem Baty mówi do swojej żony, że dalej żyje wbrew jej występkom.

27) Faworyta znowu zaczyna się bać zemsty męża. Prosi faraona o ścięcie jego ukochanych drzew (chce, żeby zostały przerobione na meble).

28) Faraonowi jest przykro, ale każe wykonać jej wolę drwalom.

29) Ona idzie przyjrzeć się ich pracom, ale drzazga z jednego z drzew wpada jej do ust. W ten sposób Czcigodna zachodzi w ciążę.

30) Rodzi się syn i w państwie nastaje radość. Faraon bardzo go kocha i mianuje wicekrólem Nubii.

31) Po wielu latach „Jego Majestat [oby żył wiecznie!]” rozstaje się ze światem. A „jego” syn staje się faraonem.

32) Każe on wtedy przywołać dostojników i swoją matkę. Wyznaje jej prawdę- to on jest Batą! (w dalszym ciągu).

33) Niewierna żona zostaje zabita.

34) Anup mieszka razem z bratem w pałacu a po jego śmierci wstępuje na tron.

* Na podstawie „Mitologia starożytnego Egiptu” Jadwigi Lipińskiej i Marka Marciniaka.