ZŁOTY WIEK W POLSCE

. SZLACHECKI FOLWARK PAŃSZCZYZNIANY

Za panowania dynastii Andegawenów umocniła się uprzywilejowana pozycja szlachty. Za rządów Jagiellonów nastąpiło dalsze polityczne i gospodarcze ugruntowanie dominacji szlachty w państwie. W 1423 r. na mocy statutu warckiego szlachta uzyskała możliwość przejmowania dochodowych i nowoczesnych gospodarstw sołtysich (rugowanie tzw. krnąbrnych sołtysów). Wojewodowie posiadali kontrolę cen. jakości i miar w miastach (tzw. taksy wojewodzińskie), co osłabiało polskie mieszczaństwo i rzemieślników. Od 1454 r., w myśl przywilejów nieszawskiego i piotrkowskiego, szlachta miała możliwość przywożenia z zagranicy towarów i dóbr bez ograniczeń. Od sejmu w Piotrkowie w 1496 r. mieszczanie i plebs mieli zakaz posiadania dóbr ziemskich na prawie rycerskim, ograniczono możliwość opuszczania wsi przez chłopów do jednego dnia w ciągu roku za zgodą pana. W 1520 r. sejmy w Toruniu i Bydgoszczy wprowadziły formalnie pańszczyznę, czyli darmową pracę chłopa na polu pana, w wysokości 1 dnia w tygodniu z łana kmiecego (szlachta przejęła wzory z zakładanych wcześniej folwarków i wprowadzania pańszczyzny w dobrach klasztornych). Niebawem wysokość pańszczyzny znacznie wzrosła. Z czasem szlachta żądała odrabiania pańszczyzny tzw. dwojgiem (podwójna ilość rąk do pracy w tym samym czasie) a nawet trojgiem. Została też potwierdzona zasadajurysdykcji (odbywania sądów) szlachty nad chłopem w dobrach prywatnych.

Folwark pańszczyźniany, czyli duże dochodowe gospodarstwo szlacheckie wykorzystujące darmową pracę chłopów, był nastawiony przede wszystkim na produkcję zboża i hodowlę. Pierwsze folwarki powstały w XV w. w dobrach klasztornych. Gwałtowny rozwój tej formy gospodarowania nastąpił w XVI i XVII w., szczególnie od momentu uzyskania bezpośredniego dostępu do morza w 1466 r. i pojawienia się koniunktury, czyli zapotrzebowania na produkty spożywcze w Europie Zachodniej. W rozwoju gospodarczym Europy tego okresu nastąpił dualizm (dwutorowość): na Zachodzie nastąpił rozwój gospodarczy i przemysłowy związany z napływem kruszców z Nowego Świata i przestawianiem się gospodarki na nowe tory kapitalistyczne - nakład, manufaktura; na Wschodzie, m.in. w Rzeczypospolitej, rozwój rolnictwa. W tych warunkach zwiększała się atrakcyjność folwarku. Folwark szlachecki był bardzo dochodowym przedsięwzięciem i przynosił szlachcicowi około 60-80% dochodu w całym jego budżecie. Rozwój folwarku trwał do XVIII w. Początkowo folwarki były zakładane w Wielkopolsce i na Pomorzu Gdańskim, ale z czasem, systematycznie w XVI, XVII i XVIII w. folwark objął pozostałe części Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

i'7R

ROZWÓJ PARLAMENTARYZMU OD XV DO XVII WIEKU

W ciągu XIV i XV w. szlachta polska otrzymała od władców najważniejsze przywileje stanowe - petne prawo do posiadanej ziemi, nietykalność osobistą i majątkową i inne. Szlachta uzyskała również przywilej udziału w zjazdach ziemskich zwanych sejmikami i w sejmach walnych. Przywileje szlacheckie pozwoliły jej wspólnie z królem rządzić naszym państwem. Inne stany - mieszczanie i chłopi nie miały tych uprawnień.

Za Kazimierza Wielkiego rola zjazdów ogólnopaństwowych była niewielka. Szerzej działały wiece i zjazdy dzielnicowe, prowincjonalne (dla Wielkopolski i Małopolski). Pierwotnie w zjazdach wspólnie z królem uczestniczyli dostojnicy i urzędnicy królewscy i ziemscy. Kiedyjednak na zjazdy zaczęła przybywać szlachta, przedstawiciele duchowieństwa i miast (XIV w.), można mówić o powstaniu sejmu czyli zjazdu powszechnego. Z takich to zjazdów wykształcił się w XV w. sejm walny, polski parlament. Uważa się, że narodziny polskiego parlamentaryzmu związane są z ograniczeniem władzy królewskiej przez stany i wprowadzeniem w Polsce systemu elekcyjnego (elekcja Jagiełły 1386). Początków sejmu walnego niektórzy historycy ustroju dopatrują się jeszcze w I poł. XV w. Początkowo kluczową rolę odgrywała Rada Królewska (dostojnicy duchowni i świeccy). Z niej później wykształcił się senat. Urzędnicy ziemscy byli reprezentantami ziem, a szlachta nie sprawująca urzędów miała niewielkie znaczenie. Od połowy XV w., od 1454 r.- przywileje cerekwicko-nieszawskie - szlachta otrzymała prawo wyrażania zgody na zwoływanie pospolitego ruszenia i naktadanie podatków. Od tej pory rola sejmików wzrastała, a 2 poł. XV w. przyniosła ugruntowanie się równoległej pozycji sejmików ziemskich, zjazdów prowincjonalnych i sejmów walnych. To właśnie na ten okres przypadło kształtowanie się demokracji szlacheckiej, czyli wzrost znaczenia szlachty zebranej na sejmikach ziemskich. Wiąże się to także ze wzrostem zamożności średniej szlachty (folwark pańszczyźniany) i działaniami podejmowanymi przez nią w celu ograniczenia praw innych stanów (mieszczaństwo, chłopi), a także możnowładztwa. W dalszej kolejności średnia szlachta podjęła walkę o współrządzenie z królem w państwie, walcząc w XVI w. z grupą możnowładztwa.

Momentem przełomowym w polskim parlamentaryzmie był rok 1493. Na zjeździe w Piotrkowie oddzielnie zaczęły obradować izba poselska - posłowie szlacheccy i senat - członkowie dawnej Rady Królewskiej. Król był jakby trzecią oddzielną "izbą" obrad. Datę tę przyjmuje się za powstanie parlamentu w Polsce. Sejm walny składał się z trzech tzw. stanów sejmujących: króla - zwoływał sejm walny, naznaczał termin, miejsce i tematykę obrad; senatu - należeli do niego członkowie dawnej Rady Królewskiej (biskupi i arcybiskupi Kościoła katolickiego, wojewodowie, kasztelanowie i najwyżsi urzędnicy: kanclerz, podskarbi i marszałek); izby poselskiej (posłów szlacheckich wybieranych na sejmikach ziemskich). W 1569 r. na wspólnym sejmie Litwy i Korony w Lublinie liczba posłów w izbie poselskiej ukształtowała się w wysokości 170 a w senacie - 140 senatorów W 1505 r. kanclerz Jan Łaski na sejmie w Radomiu doprowadził do uchwalenia konstytucji Nihil novi (nic nowego) -jakiekolwiek zmiany w prawie były uzależ

nione od wspólnej zgody izby poselskiej i senatu. Zasada ta stała się podstawą parlamentaryzmu polskiego, uzależniając wprowadzenie jakichkolwiek zmian w państwie od zgody sejmu walnego. Jednocześnie izba poselska stała się równoprawnym partnerem wobec króla i senatu.

Do kompetencji sejmu walnego należało: uchwalanie podatków, wyrażanie zgody na pospolite ruszenie, ustalanie głównych kierunków w polityce zagranicznej państwa, kontrola ministrów, prawo do nobilitacji czyli obdarowywania szlachectwem. Tylko na sejmie walnym można było podejmować konstytucje sejmowe, czyli zmieniać prawo polskie.

Początkowo sejmy walne były zwoływane nieregularnie, przez króla. On określał tematykę obrad, ich czas i miejsce. W 1573 r. przyjęto zasadę zobowiązującą króla do zwoływania sejmu raz na 2 lata na 6 tygodni - sejm zwyczajny. Król mógł zwołać sejm wcześniej, przed upływem dwóch lat, na 2 tygodnie - sejm nadzwyczajny (ekstraordynaryjny). W Polsce w parlamencie zasiadali przedstawiciele szlachty. Reprezentanci mieszczan Krakowa, Wilna, Lwowa, Kamieńca Podolskiego, Lublina (tzw. ablegaci) przysłuchiwali się obradom, ale nie mieli prawa głosu.

W XVI i na początku XVII w. decyzje na sejmach zapadały większością głosów, a sejm walny funkcjonował sprawnie. W 1652 r. poseł Władysław Siciński po raz pierwszy sam jeden sprzeciwił się przedłużeniu (prolongacie) obrad sejmowych ponad termin 6 tygodni - uniemożliwienie uchwalenia konstytucji. Dopiero sejm w 1669 r. został zerwany, jeszcze przed upływem terminu zakończenia obrad, przypadek ten można uznać za początek instytucji liberum veto. W XVIII w. większość sejmów była zrywana, niektóre nawet jeszcze przed wyborem marszałka sejmowego.

W XVI-XVlII w. w Polsce szlacheckiej nastąpił rozwój i wzrosło znaczenie sejmików szlacheckich - był to element polskiego parlamentaryzmu. Sejmiki przedsejmowe - szlachta wybierała posłów na sejm walny i zaopatrywała ich w odpowiednie instrukcje poselskie. Sejmiki relacyjne zbierały się po sejmie walnym, szlachta wysłuchiwała relacji z sejmu podejmując lub odrzucając ostatecznie decyzje zawarte w konstytucjach sejmowych. W XVIII w. król wobec zrywania sejmów walnych, odwoływał się często do sejmików relacyjnych, podczas których podejmowano decyzje dotyczące polityki całego państwa - okres rządów sejmikowych. Sejmiki elekcyjne - szlachta wybierała sędziów do sądów ziemskich. Sejmiki deputackie - powstały w 1578 r., wybierano sędziów do najwyższego sądu w państwie - Trybunału Koronnego i Litewskiego (pełniły rolę sądów apelacyjnych - ostatecznych). Sejmiki kapturowe - od 1572 r., w czasie bezkrólewia strzegły bezpieczeństwa i pokoju wyłaniając tzw. sądy kapturowe.

SUKCESY I PORAŻKI

RUCHU EGZEKUCYJNEGO SZLACHTY

Panowanie dwóch ostatnich Jagiellonów, Zygmunta I Starego (1506-1548) i Zygmunta II Augusta (1548-1572), to w polityce wewnętrznej naszego państwa okres rywalizacji starych rodów możnowładczych i nowej, średniej szlachty. Na

przetomie XV i XVI w. do dużego znaczenia doszła średnia szlachta - wzrost potęgi gospodarczej tej grupy (rozwój folwarku szlacheckiego) i wzrost jej znaczenia politycznego (liczne przywileje stanowe). Król Aleksander Jagiellończyk (1501-1506) i Zygmunt Stary faworyzowali stare rody możnowładcze nadając im liczne urzędy i dobra ziemskie - królewszczyzny. Młoda, średnia szlachta zaczęła upominać się o swoje prawa i domagać od króla współpracy z nią.

Na początku XVI w. kanclerzem Królestwa został Jan Łaski, rzecznik interesów młodej szlachty, która rozpoczęła walkę z możnowładztwem. Na sejmie kanclerz Laski wystąpił z projektem zakazu odstępowania i sprzedaży królewszczyzn bez zgody senatu i izby poselskiej. Domagał się także zakazu łączenia w jednych rękach niektórych urzędów i godności (tzw. zasada incompatibilitate.s).

W 1505 r. na sejmie w Radomiu została uchwalona konstytucja Nihil novi (nic nowego). Wprowadzała ona zasadę, że król i jego następcy bez zgody senatu i izby poselskiej nie ustanowią "nic nowego". Był to wielki sukces średniej szlachty, która od tej pory stała się pełnoprawnym elementem funkcjonowania państwa polskiego.

W 1506 r. zostały wydane przez Łaskiego tzw. "statuty askiego" - zebrane prawo pisane. Celem autora było ujednolicenie i centralizacja państwa. Prawa te stały się podstawą prawną ruchu średnioszlacheckiego - ruchu egzekucji praw od połowy wieku szlachta prowadziła walkę o ich przestrzeganie i wykonywanie. Domagała się, by król zgodnie z konstytucjami sejmu piotrkowskiego z 1504 r. nie rozdawał królewszczyzn bez zgody sejmu walnego, oraz, by możnowładztwo zwróciło dobra bezprawnie otrzymane. Ruch egzekucji dóbr stawiał sobie za cel odebranie bezprawnie rozdanych królewszczyzn i zwiększenie dochodów królewskich. Już od lat 20. XVI w. szlachta domagała się zwołania sejmu sprawiedliwości i przyjęcia na nim zasady egzekucji praw i dóbr. Zwolennicy reform w Polsce wystąpili z żądaniami obciążenia duchowieństwa podatkami, przekazania części dóbr kościelnych na obronę państwa, zakazania odbywania sądów duchownych nad świeckimi, niewysyłania opłat do Rzymu. Między innymi te warunki postawiła szlachta królowi w 1537 r. pod Lwowem przy okazji wyprawy na Wołoszczyznę. Król żądań nie przyjął, a szlachta wywołała rokosz - tzw. wojna kokosza. Tam też szlachta jeszcze raz przedstawiła hasła obozu egzekucyjnego: kodyfikacji, czyli zebrania, spisania i przestrzegania praw pisanych po polsku, reformy skarbu przez odebranie bezprawnie przetrzymywanych królewszczyzn, uwolnienia szlachty od ciężarów ponoszonych na rzecz Kościoła, ściślejszego połączenia z Koroną Litwy, Prus Królewskich, Mazowsza i księstw śląskich, przeprowadzenia reform wojskowych i ustrojowych.

Król nie przyjął żądań szlacheckich, otaczał się możnowładztwem. Sytuacja w kraju uległa zaognieniu w 1548 r., gdy rządy objął Zygmunt II August. Szlachta była niechętna królowi, co było związane z jego potajemnym małżeństwem z Barbarą Radziwiłłówną. Spowodowało to odsunięcie programu reform, a w kraju rozprzężenie, brak pieniędzy, złe działanie wymiaru sprawiedliwości. Punktem kulminacyjnym konfliktu króla ze szlachtą był sejm 1559 r. Szlachta nie uchwaliła podatków na ojnę, a obrażony król wyjechał na 4 lata na Litwę i nie zwoływał sejmu. Tymczasem hasła humanizmu i reformacji umocniły obóz reform. Szlachta, obok dawnych żądań, domagała się także reformy kościelnej (wprowadzenia Kościoła narodowego), rewindykacji dóbr królewskich, uporządkowania sądow

nictwa, usprawnienia aparatu fiskalnego (finansowego) i wojskowego, unifikacji państwa. Celem akcji szlachty było wzmocnienie władzy króla przy jednoczesnym jej współudziale w rządach. Zygmunt August, zmuszony trudnościami (wojna z Moskwą), musiał szukać poparcia u szlachty polskiej.

W 1562 r. na sejmie piotrkowskim został ogłoszony program egzekucji dóbr. Dobra królewskie rozdane bezprawnie po 1504 r. miały być oddane, oszacowane (określenie ich wartości), przeprowadzona weryfikacja granic i dochodów. Dochód z królewszczyzn został podzielony na równe części, a jedna czwarta z dochodów przypadających monarsze, tzw. kwarta, miałabyćprzeznaczananawojsko kwarciane.

Kolejne sejmy lat 1563-1564, 1565, 1566, 1567 są nazywane sejmami egzekucyjnymi. Nie udało się odebrać wszystkich królewszczyzn z rąk magnaterii, nie spełniono do końca programu egzekucji dóbr. Nie złamano przywilejów gospodarczych magnaterii. Dzięki powołaniu specjalnych komisji lustracyjnych i rozdawaniu dóbr na sejmie dobra królewskie stały się państwowe.

Do sukcesów ruchu egzekucyjnego szlachty można zaliczyć: ściślejsze zespolenie ziem Rzeczypospolitej, połączenie Korony i Litwy trwałą unią realną, ugruntowanie się w Polsce demokracji szlacheckiej i samorządu, wprowadzenie wolności religijnej i równouprawnienia politycznego wyznawców różnych wyznań chrześcijańskich, przeprowadzenie niezbędnych reform administracyjnych, skarbowych i wojskowych, wzmocnienie pozycji izby poselskiej w sejmie walnym.

ISLWtI:dH

PAŃSTW TURECKIE

CHANAT

Rzeczpospolita Obojga Narodów w 1569 roku

Przedwczesna śmierć Zygmunta II Augusta, zwolennika ruchu egzekucyjnego i rządy kolejnych królów elekcyjnych osłabiły sitę ruchu średniej szlachty. Utworzenie w 1578 r Trybunału Koronnego, w którym zasiadali przedstawiciele szlachty, a sam Trybunał był najwyższym sądem w Koronie a od 1581 r. na Litwie (Trybunał Litewski) i powołanie stałego wojska, piechoty wybranieckiej, było ostatnim osiągnięciem obozu egzekucyjnego szlachty.

PIERWSZE BEZKRÓLEWIA 1 ICH ZNACZENIE

Ugruntowanie się ustroju demokracji szlacheckiej, ustroju, jaki panował w Polsce od XVI do XVIII w., nastąpiło ostatecznie w czasie dwóch pierwszych bezkrólewi.

7 VII 1572 r. zmarł bezpotomnie Zygmunt August, ostatni król z dynastii Jagiellonów. Doszło do poważnego kryzysu w państwie, ponieważ król nie pozostawił żadnych wskazówek co do formy elekcji, miejsca i osób uprawnionych do udziału w wyborze nowego monarchy. Napięcie w kraju potęgowały spory między szlachtą a magnaterią i skomplikowana sytuacja międzynarodowa.

Szlachta zawiązała konfederacje, związki w ziemiach i województwach, tzw. kaptury, których członkowie dbali o porządek i bezpieczeństwo publiczne. Powołano sądy kapturowe, w których zasiadała szlachta. W sprawie powołania osoby interrexa, czyli międzykróla, katolicy przeforsowali kandydaturę prymasa Jakuba Uchańskiego, w kolejnych elekcjach praktyka ta została potwierdzona. Protestanci wywalczyli, że marszałek wielki koronny Jan Firlej, a w przyszłości jego następcy, miał od nowych władców odbierać przysięgę. W wyniku długotrwałych dyskusji zaakceptowano propozycję Piotra Zborowskiego o dopuszczeniu do elekcji całej szlachty i głosowaniu większością głosów, elekcja viritim. Zasady te zostały przyjęte na sejmie konwokacyjnym w styczniu 1573 r. w Warszawie, na którym wyznaczono termin i miejsce elekcji, uchwalono tekst Konfederacji Warszawskiej, pokój religijny w państwie.

W kwietniu i maju 1573 r. pod Warszawą we wsi Kamień na sejmie elekcyjnym doszło do wyboru króla. Nieoczekiwanie został nim książę francuski Henryk Walezy, brat króla Francji Karola IX. Król-elekt był aktywnym uczestnikiem nocy św. Bartłomieja, dlatego z obawy przed prześladowaniami religijnymi i dążeniem do absolutyzmu szlachta ułożyła warunki objęcia władzy i panowania Henryka w Rzeczypospolitej - artykuty henrykowskie, które były podstawą ustroju Rzeczypospolitej, stałe i niezmienne, przysięgali na nie wszyscy królowie elekcyjni. Były podstawą prawną funkcjonowania naszego państwa i demokracji szlacheckiej. Gwarantowały: wolną elekcję, konieczność zwoływania sejmu walnego przez króla raz na dwa lata na 6 tygodni, a w razie potrzeby wcześniej na 2 tygodnie, wyrażanie przez sejm walny akceptacji na zwoływanie pospolitego ruszenia, nakładanie ceł i podatków, współdecydowanie przez Senat o polityce zagranicznej państwa, a szczególnie o wojnie i pokoju, ustanowienie instytucji senatorów-rezydentów w liczbie szesnastu, którzy mieli doradzać królowi i kontrolować go, opłacanie przez króla pospolitego ruszenia za granicami państwa i utrzymywanie przez władcę wojska

kwarcianego, przestrzeganie Konfederacji Warszawskiej o tolerancji religijnej, prawo szlachty do rokoszu - wypowiedzenia posłuszeństwa królowi, gdyby nie przestrzegał wszystkich artykułów henrykowskich i praw Rzeczypospolitej.

W Paryżu król-elekt zaprzysiągł jeszcze osobiste zobowiązania wobec Rzeczypospolitej - pacta conventa. Panowanie w Polsce Henryka Walezego nie trwało długo, już w nocy z 18 na 19 czerwca 1574 r. król potajemnie opuścił Kraków, udał się do Francji. Po rocznym oczekiwaniu na władcę ogłoszono bezkrólewie, czyli interregnum i termin nowej elekcji.

Druga elekcja utwierdziła organizację naszego państwa w czasie bezkrólewia, w przeciwieństwie do pierwszej została rozbita. Magnaci opowiedzieli się za cesarzem Maksymilianem II Habsburgiem, szlachta i część senatorów była tej kandydaturze przeciwna z obawy przed rządami absolutnymi Habsburga a także z obawy rozpoczęcia wojny z Turcją, którą wybór Maksymiliana mógł spowodować. 12 grudnia 1575 r. prymas Jakub Uchański ogłosił królem polskim Maksymiliana II Habsburga. W trzy dni później, 15 grudnia, szlachta i część senatorów wybrała królem tzw. Pia.sta, rodzimego kandydata - Annę Jagiellonkę, siostrę Zygmunta Augusta, dodając jej za męża księcia Siedmiogrodu, Stefana Batorego. Pospolite ruszenie szlacheckie pod Jędrzejowem poparło Annę i Stefana Batorego, Kraków opanowali zwolennicy Batorego. Na początku 1576 r. Stefan Batory, koronowany wspólnie z Anną na króla Polski, potwierdził artykuty henrykowskie w pełnym brzmieniu z punktem o tolerancji religijnej.

RZECZPOSPOLITA

. .

ZA PIERWSZYCH KROLOW ELEKCYNYCH

WOJNY O INFLANTY W XVI WIEKU

Wiek XVI w stosunkach litewsko-moskiewskich, to dalsza rywalizacja o zjednoczenie ziem ruskich, w 2 połowie powstał problem starań Moskwy o zdobycie dostępu do Bałtyku. Dla gospodarczych interesów Litwy najważniejsze było niedopuszczenie Moskwy do morza i przez to kontrolowanie handlu Wielkiego Księstwa Moskiewskiego z zachodem przez porty litewskie. Zdobycie portów nad Bałtykiem dawało Moskwie możliwość bezpośrednich kontaktów z Europą Zachodnią bez pośrednictwa portów litewskich. Znajdujące się w lnflantach i Estonii państwo Zakonu Kawalerów Mieczowych w XVI w., podobnie jak wcześniej zakon krzyżacki w Prusach, przechodziło głęboki kryzys gospodarczy, społeczny i polityczny. Reformacja w Inflantach miała wielu zwolenników. Na ziemiach Zakonu Kawale