dr I. Bąk

Statystyka z demografią WSAP rok ak. 2008/2009

Statystyka – nauka o metodach ilościowego wykrywania prawidłowości w procesach masowych.

Procesem masowym są takie zjawiska, które rozpatrywane w masie charakteryzują się prawidłowością niedającą się ustalić w pojedynczej obserwacji. Jeżeli np. bierzemy pod uwagę poszczególne jednostki, to nie potrafimy powiedzieć, kiedy każda z nich umrze. Jednakże w masie całej ludności występuje duża prawidłowość tego zjawiska, co pozwala na obliczenie tzw. tablic wymieralności.

Na procesy masowe działają przyczyny główne i masowe.

Przyczyny główne mają charakter wewnętrzny wynikający z istoty badanego zjawiska. Sposób ich oddziaływania na poszczególne elementy procesu jest jednakowy. Efektem działania przyczyn głównych jest składnik systematyczny procesu.

Przyczyny uboczne mają charakter przypadkowy, oddziaływają na poszczególne elementy procesu w sposób zróżnicowany. Różnokierunkowość ich działań zakłóca (zaciemnia) prawidłowość statystyczną, natomiast rezultaty ich działań w dużej liczbie przypadków znoszą się wzajemnie. Efektem działania przyczyn ubocznych jest składnik przypadkowy (losowy).

Prawidłowość statystyczna powstaje wówczas, gdy w procesie odbywającym się masie (w przyrodzie lub społeczeństwie) działa we wszystkich przypadkach ten sam splot przyczyn i jeśli dla każdego przypadku działają przyczyny dodatkowe dla każdego z nich odmienne.

Przedmiotem statystyki jest zbiorowość statystyczna.

Zbiorowością statystyczną (zwaną również populacją lub masą statystyczną) nazywamy zbiór dowolnych elementów (osób, przedmiotów, faktów) podobnych pod względem określonych cech (ale nie identycznych) poddanych badaniom statystycznym.

Poszczególne elementy składowe badanej zbiorowości noszą nazwę jednostek statystycznych.

Aby określić zbiorowość i jednostkę statystyczną należy zdefiniować ją pod względem:

1. rzeczowym (co lub kogo się bada),

2. czasowym (kiedy się bada),

3. przestrzennym (gdzie się bada).

Rozróżniamy:

1. zbiorowość generalną – stanowią ją wszystkie elementy będące przedmiotem badania.

2. zbiorowość próbną - jest to podzbiór zbiorowości generalnej obejmujący część jej elementów wybranych w określony sposób; podzbiór podlega badaniu statystycznemu, a wyniki badania uogólniane są na zbiorowość generalną.

Jednostki wchodzące w skład zbiorowości odznaczają się pewnymi właściwościami. Właściwości te określa się mianem cech statystycznych.

Cele badania statystycznego:

1. analiza struktury zbiorowości,

2. analiza dynamiki zjawisk,

3. analiza zależności między różnymi zjawiskami.

Klasyfikacja cech statystycznych:

1. cechy stałe (nie podlegają badaniom statystycznym)

a) rzeczowe,

b) czasowe,

c) przestrzenne.

2. cechy zmienne (podlegają badaniom statystycznym)

a) jakościowe

- dwudzielne (np. płeć: kobieta, mężczyzna),

- wielodzielne (np. wykształcenie: podstawowe, zasadnicze, średnie, wyższe),

b) ilościowe

- ciągłe (np. wiek, waga, wzrost; można je podać co do liczby po przecinku),

- skokowe (np. liczba studentów w grupie, liczba gospodarstw domowych, liczba dzieci
w rodzinie; tu nie podzielisz tylko podasz konkretnie za pomocą liczby naturalnej)

- quazi-ilościowe (np. ocena z przedmiotu: bdb, db, dst, ndst; wzrost: niski, średni, wysoki, bardzo wysoki – można je stopniować).

Całość prac związanych z realizacją badania statystycznego można podzielić na kilka etapów:

Etapy badania statystycznego:

1. projektowanie badania,

2. gromadzenie materiału statystycznego (pomiar lub obserwacja statystyczna),

3. opracowanie materiału statystycznego w postaci szeregów, tabel i wykresów,

4. analiza wyników obserwacji.

Szeregiem statystycznym nazywamy ciąg wielkości statystycznych uporządkowanych wg. określonych kryteriów.

Klasyfikacja szeregów statystycznych:

1. szeregi szczegółowe (wyliczające np.2,3,5,2,4,8,9)

2. szeregi rozdzielcze

- dla cech jakościowych,

- dla cech ilościowych: punktowe i przedziałowe,

3. szeregi przestrzenne (geograficzne),

4. szeregi czasowe (dynamiczne): momentów i okresów,

5. szeregi korelacyjne (wykorzystywane dla analizy zależności.

Demografia jest samodzielną nauką o prawidłowościach rozwoju ludności w konkretnych warunkach gospodarczych i społecznych badanego terytorium. Zajmuje się statystyczno- analitycznym opisem stanu i struktury ludności oraz badaniem i oceną wszelkich zmian wynikających z ruchu naturalnego, wędrówkowego ludności.

Jej nazwa pochodzi od greckich słów demos- lud i grapho- opis.

Demografia ma charakter interdyscyplinarny, w sposób nierozerwalny jest związana ze statystyką (bowiem korzysta z jej metod), ekonomią, socjologią, psychologia społeczną, medycyną, antropologią, etnografią.

Przedmiotem badań demograficznych są zawsze zbiorowości ludzkie określonego terytorium. Zbiorowości te określa się również mianem populacji.

Subpopulacją – wyodrębniona na podstawie określonego kryterium część populacji.

Podstawowe jednostki zbiorowości demograficznej: pojedynczy człowiek, rodzina lub gospodarstwo domowe.

Struktura ludności wg płci, wieku, stanu cywilnego, cech społeczno-zawodowych, wykształcenia i charakteru miejsca zamieszkania stanowi tło podstawowych procesów demograficznych.

Zmiany w stanie i strukturze ludności powstają na skutek ruchu naturalnego i ruchu wędrówkowego.

Ruch naturalny obejmuje zmiany w stanie cywilnym ludności będące konsekwencją wstępowania ludzi w związki małżeńskie i rozwodzenia się, a także zmiany w stanie liczebnym ludności, wynikające z urodzeń i zgonów.

Ruch wędrówkowy to ruch ludności wynikający ze zmian miejsca zamieszkania. Z punktu widzenia danego terytorium wyodrębniać będziemy ruchy wędrówkowe wewnętrzne i zewnętrzne.

Źródła informacji demograficznej:

Podstawowymi źródłami informacji statystycznej o ludności są:

#Spisy ludności (pełne badanie statystyczne, na podstawie którego ustala się stan liczebny i strukturę ludności wg. wybranych cech w ściśle określonym momencie).

Cechy spisu:

- powszechność - np. spisy ludności prowadzone w całym kraju bez pominięcia jakiegokolwiek rejonu czy obszaru,

- jednochwilowość - zbierane dane dotyczą konkretnego momentu (konkretnego dnia i konkretnej godziny) np. jeżeli momentem spisu jest godz.12.00 dnia 5.XII, to rachmistrz dokonujący spisu 7.XII zobowiązany jest uwzględnić w spisie wszystkie osoby, które żyły do godz.12.00 5XII, a nie uwzględniając niemowląt urodzonych po tej godzinie,

- bezpośredniość - informacje powinny być uzyskane bezpośrednio od osób spisywanych,

- służące wyłącznie celom statystycznym (obowiązuje tajemnica statystyczna, uzyskane dane nie mogą być wykorzystane do innych celów).

#Ewidencja bieżąca ludności: do jej podstawowych źródeł należą

- rejestr Departamentu PESEL MSWiA - migracje wewnętrzne i zewnętrzne na pobyt stały,

- sprawozdawczość Urzędu Stanu Cywilnego - zarejestrowane małżeństwa, urodzenia, zgony,

- sprawozdawczość sądów wojewódzkich (rejonowych) - prawomocnie orzeczone rozwody,

- bilanse stanu i struktury ludności faktycznie zamieszkałej na terenie gminy.

#Badania reprezentacyjne: są prowadzone zarówno przez instytucje państwowe, jak i placówki naukowe. Najistotniejsze z demograficznego punktu widzenia są następujące badania:

- reprezentacyjne badania stanu zdrowia ludności,

- reprezentacyjne badania budżetów gospodarstw domowych (prowadzone corocznie).

#Badania monograficzne: dotyczą wybranej zbiorowości demograficznej, stanowią wszechstronny jej opis i na ogół są prowadzone przez ośrodki naukowe (nie wolno ich uogólniać, przeciwieństwo badania reprezentacyjnego).

#Wtórne źródła informacji: INTERNET

Analiza struktury zjawisk masowych:

W celu wykrycia prawidłowości statystycznych w zakresie struktury zebrany materiał statystyczny prezentuje się w formie szeregów szczegółowych lub rozdzielczych, odpowiednich tablic i wykresów statystycznych.

Szeregiem szczegółowym nazywa się ciąg indywidualnych wartości x_i dla poszczególnych jednostek (i=1,2,.....,n) badanej zbiorowości x₁,x₂.......x_n. Może być on w formie nieuporządkowanej lub uporządkowanej (rosnąco lub malejąco). Szeregi te stosuje się zazwyczaj do małych zbiorowości, gdyż w przypadku bardzo licznych jest to uciążliwe do przeprowadzenia i są niewygodne w wykrywaniu prawidłowości.

Parametry statystyczne

Analiza danych statystycznych powinna doprowadzić do zwięzłego przedstawienia wyników badań za pomocą odpowiednich parametrów statystycznych tzw. parametrów opisowych.

Parametr opisowy – liczba w sposób syntetyczny określająca właściwości badanych zbiorowości.

Parametry opisowe struktury zbiorowości dzielimy na:

1. miary tendencji centralnej (miary położenia, średnie, przeciętne),

2. miary zmienności (dyspersji, zróżnicowania, rozproszenia, rozrzutu),

3. miary asymetrii (skośności).

W ramach każdej z wyżej wymienionych grup parametrów można dokonać podziału opartego na sposobie wyznaczania, dzieląc parametry na:

1. klasyczne, które są wypadkową funkcji wartości przyjmowanych przez wszystkie jednostki badanej zbiorowości,

2. pozycyjne, które wyznacza się na podstawie wartości jednej lub kilku jednostek zbiorowości zajmujących szczególną pozycje w badanej zbiorowości.

Ponadto parametry dzieli się na:

1. absolutne (bezwzględne) – liczby mianowane, wyrażone w jednostkach miary badanej cechy statystycznej,

2. stosunkowe (względne) – liczby niemianowane, często wyrażonymi w %.

Miary:

1. MIARY PRZECIĘTNE stanowią przybliżony miernik składnika systematycznego, a więc efektu działania przyczyn głównych.

2. MIARY DYSPERSJI stanowią przybliżony miernik składnika przypadkowego, a więc efektu działania przyczyn ubocznych (losowych). Informują o przeciętnych odchyleniach wartości cechy od wartości przeciętnej.

3. MIARY ASYMETRII odpowiadają na pytanie, czy większość jednostek badanej zbiorowości znajduje się poniżej, czy też powyżej wartości przeciętnych.

DOMINANTA – wartość najczęściej występująca

MEDIANA – wartość środkowa, parametr ten dzieli zbiorowość na 2 części

Współczynnik zmienności: mierzy udział składnika przypadkowego w składniku systematycznym (jaki % składnika systematycznego stanowi składnik przypadkowy).

DEMOGRAFIA zajmuje się stanem i strukturą ludności wg podstawowych cech:

• miejsca zamieszkania

• płci

• płci i wieku

• struktury społeczno-zawodowej

• wykształcenia

• stanu cywilnego

Stosowanymi miernikami pozwalającymi badać strukturę wg płci są:

* współczynnik udziału odpowiednio kobiet i mężczyzn w ogólnej liczbie ludności

W_{uk =} W_{um =}

uk – udział kobiet um – udział mężczyzn

K_t – liczba kobiet w danym czasie (wg stanu na 30.6 lub 31.12 lub średnia liczba w roku)

M_t – liczba mężczyzn w danym czasie (wg stanu na 30.6 lub 31.12 lub średnia liczba w roku)

L_t – liczba ludności w danym czasie (wg stanu na 30.6 lub 31.12 lub średnia liczba w roku)

* współczynnik feminizacji pozwalający określić, ile kobiet przypada na 100 mężczyzn

W_{f =}

* współczynnik maskulinizacji pozwalający określić, ilu mężczyzn przypada na 100 kobiet

W_{m =}

* współczynnik obciążeń demograficznych (stosunek ludności przed- i po-produkcyjnej do ludności produkcyjnej)

L_0-14 – liczba dzieci w wieku 0-14 lat

L₆₀₊ – osoby pomiędzy 15 a 59 rokiem życia

L_15-59 – osoby w wieku 60 i powyżej

WSPÓŁCZYNNIK MAŁŻEŃSTW I ROZWODÓW

MAŁŻEŃSTWA

Ogólny współczynnik zawierania małżeństw W_m =

C – skala, constans (100 lub 1000)

M_{t –} ogólna liczba małżeństw zawartych w okresie t

L – liczba ludności w połowie badanego okresu lub średnia liczba ludności w badanym okresie

Wartość poznawcza tego współczynnika jest jednak ograniczona, ponieważ istotny wpływ na jego poziom mają zmiany w strukturze ludności wg wieku. Oblicza się współczynniki zawierania małżeństw w stosunku do liczby ludności uprawnionej do zawierania związków małżeńskich

W_m=

L₂₀₊ - liczba ludności w wieku 20 lat i więcej w połowie badanego okresu lub średnia liczba osób w wieku 20 lat i więcej w badanym okresie

ROZWODY

Współczynnik rozwodów W_r=

R_t – liczba udzielonych rozwodów w okresie t

M_t – liczba zawartych małżeństw w okresie t

RODNOŚĆ – natężenie urodzeń w badanej zbiorowości w określonym czasie. Współczynnik rodności wyraża stosunek liczby urodzeń żywych z badanej zbiorowości w badanym okresie do liczby ludności do niej zaliczanej w połowie okresu lub do średniej liczby ludności

Współczynnik urodzeń W_u=

U_t – liczba urodzeń w okresie t

L_t – liczba urodzeń wg stanu w połowie badanego okresu t lub średnia liczba ludności w okresie t

W tym współczynniku liczba urodzeń jest odnoszona do liczby całej ludności bez względu na jej wiek, płeć i stan cywilny. Ze względu na to, że decydujący wpływ na wielkość liczby urodzeń ma liczba kobiet i to kobiet w wieku rozrodczym, przy ocenie natężenia urodzeń należy posługiwać się współczynnikiem płodności.

PŁODNOŚĆ – natężenie urodzeń w badanej populacji kobiet będących w wieku rozrodczym. Miernikiem płodności jest współczynnik płodności wyrażający stosunek urodzeń żywych w danym okresie do liczby kobiet w badanej zbiorowości będących w wieku rozrodczym. W praktyce statystycznej przyjmuje się, że kobiety wchodzą w wiek rozrodczy po ukończeniu 15 lat i trwa on do ukończenia 49 lat.

Ogólny współczynnik płodności W_p=

U_t – liczba urodzeń w okresie t

K_15-49 – stan liczebny kobiet w wieku 15-49 lat w połowie badanego okresu lub średnia liczba kobiet w wieku 15-49 lat w okresie t

ZGONY

Stosowany w statystyce termin „umieralność” jest równoznaczny z pojęciem natężenia zgonów wyrażający stosunek liczby zgonów ogółem do liczby ludności, a termin „śmiertelność” oznacza natężenie zgonów z powodu określonej choroby, czyli jest to stosunek liczby osób zmarłych do liczby osób, które zachorowały na tę chorobę

Roczny współczynnik zgonów ogr - ogólny rocznik

Z_t – ogólna liczba zgonów w okresie sprawozdawczym

L_t – liczba ludności w połowie badanego okresu t lub średnia liczba ludności w okresie t

C – constans (1000, 10000 lub 100000)

SYNTETYCZNE MIARY REPRODUKCJI LUDNOŚCI

Pozwalają one ocenić tempo wzrostu ludności ogółem, liczby ludności określonych grup oraz wielkość potencjału demograficznego

Współczynnik przyrostu naturalnego W_p.n.=

U_t – liczba urodzeń w badanym okresie t

Z_t – liczba zgonów w badanym okresie t

Przyrost naturalny – różnica między liczbą urodzeń a liczbą zgonów w badanym okresie na określonym terytorium. Względną miarą przyrostu naturalnego jest różnica między liczbą urodzeń i zgonów obliczana na 1000, 10000 lub 100000 ludności.

Współczynnik przyrostu naturalnego daje obraz tempa wzrostu ludności badanej populacji

Współczynnik dynamiki demograficznej W_d=

Współczynnik dynamiki demograficznej może przyjmować wartości:

0<W_d<1 roczna liczba urodzeń nie kompensuje rocznej liczby zgonów (liczba ludności badanej populacji maleje)

W_d=1 roczna liczba urodzeń = roczna liczba zgonów (liczba ludności badanej populacji nie ulega zmianie)

W_d>1 urodzenia nie tylko kompensują roczną liczbę zgonów, lecz także daje określoną nadwyżkę liczby urodzeń nad liczbą zgonów (mamy do czynienia z zamierzoną reprodukcją ludności)