Rolnictwo – to dział gospodarki narodowej, którego celem jest pozyskiwanie artykułów do bezpośredniego spożycia przez ludzi i zwierzęta oraz dostarczanie surowców dla przemysłu spożywczego, a także dla innych gałęzi przemysłu, np. obuwniczo-skórzanego, chemicznego czy włókienniczego. W rolnictwie wyróżnia się następujące działy
ROLNICTWO:
Uprawa roślin
Hodowla roślin
Sadownictwo
Chów zwierząt
Hodowla zwierząt
Rybactwo śródlądowe
Rybołówstwo
Rolnictwo jako dziedzina działalności gospodarczej człowieka ma bardzo długą historię. Zaczęło się kształtować wówczas gdy człowiek uświadomił sobie, iż poprzez celowe oddziaływanie na otaczającą przyrodę może uzyskać więcej żywności i innych potrzebnych do życia produktów, niż ograniczając się do pozyskiwania tego co przyroda wyprodukuje bez jego ingerencji.
Użytki rolne stanowią bazę rolnictwa – produkcji roślinnej i zwierzęcej, której celem jest zaspokojenie potrzeb żywnościowych ludzi. Zajmują one na świecie 4,8 mld ha, co stanowi 35,7% powierzchni użytkowanej przez człowieka, w tym grunty orne – 10,6% użytki zielone (łąki, pastwiska) – 25,1%. Na jednego mieszkańca Ziemi przypada 0,26 ha gruntów ornych i sadów.
Rozwój produkcji rolnej na świecie zależny jest od czynników przyrodniczych i pozaprzyrodniczych. Czynniki te wpływają na zróżnicowanie wielkości użytków rolnych oraz warunków produkcji rolniczej w poszczególnych krajach.
Do warunków przyrodniczych należy zaliczyć: klimat, żyzność gleby, ukształtowanie powierzchni oraz stosunki wodne.
Klimat – temperatura powietrza, jego wilgotność, ilość i rozkład opadów atmosferycznych w ciągu roku, układ wiatrów i długość trwania okresu wegetacyjnego. Wszystkie te czynniki mają wpływ na zróżnicowanie roślinności i gleb. Z kolei warunki klimatyczno-glebowe decydują o rozmieszczeniu roślin uprawnych i chowie zwierząt gospodarskich.
Najlepsze warunki do rozwoju rolnictwa mają obszary o klimacie wilgotnym, długim okresie wegetacyjnym i umiarkowanych temperaturach powietrza. Warunki takie stwarza strefa umiarkowana, gdzie są uprawiane rośliny zbożowe (pszenica, jęczmień, żyto i owies), pastewne i przemysłowe (rzepak, len, konopie, buraki cukrowe), warzywa i drzewa owocowe. Strefa podzwrotnikowa stwarza warunki do uprawy roślin wymagających długiego okresu nasłonecznienia, kukurydzy, orzeszków ziemnych, oliwek, cytrusów, fig, orzechów, winorośli.
Warunki klimatyczno-glebowe strefy międzyzwrotnikowej umożliwiły uprawy takich roślin, jak: bananowce, ananasy, palma kokosowa, krzew kawy, herbata, kakaowiec, pieprz, wanilia, ziele angielskie, gałka muszkatołowa i inne.
Rozwojowi rolnictwa nie sprzyjają warunki strefy subpolarnej, w której okres wegetacji trwa tylko 60-90 dni. Uprawia się w niej wyłącznie jęczmień szybko dojrzewający i warzywa szklarniowe oraz hoduje renifery i psy pociągowe.
Warunki naturalne rozwoju rolnictwa zmieniają się strefowo i piętrowo, tak jak wraz ze zmianą szerokości geograficznej oraz wysokości bezwzględnej zmienia się powłoka krajobrazowa. Obszary obecnie wykorzystywane rolniczo, w przeszłości były porośnięte roślinnością naturalną. Najmniej korzystne warunki rozwoju rolnictwa istnieją w strefie arktycznej i antarktycznej, strefie suchej (pustynnej) zwrotnikowej i podzwrotnikowej oraz na obszarach górskich. Trudne warunki rozwoju gospodarki rolnej występują również w strefie klimatu gorącego wilgotnego (wilgotnych lasów równikowych).
Podłożem materialnym niezbędnym dla produkcji rolnej jest gleba. Poszczególne typy gleb, ich naturalna żyzność ukształtowały się w danej strefie klimatycznej pod wpływem podłoża (skały macierzystej), stosunków wodnych i szaty roślinnej, czasu trwania procesu glebotwórczego, a także działalności człowieka.
Żyzność gleb – stanowi naturalną zdolność gleby do przekazywania rosnącym na niej roślinom potrzebnych im składników mineralnych, wody i powietrza,. Zależy ona od warstwy próchnicy, całego profilu gleby, biochemicznych i biofizycznych właściwości całej gleby i poszczególnych jej poziomów genetycznych.
Do najżyźniejszych gleb strefowych należą czarnoziemy i gleby brunatne a do gleb astrefowych: mady, gleby wytworzone na tufach wulkanicznych, rędziny powstałe na skałach wapiennych i czarne ziemie bagienne.
W zależności od wielkości nakładów kapitałowych i zabiegów agrotechnicznych gleby mało żyzne mogą stać się urodzajnymi. Natomiast niewłaściwa orka gleb żyznych na terenach o znacznych deniwelacjach terenu przyczynia się do erozji gleb i pozbawienia ich naturalnej żyzności. Wpływ człowieka na jakość gleby, tj. na jej produktywność może być bardzo duży. Stosowanie właściwych zabiegów agrotechnicznych, takich jak dobór odpowiednich sposobów użytkowania ziemi, regulacja stosunków wodnych, przeciwdziałanie erozji gleby. Oblicza się, że corocznie rzeki unoszą do oceanu prawie 3 mld ton materiału skalnego składającego się w znacznej części z wymywanych z gleby najcenniejszych rolniczo drobnych cząsteczek ilastych.
Urodzajność gleb – pojęcie to jest często utożsamiane z żyznością, ale gleby mało żyzne można uczynić urodzajnymi, zdolnymi do pozyskiwania wysokich planów, tylko przez niezbędne zabiegi agrotechniczne. Urodzajność jest nabyta cechą gleby.
Wśród czynników przyrodniczych warunkujących rozwój rolnictwa bardzo ważną rolę odgrywa woda. Według szacunków, ¾ lądowej powierzchni kuli ziemskiej odczuwa brak wody. Ponieważ możliwości regulowania klimatu przez człowieka są niewielkie, musi on dostosować sposób gospodarowania do istniejących warunków klimatycznych. Polega to na odpowiednim doborze gatunków roslin uprawnych, odpowoednim harmonogramie prac polowych, gromadzeniu wody w wilgotnych okresach roku, przerzutach wody z obszarów nadwyżek do obszarów niedoboru.
Ukształtowanie terenu – urozmaicone ukształtowanie powierzchni terenu nie sprzyja rozwojowi rolnictwa, gdyż poszczególne poziomy wzniesień mają zróżnicowaną temperaturę powietrza, różną ilość opadów atmosferycznych, różną strukturę gleby, różnią się także między sobą pod względem siły i kierunków wiatru. Nachylenie stoków wzmagają spływ wód opadowych, a to przyspiesza erozję gleb. Na terenach górskich gęsto zaludnionych przez ludność rolniczą rozwinęło się na dużą skalę terasowanie pól, dzięki któremu znacznie ogranicza się erozję gleb oraz zatrzymuje w glebie część bezproduktywnie spływającej wody. Najlepsze warunki rozwoju rolnictwa stwarzają tereny nizinne, lekko pofałdowane, przedgórza, stoki starych wyżyn i kotliny śródgórskie. Na obszarach tego typu można stosować mechanizację niezbędnych zabiegów agrotechnicznych.
Czynniki pozaprzyrodnicze – mają duży wpływ na poziom produkcji roślinnej i zwierzęcej. Zalicza się do nich stosunki społeczno-własnościowe, wielkość gospodarstw rolnych, sposoby gospodarowania, nakłady kapitałowe i nakłady pracy, oświatę rolniczą oraz kadrę specjalistów.
W wyniku historycznego rozwoju rolnictwa ukształtowały się następujące formy własności ziemi: wspólna (plemienna), indywidualna (prywatna), spółdzielcza, państwowa i spółek pracowniczych. W zależności od ustroju społeczno-ekonomicznego i istniejącego prawa rolnego w poszczególnych krajach nastąpiło zróżnicowanie regionalne wielkości gospodarstw.
Gospodarstwo rolne jest jednostką gospodarczą, którą zarządza właściciel lub dzierżawca. Gospodarstwa o powierzchni do 5 ha są typowe dla obszarów gęsto zaludnionych w krajach Azji Południowo-Wschodniej i Afryki, a także dla obszarów górskich, np. w Polsce w Małopolska, Podkarpacie. Natomiast kraje Ameryki Północnej i Południowej znamionują gospodarstwa rolne o powierzchni od 5 do 200 ha. Wyjątek stanowi Boliwia i Argentyna, w których dominują wielkie gospodarstwa rolne, tzw. Latyfundia, o wielkości osiągającej kilkaset hektarów.
W Europie dominują gospodarstwa od 10 do 50 ha, a wyjątek stanowią m.in. Grecja i Polska, w których przeważają gospodarstwa drobne od 0,5 do10 ha. Duże gospodarstwa (od 100 do 300 ha) to kołchozy i sowchozy, dominujące w byłych krajach ZSRR, m.in. w Rosji, na Ukrainie i Białorusi, a także w Bułgarii i Rumunii, gdzie przeważała spółdzielcza i państwowa własność ziemi. Wyjątek stanowiła Polska, która w latach powojennych. W okresie PRL-u, była jedynym krajem socjalistycznym, w którym około 80% ziemi stanowiło własność prywatną.
Ustalenie optymalnej wielkości gospodarstwa rolnego dla efektywności produkcji jest bardzo trudne, gdyż zależy ona od wielu czynników, a przede wszystkim od ukształtowania powierzchni ziemi, gęstości zaludnienia, intensywności gospodarowania i specjalizacji produkcji. Inna jest wielkość gospodarstwa warzywniczego, a inna specjalizującego się w produkcji np. roślin zbożowych czy przemysłowych, zaś jeszcze inna – gospodarstwa zajmującego się hodowlą. Podział ziemi między małe gospodarstwa powoduje rozdrobnienie gruntów i marnotrawstwo ziemi przeznaczonej m.in. pod drogi dojazdowe, co w znacznym stopniu utrudnia stosowanie mechanizacji, chemizacji i melioracji. Ponadto małe gospodarstwa wymagają bardzo dużych nakładów pracy rolników i zwierząt pociągowych, co powoduje, że ich rentowność jest niska. Kraje posiadające dużą liczbę małych gospodarstw starają się przeprowadzić komasację (scalanie) ziemi uprawnej, ale jest to proces długo trwający.
Sposoby gospodarowania w rolnictwie:
Sposób gospodarowania – to stosowanie różnych zabiegów i środków służących do pielęgnowania i podnoszenia walorów produkcyjnych użytków rolnych za pomocą nakładów kapitałowych i efektywnego wykorzystywania siły roboczej w celu uzyskania produkcji roślinnej lub zwierzęcej.
W miarę rozwoju rolnictwa i jego dostosowania się do różnych warunków przyrodniczych i społeczno-ekonomicznych wyodrębniły się różne sposoby gospodarowania, m.in. wypalanie lasów, tak zwana gospodarka żarowa, sposób odłogowy, wypaleniskowo-odłogowy, nawadniany, tarasowy i ugorowy. Ponadto wyodrębniły się następujące kierunki produkcji rolnej: roślinny (uprawa roślin), hodowlany (chów zwierząt) i mieszany, tj. roślinno-hodowlany.
W celu intensyfikacji produkcji rolnej w XIX i XX w., związanej z rozwojem nauki i techniki, ze wzrostem potrzeb żywnościowych, wprowadzono zmianowanie roślin uprawnych, chemizację i mechanizację. W poszczególnych krajach w zależności od warunków przyrodniczych, gęstości zaludnienia i możliwości nakładów finansowych prowadzona jest gospodarka intensywna lub ekstensywna.
Gospodarka ekstensywna – stosowana jest na ogół w krajach posiadających duże powierzchnie użytków rolnych, w tym gruntów ornych o żyznych glebach np., w USA, Kanadzie, Argentynie, Rosji i Ukrainie. W krajach tych wzrost produkcji rolnej uzyskuje się przy małych nakładach pracy żywej (ludzi i zwierząt) i pracy uprzedmiotowionej (nakłady materiałowe, kapitałowe) na jednostkę użytków rolnych. Taki sposób gospodarowania daje stosunkowo niskie plony z hektara, ale pod względem ilościowym duże zbiory. Ekstensywną gospodarkę prowadzą również małe gospodarstwa o tradycyjnych sposobach gospodarowania.
Gospodarka intensywna – polega na zwiększaniu produkcji rolnej za pomocą wzrastających nakładów pracy żywej lub uprzedmiotowionej, przypadających na jednostkę użytków rolnych. Taki sposób jest stosowany przede wszystkim w krajach wysoko rozwiniętych, ale nie dysponujących dużymi obszarami gruntów ornych i użytków zielonych, np. w Belgii, Holandii, Danii i Wielkiej Brytanii. Stosowane są tam duże nakłady pracy uprzedmiotowionej na j hektar. Natomiast w państwach rozwijających się i posiadających dużą ilość ludności, np. w Indiach, Chinach i Brazylii jest prowadzona gospodarka intensywna, łącząca się z wysokimi nakładami pracy żywej. W krajach średnio rozwiniętych pod względem gospodarczym, np. w Polsce, Grecji, Portugalii i Hiszpanii, prowadzi się zarówno gospodarkę intensywną, przy dużych nakładach pracy żywej i uprzedmiotowionej, jak i ekstensywną.
Wskaźnikami intensyfikacji rolnictwa w poszczególnych krajach są: zużycie nawozów sztucznych na jednostkę powierzchni i liczba hektarów użytków rolnych przypadająca na jeden ciągnik.
Intensyfikacja rolnictwa wymaga nie tylko sprzyjających warunków przyrodniczych, ale przede wszystkim dużych nakładów kapitałowych. Praca ludzka ma ogromne znaczenie, gdyż tylko człowiek potrafi dostosować zasoby przyrody do swoich potrzeb. Wraz z rozwojem nauki i techniki zmniejsza się udział pracy człowieka i zwierząt pociągowych, a zwiększa się udział pracy uprzedmiotowionej, a także nakłady kapitałowe na jednostkę powierzchni użytków rolnych. Nakłady kapitałowe obejmują środki produkcji, koszty nawożenia,, zawodnienia, tarasowania pól, środki ochrony roślin oraz inne – związane z zabiegami agrotechnicznymi i zootechnicznymi.
Regiony rolnicze świata.
Biorąc za podstawę sprzyjające dla rozwoju produkcji rolnej warunki przyrodnicze, wyróżnia się na kuli ziemskiej regiony rolnicze. Są nimi:
W Europie: Ukraina, południowo-zachodnia Rosja, Nizina Rumuńska, Węgierska, Nizina Zachodnioeuropejska, Padańska, Wyżyna Starej Kastylii i Rów Rodanu.
W Ameryce Północnej: Wielkie Równiny, Nizina Centralna i Kalifornijska
W Ameryce Południowej: południowa część Niziny La Platy i południowo-wschodnia część Wyżyny Brazylijskiej
W Afryce: Delta Nilu, wybrzeże Maroka i Algierii, wschodnie wybrzeże kontynentu między równikiem a 18 stopniem szerokości geograficznej N
W Azji: Nizina Chińska i Mandżurska, Delta Mekongu, Nizina Gangesu, północny Kazachstan, Mezopotamia (doliny rzek Eufratu i Tygrysu)
W Australii: południowo-wschodnia część kontynentu
Nowa Zelandia
Intensywna gospodarka rolna charakteryzuje się dużymi nakładami pracy i środków materialnych na jednostkę powierzchni upraw. Rozróżnia się intensywną gospodarkę rolną opartą na pracy rąk ludzkich oraz kapitałochłonną, polegającą na wykorzystaniu dużej ilości maszyn, nawozów sztucznych i środków ochrony roślin, typową dla krajów rozwiniętych.
Ekstensywna gospodarka rolna cechuje się niskim nakładem pracy i środków na jednostkę użytków rolnych lub na jednostkę inwentarza żywego. Występuje ona na ogół w krajach dysponujących dużym obszarem gleb nadających się pod uprawę. Wzrost produkcji rolnej uzyskuje się głównie poprzez powiększenie powierzchni upraw.
W Krajach Słabo Rozwiniętych (KSR) rolnictwo jest zazwyczaj podstawową dziedziną gospodarki. Od jego efektów zależy w głównej mierze wzrost PKB, a zatem również konsumpcji i akumulacji. Główne cechy rolnictwa tych krajów sprowadzają się do:
Dominacji produkcji roślinnej, w tym zwłaszcza roślin alimentacyjnych w produkcji czystej rolnictwa. Jest to pochodna presji potrzeb ilościowych związanych z eksplozją demograficzną oraz niskich przeciętnych dochodów ludności, przy których struktura konsumpcji zostaje wyraźnie spłaszczona i sprowadzona do konsumpcji podstawowej.
Względnego niedorozwoju hodowli, gdyż presja potrzeb bieżących ni pozwala akumulować środków (np. zbóż, pasz) dla jej prowadzenia. Mówiąc wprost, tych krajów nie stać na zużywanie kilku kalorii produkcji roślinnej po to, by dopiero po jakimś czasie uzyskać jedną kalorię w postaci produktów hodowlanych. Zresztą popyt na te produkty jest tam niski.
Znacznego nieraz udziału monokultur plantacyjnych, powstałych w dobie kolonializmu, nadal trudnych do przezwyciężenia z uwagi na brak środków albo niemożność rezygnacji z dochodów związanych z ich eksportem
Przestarzałych, często jeszcze na poły feudalnych stosunków w rolnictwie, zwłaszcza stosunków własności, często w KSR rolnik jest tylko dzierżawcą ziemi a nie jej właścicielem, dlatego nie dba o tą ziemię bo nie jest jego i nigdy nie będzie
Znacznego rozdrobnienia gospodarstw rolnych, ograniczających możliwości mechanizacji, chemizacji oraz specjalizacji, co wywiera poważny wpływ na niską wydajność pracy i kapitału
Tradycyjnych metod prowadzenia upraw i niezmiennych w długim czasie struktur wykorzystania użytków rolnych, prowadzących do wyjałowienia gleb
Niskiej towarowości produkcji rolnej, z czego wynika wprost niemożność osiągania większych nadwyżek eksportowych. W rezultacie dochody z eksportu używek czy roślin przemysłowych są często niższe od wydatków na import żywności i komponentów do produkcji rolnej.
W Krajach Wysoko Rozwiniętych (KWR) od lat obserwuje się spadek udziału rolnictwa w PKB. Wynika on z relatywnie niskiej efektywności pracy i kapitału w tym dziale gospodarki w stosunku do nowoczesnego przemysłu, a nawet niektórych gałęzi sektora usług. W tych warunkach rolnictwo staje się często nieopłacalne i tylko dzięki celowej polityce państwa może się dalej rozwijać. Instrumentami tej polityki są zazwyczaj dopłaty wyrównawcze, ulgi na importowane produkty rolne oraz dotacje do środków produkcji i tanie kredyty dla rolnictwa.
Powstaje więc pytanie: dlaczego rządy krajów bogatych decydują się na subwencjonowanie mało efektywnego sektora gospodarki, zamiast rozwijać działy bardziej wydajne i zwiększać eksport towarów przemysłowych, pozwalający sfinansować z nawiązką rosnący import żywności. Odpowiedź jest prosta – wynika to z chęci utrzymania na odpowiednią skalę niezależności w zakresie wyżywienia.
Rolnictwo w KWR charakteryzuje się:
Wysokim udziałem w produkcji roślinnej roślin przemysłowych, owoców i warzyw,
Wysokim udziałem hodowli w produkcji czystej rolnictwa,
Urozmaiconą strukturą produkcji roślinnej i hodowlanej, limitowaną jedynie przez warunki naturalne,
Znaczną koncentracją gospodarstw, pozwalającą na głęboką specjalizację i wzrost towarowości produkcji oraz na jej mechanizację i chemizację,
Wysoką kulturę rolną – stosowaniem nowoczesnych metod upraw i hodowli oraz wydajnych odmian roślin i krzyżówek hodowlanych,
Rozwiniętym zapleczem technicznym, naukowo-badawczym i wszechstronnej obsługi rolnictwa,
Powszechnym dostępem do środków produkcji dla rolnictwa, wspomaganym systemem tanich kredytów,
Rozwiniętym przemysłem rolno-spożywczym, wydatnie aktywizującym regiony rolnicze,
Tworzeniem poważnych nadwyżek eksportowych – z tej grupy krajow rekrutują się najwięksi eksporterzy żywności (USA, Kanada, Australia, Francja, Holandia, Irlandia)
Intensywność produkcji rolnej jest w poszczególnych makroregionach bardzo zróżnicowana. Generalnie jednak można zauważyć daleko idącą jej zależność od gęstości zaludnienia. Produkcja żywności – będąc w hierarchii potrzeb społecznych produkcją bazową – jest bowiem w większości krajów kształtowana na poziomie maksymalnie zabezpieczającym te potrzeby.
Rolnictwo intensywne – na obszarach o wysokiej gęstości zaludnienia – charakteryzuje się duzymi nakładami pracy i kapitału na jednostkę powierzchni upraw bądź jednostkę hodowlaną i osiąganiem w związku z tym wysokich przeciętnych plonów oraz efektoe hodowli. W zależności od wzajemnej relacji nakladów pracy i kapitału możemy wyróżnić:
Intensywną gospodarkę rolną pracochłonną – charakterystyczną zazwyczaj dla małych gospodarstw,
Intensywną gospodarkę rolną kapitałochłonną – typowa dla nowoczesnego rolnictwa w KWR.
W związku z tym do obszarów intensywnego rolnictwa można zaliczyć Europę Zachodnią, Dolinę Kalifornijską, Nizinę Zatokową i Atlantycką w USA, Japonię, Koreę oraz Nizinę Chińską, Jawę, deltę Nilu, i Nizinę Gangesu. Często przeciętne efekty osiągane na tych obszarach są porównywalne. Niemal zawsze są natomiast wyższe na obszarach rolnictwa ekstensywnego.
Rolnictwo ekstensywne – na obszarach o malej gęstości zaludnienia i mniej sprzyjających warunkach naturalnych – charakteryzuje się relatywnie małymi nakładami pracy i kapitału na jednostkę powierzchni upraw lub na jednostkę hodowlaną oraz niskimi przeciętnymi efektami. W tym typie gospodarki rolnej wzrost produkcji globalnej uzyskuje się zazwyczaj poprzez zwiększanie areału upraw (obszarów hodowli), podczas gdy w gospodarce intensywnej – poprzez dalszy wzrost intensywności przeciętnej. Rolnictwo ekstensywne występuje w obu grupach krajów. Jego główne obszary to: Queensland i Nowa Południowa Walia w Australii, Wielkie Równiny w USA i Kanadzie, obszar Pampy w Argentynie oraz cała strefa międzyzwrotnikowa w Afryce, Bliski Wschód, Pakistan, Afganistan i niemal cały obszar b. ZSRR.
W przeciwieństwie do KSR, rolnictwo KWR charakteryzuje – nawet na obszarach gospodarki ekstensywnej – bardzo wysokie techniczne uzbrojenie pracy. Pozwala to osiągać wysoką wydajność pracy, co oznacza, iż rolnictwo może rozwijać się przy stosunkowo niewielkim zaangażowaniu ogólnego potencjału siły roboczej danego kraju. Znaczny stopień machanizacji i chemizajci rolnictwa w tych krajach ma wielorakie uwarunkowania, których spełnienie w KSR jest najczęściej niemożliwe. Są to w szczególności:
Rozwinięty przemysł maszyn rolniczych, nawozów sztucznych i środków ochrony roślin oraz szerokie zaplecze wyspecjalizowanych usług,
Rozwinięty system finansowego wspomagania rolnictwa,
Możliwości tworzenia przez poszczególne gospodarstwa znacznych nadwyżek kapitałowych, w dużej mierze finansujących inwestycje własne,
Ogólnie wysoki poziom zainwestowania gospodarstw oraz rozwoju sieci infrastruktury technicznej na obszarach wiejskich,
Wysokie kwalifikacje rolników, warunkujące prawidłową obsługę techniczną maszyn i urządzeń oraz odpowiednie wykorzystanie środków chemicznych.
Ponadto w omawianych krajach rolnicy mają możliwości rozbudowanej sieci placówek oświaty rolniczej oraz innych form doskonalenia zawodowego. Na ich usługach znajduje się też sprawny system doradztwa technicznego i marketingowego oraz, co niezmiernie ważne, ogólnie dostępna cieć serwisowa.
Niebagatelne znaczenie dla mechanizacji i chemizacji rolnictwa ma przeciętna wielkość gospodarstw rolnych. Dla przykładu, w Belgii gospodarstwa posiadające 20 i więcej hektarów stanowią (1987r.) około 30% ogółu gospodarstw i skupiają prawie 68% wszystkich użytków rolnych, we Francji jest to odpowiednio 51% i 87%. Tak znaczną koncentrację własności rolnej można zaobserwować w pozostałych KWR. Jest ona konsekwencją zaawansowanych procesów urbanizacji i niewielkich w związku z tym zasobów siły roboczej pozostających do dyspozycji rolnictwa. W Grecji i w Polsce te liczby były następujące ( 1987 rok. 3%, 23% oraz 6% i 31%).
W produkcji roślinnej (będącej podstawowym ogniwem łańcucha wytwarzania żywności w większości krajów) wyróżniamy:
Uprawy alimentacyjne – zboża, rośliny korzeniowe, oleiste i cukrodajne oraz warzywa i owoce,
Uprawy używek – czasami zwane uprawami pseudoalimentacyjnymi (kawa, kakao, herbata, tytoń, chmiel),
Uprawy roślin przemysłowych – niealimentacyjnych (rośliny włókniste, kauczuk),
Uprawy roślin paszowych – pośrednio alimentacyjnych (rośliny motylkowe. Trawy, buraki pastewne).
Gospodarka żywnościowa, obszary nadwyżek i niedoborów żywności.
Szybki wzrost liczby ludności świata, powoduje konieczność stałego zwiększania zasobów żywności. Zdaniem ekspertów FAO, około 800 milionów ludności na świecie jest chronicznie niedożywionych (okresowo około miliarda), natomiast z głodu umiera w ciągu roku około miliona ludzi. Zjawisko śmierci głodowej występuje tylko na niektórych obszarach świata, opóźnionych w rozwoju cywilizacyjnym, gdzie zdarzają się klęski żywiołowe, toczą się wojny religijne, walki plemienne lub dokonywane są czystki etniczne.
W medycynie przyjmuje się, że dla prawidłowego rozwoju i funkcjonowania organizmu ludzkiego konieczne jest spożywanie żywności zawierającej minimum 2750 kalorii dziennie, a racjonalne żywienie powinno składać się z białka, tłuszczów, soli mineralnych i witamin.
Szacunkowe określenie potrzeb życiowych ludności jest bardzo trudne, bo różnicuje się ono w zależności od płci, wieku, rodzaju wykonywanej pracy, stanu zdrowia, klimatu i pory roku. O wartości i ilości spożywanych pokarmów decydują przede wszystkim osobiste dochody poszczególnych ludzi, a w skali społeczeństwa – Produkt Krajowy Brutto, przypadający na jednego mieszkańca. Grupy społeczne o niskich dochodach przeznaczają na zaspokojenie podstawowych potrzeb życiowych. Natomiast wysoki poziom dochodów pozwala ludziom na racjonalne odżywianie się. Badania przeprowadzone przez FAO wykazały, że większa część ludności na świecie odżywia się głównie węglowodanami, czyli skrobią, która dostarcza 80% spożywanych dziennie kalorii. W miarę postępującej zamożności ludzi wzrasta spożycie białka zwierzęcego, tłuszczów roślinnych i zwierzęcych oraz cukru, a maleje ilość węglowodanów.
Systemy żywieniowe:
Na podstawie przyjętego kryterium spożywanych dziennie kalorii wyróżnia się cztery główne systemy żywieniowe:
Obfity – powyżej 2800 kalorii na dobę
Normalny – 2400 – 2800 kalorii na dobę
Niedostateczny – 2000 –2400 kalorii na dobę
Głodowy – poniżej 2000 kalorii na dobę
System obfity – cechuje kraje wysoko rozwinięte pod względem gospodarczym, mające duży dochód narodowy na jednego mieszkańca. W strukturze spożycia są widoczne prawidłowe proporcje między podstawowymi składnikami pokarmowymi, uwzględniającego zróżnicowane produkty roślinne i zwierzęce oraz ich wartość kaloryczną i białkową. Do krajów o najwyższym spożyciu kalorii na dobę należy m.in.: Dania, Szwecja, Wielka Brytania, USA
Normalny system żywnościowy – cechuje kraje o średnim poziomie rozwoju gospodarczego, np. Polska, Czechy, Węgry, Słowenia
Niedostateczny i głodowy system żywnościowy – dotyczy około 65% ludności świata żyjącej przede wszystkim w krajach, gdzie mają miejsce klęski żywiołowe lub wojny domowe czy plemienne, np. na obszarach suszy obejmujących kraje Sahelu (Mali, Mauretania, Niger, Czad, Senegal0. Podobny typ wyżywienia ludności występuje na znacznych obszarach Etiopii, Kenii, Tanzanii, w niektórych krajach Ameryki Łacińskiej, Azji, m.in. w Bangladeszu.
Obecnie produkcja żywności na świecie jest większa niż kiedykolwiek w dziejach człowieka, a jednocześnie ludność niektórych krajów odczuwa dotkliwy brak żywności, powodujący różne choroby i dużą śmiertelność. Na konferencji „szczytu żywnościowego” FAO, który odbył się w połowie listopada 1996 roku, podano, że ponad 800 milionów ludzi cierpi – według szacunków ekspertów – na chroniczne niedożywienie, a kolejnym 50 milionom zagraża głód wskutek różnego rodzaju klęsk żywiołowych. Na konferencji przyjęto Deklarację Bezpieczeństwa Żywnościowego i plan działania, który przewiduje pomoc techniczną, finansową i fachowe doradztwo ekspertów z krajów bogatych na rzecz biednych. Wspomnieć trzeba, że na 191 państw na świecie do FAO należy 174, i że organizacja ta koncentruje się przede wszystkim na sprawie zapewnienia globalnego bezpieczeństwa żywnościowego. W ciągu 50 lat swej działalności przyczyniła się ona do zwiększenia produkcji rolnej, leśnej, rybołówstwa i ochrony środowiska. Przeprowadzona przy pomocy jej ekspertów i środków finansowych tzw. „zielona rewolucja” zapewniła samowystarczalność żywnościową m.in. Indiom, Pakistanowi, Indonezji i Meksykowi, a to dzięki wprowadzeniu nowych rodzajów upraw, dostosowanych do lokalnych warunków klimatycznych, nowych odmian ziarna siewnego i dostarczaniu środków ochrony roślin.
Dzienne zapotrzebowanie pokarmowe człowieka (2500 – 300 kcal)
Czynniki wpływające na zapotrzebowanie energetyczne człowieka
Warunki klimatyczne (wieksze zapotrzebowanie energetyczne u ludzi żyjących w klimatach chłodnych)
Płeć (dzienne zapotrzebowanie energetyczne kobiet jest mniejsze o kilkaset killokalorii niż mężczyzn)
Głód
przyczyny głodu:
niska produkcja rolna w krajach rozwijających się
wysoki wskaźnik przyrostu naturalnego, wyższy niż wzrost produkcji rolnej
brak funduszy na zakup wyżywienia
rodzaje głodu
jawny – człowiek odczuwa ból wywołany brakiem pożywienia
utajony – wywołany brakiem białka, witamin i mikroelementów w pożywieniu, jest przyczyna wielu chorób
skutki głodu
upośledzenie fizyczne i psychiczne (szczególnie istotne jest prawidłowe odżywianie się dzieci do 4 roku życia – w tym czasie występuje silny rozwój struktury mózgu)
choroby wywołane brakiem niektórych składników w pożywieniu (
brak białka wywołuje kwashiorkor, występuje ona u dzieci po przejściu z odżywiania mlekiem matki na pożywienie węglowodanowe, powoduje wychudzenie organizmu, obrzęki, zmiany w wątrobie;
brak witaminy A wywołuje ślepotę, powszechnie występuje ona w Indiach,
brak witaminy D wywołuje krzywicę
brak witaminy B wywołuje zanik mięśni, paraliż
bark witaminy C wywołuje szkorbut
brak żelaza wywołuje anemię
bark jodu wywołuje, powoduje zakłócenia w funkcjonowaniu tarczycy
Sposoby zapobiegania zjawisku głodu
ograniczenie przyrostu naturalnego
powiększenie obszarów gruntów ornych przez
uprawę nieużytków
nawadnianie pustyń
osuszanie bagien
zwiększenie plonów
wzrost nawożenia nawozami sztucznymi
stosowanie środków ochrony roślin
stosowanie odmian wysokoplennych (zielona rewolucja)
powiększanie ilości pożywienia przez mechanizację rolnictwa
grunty przeznaczone na paszę dla zwierząt pociągowych można przeznaczyć pod uprawy roślin stanowiących pożywienie ludzi
zmniejszenie strat produkcyjnych
szacuje się, że sięgają one nawet 20% zbiorów
racjonalne wykorzystanie zasobów morza
Rolnictwo krajów wysoko i słabo rozwiniętych gospodarczo:
Miejsce rolnictwa w gospodarce narodowej poszczególnych krajów wyznacza wielkość i jakość użytków rolnych, poziom kultury agrotechnicznej oraz wielkość udziału w tworzeniu PKB. Rolnictwo krajów wysoko rozwiniętych zapewnia bezpieczeństwo żywnościowe ludności. Prowadzona jest tam polityka protekcjonistyczna, utrzymująca opłacalność produkcji rolnej poprzez system subsydiów i barier celnych, chroniących przed konkurencją z zewnątrz i napływem tańszej żywności. Rolnicy otrzymują kredyty preferencyjne o niskiej stopie procentowej, ulgi podatkowe, dotacje na środki produkcji i dopłaty do żywności eksportowej po niższych cenach. Wprowadzane cła zaporowe na importowane produkty rolne i wspomniany rozbudowany system pomocy finansowej zapewniają stabilne ceny towarów rolnych w większości krajów i pozwalają tworzyć rezerwy żywnościowe, nadprodukcję,, która jest eksportowana do krajów mających deficyt żywnościowy.
Rolnictwo krajów wysoko rozwiniętych gospodarczo wyróżnia się następującymi cechami:
dużą produkcją zbóż,
wysoką produkcją roślin przemysłowych, owoców i warzyw oraz rozwiniętym chowem zwierząt
wielkością gospodarstw rolnych umożliwiających mechanizację upraw i tworzenie dużych nadwyżek produkcji. Typowe są tu gospodarstwa farmerskie, o dużym areale, pozwalającym całkowicie mechanizować prace agrotechniczne i osiągać dużą wydajność,
rozbudowaną i stojącą na wysokim poziomie infrastrukturą rolnictwa,
rozwiniętym przemysłem rolno-spożywczym, pozwalającym przetwarzać i przechowywać surowce rolnicze,
wysoką towarowością .
gospodarka towarowa – produkcja rolnicza jest nastawiona przede wszystkim na sprzedaż produktów rolnych. Jest ona ściśle związana z polityką cen na produkty rolne, gdyż jej rozmiary są uwarunkowane rynkiem zbytu.
W krajach Europy Zachodniej i w USA występują trudności z nadprodukcją płodów rolnych. Sytuacja taka powstała w związku ze zwiększeniem produkcji towarowej w tych krajach w wyniku koncentracji ziemi w rękach coraz mniejszej liczby właścicieli. Przypomnieć należy, że przed wielkim kryzysem światowym gospodarczym, w latach 1929-1933, w USA było 7 milionów gospodarstw, a obecnie są ich 2 miliony. Interwencjonizm państwowy w wysoko rozwiniętych krajach zmierza przy nadprodukcji żywności do ograniczenia jej rozmiarów. W tym celu prowadzona jest m.in. polityka kredytowa, która preferuje rolników wyłączających określony areał z produkcji. Powstrzymujący się od sprzedaży określonych płodów rolnicy mogą na przykład otrzymać wygodne, ulegające nierzadko umorzeniom kredyty. Jednocześnie w krajach biednych, słabo rozwiniętych, w użytkowaniu rolniczym jest tylko 12% światowych gruntów nadających się do intensywnej rolniczej produkcji.
W krajach Unii Europejskiej prowadzona jest wspólna polityka rolna zapewniająca sprzyjające warunki ekonomiczne i prawne do rozwoju tego działu gospodarki. W ostatnich latach rolnictwo krajów Europy Środkowej i Wschodniej znalazło się w trudnej sytuacji, gdyż nie jest przygotowane do sprostania konkurencji z importowaną żywnością i ma trudności z przystosowaniem się do wymagań gospodarki rynkowej.
Cechą rolnictwa krajów słabo rozwiniętych gospodarczych jest dominacja produkcji roślinnej, monokulturowo-plantacyjnej. Ze względu na dużą liczbę ludności tych krajów i jej stosunkowo niskie dochody, wystarczające zaledwie na minimalną egzystencję, istnieje tu mały popyt na żywność. Rolnictwo ma charakter tradycyjny, a własność ziemska jest rozdrobniona, co wpływa na małą wydajność pracy i przy dużym zatrudnieniu. Stosowane najczęściej monokulturalne uprawy powodują wyjałowienie gleb i niedostatek żywności. Dochody uzyskiwane przez te kraje z eksportu używek i roślin przemysłowych są często niższe od kosztów niezbędnego importu żywności.