Rola uwagi

w aktywności człowieka

POJĘCIE I CECHY UWAGI

Problem uwagi w ujęciu psychologicznym jest niezmier- nie kontrowersyjny. Jedni autorzy przypisuję jej bazdzo wai- ną, jeżeli nie decydującą rolę, inni natomiastw ogóle negu- ją jej istnienie. Twierdzą, ie w strukturze psychicznej czło- wieka nie ma takiego odrębnego procesu jak uwaga, nato- miast można uważnie spostrżegać, przypominać sobie, wyobrażać itp. Tak więc uwaga jest pewnym aktywnym sta- nem niemal każdego procesu psychicznego. Trudno jed- nak z takim podejściem w pełni się zgodzić. Wiadomo, że można uważać w ogóle bez względu na to jaki bodziec i w którym momencie dotrze do człowieka. Kiedy mówimy do kogoś uważaj wywołujemy u niego swoiste nastawienie do rzeczywistości wyrażające się w podniesionej gotowości na odbiór bodźców.

Uwagą nażywamy więc skierowa.zie swiadomości na ja- kiś przedmiot lub zjawisko świata zewnętrznego lub we- wnętrznego.

Uwaga ma charakter selektywnp tzn. jeżeli człowiek zwraca ją na jeden przedmiot lub zjawisko to tym samym obniża się poziom jej koncentracji na innym przedmiocie . Z definicji wynika, że może ona być skierowana na zewnątrz lub na pewne zjawiska zachodzące wewnątrz organizmu (np. zjawiska fizjologiczne, psychiczne).

Ze względu na pochodzenie, charakter i znaczenie mo- iemy podzielić uwagę na dwa rodzaje:

1. mimowolną

2. dowolną.

Ilwaga tnimowolna - wywoływana jest przez jakiś przedmiot lub zjawisko zewnętrzne czy wewnętrzne posia- dające charakterystyczne cechy. Z reguły nie wiąże się ona z żadnym celem i nie wymaga wysiłku. Uwaga tego typu oparta jest na wrodzonym odruchu orientacyjnym i wystę- puje iównież w świecie zwierzęcym. Tego typu uwaga jest wywoływana przez:

- podniety silniejsze nii inne;

- podniety odmienne jakościowo od tła ( niezwykłe, nowe, nieoczekiwane, nieznane);

- przedmioty znajdujące się w ruchu;

- przedmioty zabarwione uczuciowo (zarowno pozytyw- nie, jak i negatywnie)

- przedmioty zaspakajające potrzeby lub sygnalizujące możliwość ich zaspokojenia;

- przedmioty interesujące, zajmujące (mające związek z indywidualnymi zainteresowaniami człowieka).

Uwaga'dowolna - jest celowa i z reguły wiąże się z pewnym wysiłkiem. Łączy się ona ściśle z osobowością czło- wieka, jest nabytą właściwością psychiczną, występującątylko u człowieka w wyniku procesu wychowania i naucza- - nia. Wywołują ją:

- cel, do ktbrego osiągnięcia człowiek dąży, bez wzglę- du na motywy, jakimi się w tym dążeniu kieruje;

- rozumienie i docenianie potrzeby skupienia swojej uwagi jako istotnego,warunku osiągnięcia celu;

- potrzeba wyksZtałcenia umiejętności organizowania

i koncentrowania uwagi dowolnej.

Uwaga charakteryzuje się pewnymi cechami, ktńre u xóżnych ludzi mogą być w mżnym stopniu rozwinięte. Do podstawowych cech uwagi należy zaliczyć:

1. Trvvałość uwagi - jest zdolnością koncentrow~nia, (skupienia) swojej świadomości w ciągu dłuższego czasu na jednym przedmiocie lub zjawisku. Zależy ona od aktyw- nej postawy uwaiającego oraz od znaczenia przedmiotu uwagi. Na trwałość uwagi ma iówniei wpływ stopień zmien- ności tego przedmiotu. Przy bierności własnej postawy oraz niezmienności przedmiotu lub małym jego znaczeniu wy- stępują częste wahania uwagi. Jest to roztargnienie bier- ne. Istnieje rownież roztargnienie aktywne, które wynika z duiej trwałości i koncentracji uwagi. Człowiek ma tak sku- pioną uwagę na jednym przedmiocie, ie nie zwraca uwagi na inne bodźce, które do niego w tym czasie dochodzą.

2. Zakres uwagi'- jest to zdolność jednoczesnego ob- ser~vowania jednym aktem uwagi pewnej liczby niezalei- nych od siebie elementów pozostających w polu wraienio- wym (tj. pozostających w polu widzenia, słyszenia itp.). Mó- wiąc o jednym akcie uwagi mamy na myśli tak kxótką eks- pozycję tych elementów, że niemożliwe jest w tym czasie przerzucenie uwagi na inne bodźce. Zakres uwagi jest ce- chą, która odgrywa ważną rolę, np. w czasie prowadzenia obserwacji, kiedy trzeba szybko spostrzec i rozpoznać ja- kiś przedmiot spośród innych działających na człowieka.

3. Podzielność uwagi- jest to zdolność jednoczesnego wykonywania więcej niż jednej czynności. Cecha ta zależy ści- śle od stopnia opanowania wykonywanych czynności. Czynno- ści o charakterze nawykowym moina jednocześnie wykony- wać wiele. Dzielić uwagę, tzn. mieć w centrum świadomości jedną czynność, natomiast pożostałe wykonywać automatycz- nie. Podzielność uwagi jest wymagana w wielu zawodach.

4. Napięcie uwagi - jest ono związane ze stopniem zaangaiowania świadomości w śledzeniu jakiegoś proce- su. Inacżej napięta jest uwaga w czasie interesującego fil- mu, a inaczej przy oglądaniu obrazu, kb5rego akcja toczy się wolno, lub kh5ry nas z jakiś względów mniej interesuje. Najwyższy stopień napięcia uwagi następuje przy udziale czyn- ności, które mogą być groźne dla zdrowia lub życia jednost- ki. Lekarz wykonujący operacją skupia swoją uwagę do naj‑

wyższego stopnia. Maksymalne skupienie uwagi bardzo wy- czerpuje i dlatego nie może ono trwać zbyt długo. Po takiej koncentracji uwagi musi nastąpić odprężenie, by kolejne za- dania mogły być wykonywane w sposób efektywny.

5. Przerzutność uwagi- jest to szybkość z jaką potra- funy skupiać się na nowym przednuocie. Istnieją znaczne róż- nice w tym zakresie między poszczególnymi osobami. Niektó- rzy mają uwagę bardzo giętką i ruchliwą, szybko potrafią się skupiać na nowym przedmiocie, inni natomiast poh-zebują na ten proces wiele czasu. Skupienie uwagi trwa u nich dłużej.

FUNKCJE UWAGI

Uwaga jest mechanizmem, który pozwala na redukcję nadmiaru iriformacji. Redukcja informacji dokonuje się na trzech poziomach:

1. na etapie wejścia sensorycznego (zmysłowego);

2. dotyczy wszystkich procesów pośredniczących mię- dry bodźcem a reakcją;

3. zachodzi na poziomie wyjścia efektorycznego (wyko- nawczego).

Tak rozumiana uwaga jest mechanizmem, dzięki które- mu spostrzegamy tylko część bodźców docierających do or- ganów zmysłowych, przypominamy tylko część informacji zakodowanych w pamięci, uruchamiamy tylko jeden z pro- cesów myślenia oraz wykonujemy tylko jedną z możliwych do wykonania reakcji.

Najważniejsze funkcje uwagi to:

1. selektywność — polega na wyborze jednego bodźca będącego np. źifidłem stymulacji lub ciągu myśli kosztem innych bodźoów (np. w czasie głośnych rozmów w t~iimie nie słyszymy wielu informacji, ale wychwytujemy te infor- macje, kbóre dotyczą naszej osoby).

2. czujność — to zdolność długotrwałego oczekiwania na pojawienie się ściśle określonego bodźca zwanego sygna- łem, a lekceważenia innych bodźców zwanych szumami.

3. poszukiwanie — jest procesem aktyamym, kióry pole- ga na systematycznym badaniu pola percepcyjnego w celu wy- krycia obiektó~v spehuających założone przez nas kryteria, np. poszukiwanie na stronicy ksiąiki interesującego nas słowa.

4. kontroła czynności jednoczesnych — jest ściśle związana z cechą zwaną przerzutnością uwagi. Obsługa czyn- ności jednoczesnych wymaga skutecznego działania mecha- nizmu odpowiedzialnego za przełączanie uwagi z jednej czynności na drugą. Każda jednocześnie wykonywana czyn- ność potrzebuje pewnej porcji ogólnej energii psychicznej zwanej zasobem uwagi, np. członek orkiestry czyta pariy- turę, kontroluje ruchy dyrygenta i czasami ruchy własne grając na instrumencie (te ostatnie chociai mają charakter automatyczny od czasu do czasu także podlegają kontroli).

WALKA Z ODWRACANIEM UWAGI I ROZTARGNIENIEM
Skupienie uwagi wymaga nieobecności silnych i rozpra-
szających bodźców. Trudno jest pracować nad rozwiązaniem
jakiegoś zagadnienia, jeieli w pobliżu toczą się wesołe i gło-
śne rozmowy, gra muzyka, lub hałasuje silnik. Jak zachowu-
je się osoba, która chce słuchać wykładu siedząc w pobliiu
osoby rozmawiającej: okazuje np. zniecierpliwienie, poprzez
komunikaty bezsłowne, okazuje swoje niezadowolenie, prosi

o ciszę, a jeśli to nie skutkuje, przenosi się na inne miej- sce. W zakresie odporności na tego typu zakłócenia, takie istnieją xóżnice indywidualne. Sąludzie, którym silne bodź- ce nie przeszkadzają w skupieniu uwagi na danym przed- miocie czy zadaniu. Są nawet i tacy, kńirzy lubią pracować, gdy w pobliiu jest gwarno i głośno. Potrafią nie tylko od- ciąć się od dochodzących do nich bodźców, ale nawet wyko- rzystują je jakby do większego skupienia. Na ogół silne bodźce np. hałas, wołania, błyski światła przeszkadzają w skupieniu uwagi, wyczerpują energię i osłabiają przez to trwałość uwagi.

Roztargnieniern nazywamy stari, w którym człowiek nie zauważa wielu przedmiotów i zjawisk Człowiek roztargnio- ny nie kończy zaczętej pracy, gubi rozmaite przedmioty itp.

Roztargnienie może mieć dwie rożne przyczyny:

1. Nie wyćwiczenie uwagi dowołnej. Wskutek tego uwaga jest ciągle absorbowana przez coraz to nowe bodź- ce, przerzuca się z jednego przedmiotu na drugi. Ten typ roztargnienia występuje najczęściej u dzieci. Należy go zwalczać poprzez odpowiednie kierowanie i ćwiczenie.

2. Silna koncentracja uwagi na przedmiocie. Na skutek tego wszystkie inne przedmioty i zjawiska mają charakter marginesowy. Człowiek nie zwraca na nie uwagi, ponieważ nie łączą się one z problemem, kb~rym jest zaab- sorbowany, pochłonięty. Jest to właściwe ludziom o silnej koncentracji uwagi, a słabej ruchliwości.

Kształcenie uwagi - odnosi się wyłącznie do uwagi dowolnej, ponieważ mimowolną uwagę posiada każdy. Nie- uleganie uwadze mimowolnej jest podstawowym warun- kiem panowania nad swoją uwagą i kierowania nią, zgodnie z sytuacją i wykonywanymi zadaniami.

Najważniejsze wskaźniki dotyczące procesu kształcenia uwagi to:

1. Wyznaczanie celu, do którego dążymy. Jeżeli uwa- ga dowolna zależy od znaczenia celu, na ktr5rym skupia się świadomość to trzeba mieć takie cele, do których wytrwale będziemy dążyć. Istotnym zatem warunkiem kształcenia uwagi dowolnej jest posiadanie celów trwałych (iyciowych) oraz codziennych (doraźnych).

2. Wszechstronne oddziaływanie na umysł oraz na uczucia Kształcenie uwagi nie może odbywać się na zasadzie odrywania jej od innych funkcji psychicznych. Istot nym składnikiem tego procesu jest wielokierunkowe od- działywanie na umysł oraz na uczucia, a także pobudzanie aktywności i zaangażowania.

3. Zainteresowanie każdą wykonywaną czynno- ścią. Podejmując probę zainteresowania każdąwykonywa- ną czynnością należy starać się utrzymać uwagę na pogra- niczu uwagi mimowolnej i dowolnej.

4. Uważne działazue. Nie ma lepszej drogi kształce- nia uwagi jak uważne działanie. Dlatego należy starać się zawsze pracować uważnie bez względu na wykonywane za- danie. Praca wykonywana nieuważnie nie powinna być wcale podejmowana.

5. Kierowanie się motywami społecznymi. Ksżtał- cenie uwagi ma mwnież związek z uczuciami, które stano- wią istotny motyw działania. Dążenie do uznania społecz- nego, podnoszenia swoich kwalifikacji, a przede wszystkim

jak najlepszego wykonania wszystkich zadań — to przykład działania motywów społecznych.

6. Organizacja działań i dyscyplina pracy — sprzy- ja kształtowaniu się uwagi dowolnej. Wiąże się z tym spra- wa dobrych warunków zewnętrznych. Chodzi o to by uni- kać sytuacji, w ktr5rej występowałyby bodźce rozpraszają ce, przyciągające uwagę mimowolną.

SPOSOBY POBUDZANIA UWAGI NA ZAJĘCIACH

Pobudzenie uwagi słuchaczy na zajęciach wiąże się z za- pewnieniem dobrych warunkdw prowadzenia zajęć oraz od- powiednim zachowaniem nauczyciela. .

Warunki, które mająwpływ na prowadzenie zajęć moż- na podzielić na zewnętrzne i wewnętrzne.

Do warunków zewnętrznych należy zaliczyć: miejsce, w ktńrym odbywają się zajęcia. Wskazane jest, aby miejsce to nie rozpraszało słuchaczy nadmiarem roinorodnych bodźców. Istotnąrolę odgrywa tu estetyczne umeblowanie, oświetlenie, temperatura pomieszczenia, czystość powietrca, ciśnienie itp.

Do warunków wewnętrznych zaliczamy: odpowiednie prrygotowanie uczestników zajęć oraz ich aktualny stan fi- zyczny i psychiczrry. Do grupy czynnil~wfizycznych powodu- jących rozkojarzenie należy zaliczyć: zmęczenie, niewyspa- nie, silny głód, ktńre powodować mogą rozkojarzenie. Także zły stan psychiczny, na ktr~ry składają się: obniżone samopo- czucie, rozdrażnienie, zmęczenie, napięcie psychiczne, stan pobudzenia nerwowego, nie sprzyjają koncentracji uwagi.

Istotnym czynnikiem aktywizującym uwagę uczest- ników zajęć jest niewątpliwie zachowanie nauczyciela. Z tego też względu nauczyciel powinien:

1. Obserwować audytorium — ten wzrokowy kontakt jest ważnym czynnikiem pobudzającym aktywność uwagi dowolnej słuchaczy;

2. Poprawnie formułować swoje wypowiedzi;

3. Stosować ciekawe i adekwatne do treści wy- kładu przykłady i dygresje;

4. Unikać przyzwyczajeń językowych i ruchowych;

5. Umiarkowa.nie się poruszać;

6.W czasie wykładu angażować jak największą liczbę funkcji psychicznych uczestnil~w zajęć, odwołu- jąc się do ich wyobraźni, pamięci, myślenia itp.

7. Dopuszczać do głosu uczestników zajęć, gdyż sprzyja to mobilizacji ich uwagi oraz przyciąga uwagę in- nych słuchaczy;

8. Zachęcać uczestników zajęć do sporządzania no- tatek z wykładu;

9. Prowadzący zajęcia powinien przejawiać postawę opartą na kompetencji, zainteresowaniu przedmiotem oraz powi- nien ujawniać swój pozytywny stosunek emocjonalny do zajęć;

UWAGA A ŚWIADOMOŚĆ

Dawniej sądzono, że jeieli coś znajduje się w polu na- szej uwagi, to automatycznie musi znaleźć się w polu świa- domości. Dziś przyjmuje się, że pole uwagi jest znacznie szersze od pola świadomości.

WynSżniamy świadomość:

-Introspekcyjną — polega ona na zdawaniu sobie spra- wy z własnych procesów psychicznych, czyli z tego co wie- my, o czym myślimy, co sobie wyobrażamy itp.

-Percepcyjną — polega na zdawaniu sobie sprawy z te~ go co dzieje się wokół nas i w nas samych.

Możemy mówić o idżnych stopniach natężenia świado- mości percepcyjnej. Dowodem tego jest fakt, że niektóre czynności zachodzą dzięki uwadze skupionej na bardzo nie- wielkiej liczbie bodźców — ale skupionej intensywnie, inne czynności mogą zachodzić przy współudziale uwagi roz- proszonej, obejmującej wprawdzie wiele bodźoów, ale to skupienie jest mniej intensywne.

Związki uwagi ze świadomością ujawniają się w sposób szczególny gdy wyodrębni się dwa typy czynności:

1. czynności automatyczne

2. czynności kontrolowane.

Czynności automatyczne iwykle są wynikiem długie- go procesu nabywania wprawy np. chodzenie, mówienie, gra na instrumencie itp.

Na początku czynność ta jest nabywana pod nadzorem świadomośa, np. nauka prawadzenia samochodu, a po pew nym czasie czynność ta nie wymaga świadomej kontroli, cho- ciaż w pewirych warunkach może być wtórnie uświadomiona.

Czynności automatyczne i kontrolowane różnią się pod względem czasu ich wykonania. Czynności automatyczne są wykonywane sprawnie i nie wywołują takiego zmęcze- nia, jak czynności kontrolowane, kb5re pochłaniają więcej czasu są wykonywane zdecydowanie mniej płynnie, i wy- magająwiększego nakładu energii. Spowolnienie czynno- ści kontrolowanych wynika stąd, ie wszystkie ruchy muszą być wykonane kolejno po sobie.

Czynności kontrolowane są sterowane globalnie, z zaangażowaniem całego systemu poznawczego, w tym szczególnie wyższych centrów dyspozycyjnych (np. uwagi, pamięci). Warto xpvssvnież podkreślić, że czynności automa- tyczne sterowane są przez struktury „lokaLne", nie angażu- ją mechanizmów uwagi i pamięci, a jeżeli to czynią, to w nie- wielkim zakresie.

Podział na czynności automatyczne i kontrolowane nie ma charakteru dychotycznego, lecz moina umieścić je na kontinuum, gdzie na jednym biegunie znajdują się czynno- ści całkowicie automatyczne, a na drugim czynności podle- gające w sposób bardzo ścisły świadomej kontroli.

Konkludując należy stwierdzić, że uwaga w życiu czło- wieka odgrywa bardzo ważną rolę. Dzięki temu procesowi nasze życie psychiczne jest nie tylko bogatsze i bardziej zxóinicowane, ale przede wszystkim bardziej efektywne. To dzięki uwadze potrafimy nie tylko lepiej się uczyć, zapa- miętywać i sprawniej przetwarzać przyswoj ony mateńał, ale potrafimy także lepiej myśleć, wnioskować i rozwijać wy- obraźnię t~rczą, która leży u podstaw, tak twórczości ar- tystycznej, jak i wielu osiągnięć naukowych.

BIBLIOGRAFIA

Mietzel G., (1999), „wprowadzenie do psychologii", Gdańsk, GwP.

Nęcka E., (2000), „Procesy uwagi", [w:] J. Strelau (red.) „Psychologia. Podręcznik akademicki", T. 2, s. 77-96, Gdańsk, GwP.

Sternberg R, (1999), „Wprowadzenie do psychologii", War- szawa, wsiP.

Teresa Rosfiowska