Sytuacja trudna

Sytuacja trudna ma miejsce wtedy, gdy "wewnętrzna równowaga sytuacji normalnej zostanie zakłócona tak, że normalny przebieg aktywności podstawowej (np. dla sternika aktywnością podstawową jest czynność sterowania jachtem - B.O.) zostanie zakłócony i prawdopodobieństwo realizacji zadania na poziomie normalnym stanie się mniejsze" (6, s.32). Inaczej mówiąc, jeśli dojdzie do zachwiania równowagi między potrzebami i zadaniami a sposobami i warunkami ich realizacji, to w odczuciu podmiotu znajduje się on w sytuacji trudnej (w pewnym sensie "nienormalnej").

W zależności od rodzaju zakłóceń i ich genezy, Tomaszewski wyróżnił pięć głównych typów sytuacji trudnych:

Sytuację deprywacji, w której występuje brak podstawowych elementów do normalnego funkcjonowania człowieka.

Sytuację przeciążenia, gdy trudność zadania jest na granicy sił fizycznych lub umysłowych.

Sytuację utrudnienia, gdy możliwość wykonania zadania jest mniejsza z powodu pojawienia się elementów zbędnych (przeszkody) lub niepojawienia się elementów potrzebnych (braki, ale w innym znaczeniu niż w deprywacji).

Sytuację konfliktową, gdy żeglarz znalazł się w polu działania sił przeciwstawnych.

Sytuację zagrożenia, gdy występuje prawdopodobieństwo naruszenia cenionej przez podmiot wartości.

Lista niektórych elementów sytuacji, które w żeglarstwie generują dany typ sytuacji trudnych:

Sytuacja deprywacji:

0. brak: snu, regularnych posiłków, suchej odzieży, świeżej żywności, wiadomości z domu,

1. nadmierna wilgotność, wahania ciśnienia, wahania temperatury,

2. samotność, zbyt długie przebywanie na pokładzie bez wsparcia ze strony innych (szczególnie podczas nocnej wachty),

3. ograniczenie możliwości poruszania się z powodu kontuzji,

4. porażka w zmaganiach żeglarskich: utrata żagli, utrata wysokości, niedotarcie do celu z powodu błędu nawigacyjnego, wypadek jachtowy,

5. niemożność choćby chwilowego odseparowania się od pozostałej załogi.

0. 
   
   

Sytuacja przeciążenia:

0. nadmierny lub zbyt długotrwały wysiłek fizyczny,

1. nadmierny hałas (wielogodzinna praca silnika, głośne zachowanie się części załogi w czasie przeznaczonym na sen, uderzenia fałów o metalowe maszty pod wpływem wiatru podczas postoju),

2. niedostosowanie zadania do możliwości żeglarza,

3. wielogodzinne sterowanie, szczególnie w trudnych warunkach pogodowych, bez zmiany na wypoczynek,

4. pełnienie funkcji "oka" przez młodego żeglarza, w trudnych warunkach nawigacyjnych wymagających dużego doświadczenia i kwalifikacji,

5. zbyt długotrwały rejs lub rejs odbywany w warunkach przerastających możliwości psychofizyczne żeglarza,

6. wielodniowe, beznadziejne czekanie na wyjście w morze,

7. konieczność przeprowadzania rozmów radiowych w języku angielskim przy słabej jego znajomości.
   
   

Sytuacja utrudnienia:

Przeszkody:

0. przeciwne wiatry,

1. zła widzialność,

2. przeciwne prądy,

3. poruszanie się po słabo oznakowanym torze wodnym,

4. przepisy ograniczające nasze możliwości (np. zakaz poruszania się pod żaglami w określonym miejscu),

5. obecność czynników rozpraszających naszą uwagę (utrudniających prowadzenie obserwacji).
   
   

Braki utrudniające (inne niż deprywacje):

0. braki przedmiotowe - wyposażenia, materiałów do napraw, konserwacji, paliwa, wody, załogi,

1. braki informacyjne: brak łączności radiowej, odcięcie od informacji pogodowych, nawigacyjnych, ostrzeżeń, właściwych map morskich, locji.
   
   

Sytuacja konfliktowa

Żeglarz permanentnie znajduje się w polu działania sił przeciwstawnych. Od jego wiedzy i doświadczenia zależy, czy potrafi je wykorzystać do swoich celów. Tak więc, gdy idzie o działanie sił pochodzących od środowiska naturalnego, żeglarz jest z nimi w stanie kooperacji negatywnej, czyli po prostu w stanie walki.

Walki z siłami pozaludzkimi, gdyż bój nie toczy się pomiędzy dwoma lub więcej podmiotami (tak jak w grach zespołowych pomiędzy zawodnikami przeciwnych drużyn), lecz jest to zmaganie się żeglarzy z siłami przyrody. Korzystanie z ogólnej teorii kooperacji negatywnej na gruncie żeglarstwa morskiego to przeniesienie na nasz teren działania ogólnych dyrektyw walki. Jest to zarazem próba rozszerzenia zasad dobrej praktyki morskiej o kolejne rady praktyczne służące bezpieczeństwu żeglugi.

A oto trzy przykłady dyrektyw walki, które można wykorzystać w zmaganiach żeglarskich:

0. Osiągaj potrzebę swobody ruchów, czyli możności działania nawet kosztem strat materialnych.
   Jeżeli stojąc na kotwicy zaczniesz nieoczekiwanie dryfować w kierunku skał, gdy czas nagli, lepiej po prostu pozbądź się w odpowiedni sposób kotwicy wraz z łańcuchem, bylebyś odzyskał możliwość działania.
   
   

1. Zużytkowuj na własną korzyść zasoby przeciwnika.
   Jeśli to możliwe, obejdź niż idź górą. Mniej się utrudzisz i prędzej będziesz w domu, choć drogę przebędziesz dłuższą.
   
   

2. Twórz fakty dokonane.
   Jest to zasada antycypacji, czyli zalecenie wykonania jakiejś roboty wcześniej, gdy to jeszcze jest względnie łatwe. A więc nie leń się i zmień genuę na małego foka zanim zacznie solidnie wiać. Albo inny przykład: zrób wysokość przed niekorzystną zmianą kierunku wiatru.
   
   

Sytuacja zagrożenia:

0. praca na pokładzie i masztach bez zabezpieczenia, szczególnie w trudnych warunkach pogodowych,

1. żegluga w ekstremalnych warunkach,

2. wejście na skały, mieliznę, zderzenie z przeszkodą nawigacyjną,

3. praca na pokładzie po spożyciu alkoholu,

4. wchodzenie do portów w niesprzyjających warunkach,

5. wykonywanie trudnego zadania w sytuacji choroby morskiej,

6. poddanie się egzaminowi.

Podkreślmy, że w tej samej sytuacji jednocześnie mogą wystąpić trudności różnych rodzajów. Ogólnie można powiedzieć tak: "każda sytuacja trudna jest w większym lub mniejszym stopniu sytuacją zagrożenia, ponieważ każda trudność może obniżyć poziom wykonania czynności, a to z kolei może powodować ujemne konsekwencje dla wykonawcy" (6, s.35). Ponadto nie bez wpływu na kolejne sytuacje, w które wchodzi żeglarz, mają obciążenia z poprzednich, takie jak np. brak wiary we własne możliwości z powodu wcześniejszej porażki w działaniu. W każdym razie poprzednia sytuacja trudna może owocować jako utrudnienie w następnej.

Formy zachowania się wobec sytuacji trudnej

To, jak żeglarz postrzega trudność, jest zagadnieniem bardzo ważnym dlatego, ponieważ ma ono istotny wpływ na sposób reagowania na sytuację (3, s.17). Zachowanie to może przybierać następujące formy:

Hipermobilizacja - zwiększenie ogólnej mobilizacji energetycznej, zwiększenie dynamiki ruchów, większa sprawność umysłowa itp.

Zaburzenia orientacji - deformacja procesów kontroli, poczucie winy, obarczanie odpowiedzialnością innych.

Zaburzenia proporcji między czynnościami wytwórczymi i pomocniczymi w kierunku tych ostatnich.

Rozpad struktury czynności - nadmierne koncentrowanie się na jakiejś operacji wchodzącej w skład danej czynności. Np. zaraz po obłożeniu cum i szpringów zajęcie się bez reszty układaniem "słoneczek" zamiast staranną regulacją długości tych lin, aby pracowały jak najlepiej.

Narastanie postawy obronnej - ukrywanie niepowodzeń, nadwrażliwość na krytykę naszych działań, oskarżanie innych o przykładanie ręki do naszych niepowodzeń, np. "retuszowanie" zapisów w dzienniku jachtowym po wypadku, pretensje do sternika, że zepsuł manewr.

Rezygnacja - apatia i zobojętnienie. Sprzyjają temu stanowi długotrwałe cisze, pogoda sztormowa, choroba morska, bałagan w środku jachtu narastający w miarę poddawania się stanowi zobojętnienia itp. (3, s.17-18).

Teoria sytuacji, objaśniając mechanizmy zakłócania sytuacji normalnej i powstawania sytuacji subiektywnie trudnej, wskazuje jednocześnie na źródła tych zakłóceń formy reakcji człowieka. Sądzimy, że teoria ta może być przydatna podczas analizy określonych zdarzeń żeglarskich, kiedy to pragniemy dojść do źródeł przyczyny takich czy innych zachowań żeglarzy i gdy próbujemy przemyśleć odpowiednie środki zaradcze związane z korygowaniem działalności naszej załogi, a także naszej własnej. Sądzimy, że omawianie np. na kursach instruktorskich możliwych zachowań żeglarzy w sytuacji trudnej wzbogaciłoby program kształcenia kadry żeglarskiej o zagadnienia ważne z punktu widzenia bezpieczeństwa żeglugi.

Literatura

Colas K. Adlard, Żeglowanie w warunkach sztormowych (przekład Wacław Petryński), Wydawnictwo Morskie, Gdańsk 1986

Dłutowski M., Omówienie morskich wypadków nawigacyjnych polskich jachtów zaistniałych okresie 1977 - 1986, rozpoznanych przez izby morskie, Odwoławcza Izba Morska, Gdynia, 1988

Karolczak - Biernacka B., Studia nad zachowaniem się sportowca w sytuacji trudnej, Wydawnictwo "Sport i Turystyka", Warszawa 1986

Kotarbiński T., Traktat o dobrej robocie, Zakład Narodowy Ossolińskich PAN, Warszawa 1965

Olszewski B., Próba klasyfikacji błędów żeglarskich. [w:] Międzynarodowy Zlot żaglowców, Wydawnictwo Akademii Marynarki Wojennej, Gdynia 1997

Tomaszewski T., Człowiek w sytuacji. [w:] Psychologia pod red. T. Tomaszewskiego, PWN, Warszawa 1975

Ustawa o izbach morskich z 1 grudnia 1961 (Dz. U. Nr 58, poz. 320)