POZYTYWIZM

W Europie zwany realizmem, zaistniał między rokiem 1850-1880. W Polsce rozpoczyna się po klęsce powstania styczniowego (1864), a kończy w 1880.Pozytywizm kojarzy się jako etap uporządkowany, twardo trzymający się ziemi i jej realiów. ostatni romantyczny zryw- powstanie styczniowe padło i ta klęska sprawiła, że następne pokolenie rzekło krótko: mamy dość. Założenia epoki: pracować, oświecać, dbać o ziemię, lud, młodzież, uzdrawiać społeczeństwo, emancypować kobiety, głosić równouprawnienie Żydów, reformować a nie walczyć, wierzyć w naukę, mierzyć zamiary według sił. Nazwa epoki: od wykładów Comte’a dotyczących postaw praktycznej, życiowej filozofii dążenia do celów osiąganych.

 Pojęcia epoki: AGNOSCYTYZM (NIEZNANY) - pogląd filozoficzny głoszący, że nie wszystko można poznać do końca; badać można zjawiska dostępne zmysłom i doświadczeniu, w sferze nauki nie ma miejsca na rozważanie o charakterze metafizycznym.

DETERMINIZM- pojęcie głoszące, że człowiek jest zdeterminowany- określony pewnymi wpływami, określają go: rasa, środowisko, moment w którym przyszło mu żyć. (Taine) MONIM PRZYRODNICZY- to całość, jedność, świata, natury, ludzi. PRAKTYCYZM-traktowanie wszystkich zagadnień i zjawisk pod kątem ich praktycznego zastosowania. SCJENTYZM(nauka) - pogląd wysuwający postulat nauczania i oświecania warstw niższych; nauka i wiedz stanowią wartość najwyższą.

UTYLITARYZM(użyteczność) - pogląd głoszący użyteczność wszelkich dzieł ludzkich - literatury i sztuki. (Mill). EWOLUCJONIZM- człowiek i społeczeństwo rozwija się stale, podlegają prawom ewolucji, stopniowego przekształcania się form życia w wyższe i doskonalsze, rozwija się technika, produkcja, poprawiają się warunki życia, następuje rozwój intelektualny i moralny człowieka. (Spencer) DEIZM- uznaje Boga, nie uznaje dogmatów wiary ATEIZM- pogląd zaprzeczający istnieniu Boga REALIZM- prawdziwe i wierne odtworzenie rzeczywistości w literaturze. (Balzac, Gogol, Dostojewski, Tołstoj, Czechow, Dickens) NATURALIZM- prąd w którym uwzględniono postulat prawdy w dziele literackim; drastyczność, brzydota, przejaskrawienie, opis, obiektywizm w przedstawieniu świata. (Emil Zola)

 EMANCYPACJA- zrównanie kobiet z mężczyznami w prawach społecznych i politycznych.

Przyczyny powstania pozytywizmu: - sytuacja polityczna - Wiosna Ludów, rewolucja przemysłowa; -sytuacja społeczna - tworzy się nowoczesna cywilizacja miejsko - przemysłowa, do głosu dochodzą nowe warstwy społeczne(np. mieszczaństwo); - polscy pozytywiści chcieli mimo trudnej sytuacji politycznej stworzyć podstawy przetrwania i rozwoju polskiego społeczeństwa.

 PRACA ORGANICZNA - konieczność pracy nad każdym chorym organem społeczeństwa, potrzeba reform, oświecania i uzdrawiania każdej z klas: arystokracji, chłopstwa, proletariatu. PRACA U PODSTAW: praca nad warstwami niższymi, najuboższymi, robotnikami, warstwami niewykształconymi, pozbawionymi oświaty i dochodów.

ADAM ASNYK Ośrodkiem zainteresowań poety była przemijalność, bieg czasu, przeszłość i przyszłość. Filozofia Asnyka opiera się o opozycje: młodość - starość, nowe - tradycyjne, przyszłość - przeszłość. Wciąż następuje następstwo pokoleń i dążenie ludzkości do doskonałości. Nie należy oglądać się na przeszłość, tkwić w niej (“Daremne żale”), należy dążyć ku nowemu, poszukiwać prawdy na swój sposób, bo ma do tego prawo każde pokolenie (“Do młodych”). Ale przeszłości nie należy profanować, lecz czerpać z niej siłę i mądrość “ale nie depczcie przeszłości ołtarzy”. Motywy tematyczne: -piękno tatrzańskiej przyrody “Limba”, “Nad głębiami”, “Ulewa”;- liryka miłosna “Między nami nic nie było”; - nurt refleksyjno - filozoficzny “Daremne żale”, “Ach, jak mi smutno” ; - nawiązania do powstania styczniowego “Sen grobów”

NOWELE: w nowelach uwidaczniały się dążenia społeczne i dydaktyczne oraz psychologiczne i poznawcze ambicje pisarzy. Ukazywano w nich życie środowisk upośledzonych ze względów społecznych bądź narodowościowych, jednostek słabych, skrzywdzonych, bezradnych.

“MENDEL GDAŃSKI” M. Konopnickiej. To protest przeciw nasilającej fali antysemityzmu; ukazuje dramat człowieka znieważonego, który nie domaga się litości, lecz prawa do godnego życia w społeczeństwie z którym jest związany historią i pracą. Podczas antyżydowskiego pogromu traci wiarę i miłość do swojego miasta.

“MIŁOSIERDZIE GMINY” - Akcja toczy się w Szwajcarii, w spokojnym nudnym miasteczku, odbywa się licytacja starca, którego gmina chce oddać “pod opiekę” któregoś z obywateli; wolnego człowieka z powodu niedołęstwa sprzedaje się na przetargu- to obraz brutalny i tragiczny; dramatyczną pointę stanowi końcowy obraz: starzec zostaje przywiązany do wózka, obok psa; “Miłosierna gmina” spełnia swój obowiązek.

“KRONIKI TYGODNIOWE” B. Prus Felieton- krótki utwór publicystyczny, literacki lub popularno- naukowy, w formie lekkiej i dowcipnej, poruszający nieraz sprawy poważne, ogłaszany w czasopiśmie. Kronika- opis zdarzeń w porządku chronologicznym, bieżący przegląd wiadomości. W “Kronikach tygodniowych” opisywał życie współczesnej Warszawy, życie społeczne, kulturalne, literackie jej mieszkańców, a także poważne problemy ideologiczne.

“OJCIEC GARIOT” -Balzac. powieść ta uchodzi za jedno z najwybitniejszych dzieł realizmu. Balzac ukazał w niej z jednej strony obraz Paryża, a z drugiej tragedię człowieka, który wszystko poświęcił karierze swoich córek i został przez nie odrzucony. Świat przedstawiony przez Balzac to obraz bogactwa , przepychu, karet, zabaw, pięknych strojów, a także jest to obraz nędzy i biedy, chorób, żebraków i przestępców, w powieści splatają się dwa wątki: miłość ojcowska granicząca z obłędem i stopniowa demoralizacja młodego człowieka pod wpływem chęci używania życia, ale także ogromu niesprawiedliwości jakie dostrzega wokół siebie (Eugeniusz Rastignac). “Ten dramat nie jest ani utworem fikcyjnym, ani romansem. To wszystko jest prawdą” (Balzac)

Powieści pozytywizmu: “LALKA” - Bolesław Prus. akcja “Lalki” toczy się w latach 1878 -79. Podłożem akcji są przemiany ekonomiczne następujące w polskim społeczeństwie i jego powolne przeobrażanie się. w toku przeobrażeń traciła również znaczenie arystokracja, jednak nie przestała imponować. Jej udział w budowie nowej rzeczywistości ekonomicznej, miał być żródłem nie tyle zysków, co splendoru. Toteż Prus z wyjątkowym sarkazmem przedstawia tę klasę społeczną. Należą do niej: Izabella Łęcka, jej ojciec, hrabina Karolowa, prezesowa Zasławska, baron Darski, Starski, hrabia, “Anglik”, Wąsowska, baronostwo Krzeszowscy. Środowisko to stanowi zamknięty klan. Aby do niego należeć trzeba mieć odpowiednie pochodzenie i majątek, wartości moralnych nie brano pod uwagę. prowadzili próżniaczy tryb życia, cechowały ich wewnętrzna pustka i zanik zmysłu moralnego. Izabella Łęcka gardziła Wokulskim ponieważ był kupcem, za urokiem fizycznym, kryła się tępota, egoizm i upadek moralny. Mieszczaństwo to warstwa ogromnie zróżnicowana(Wokulski, Szlangbaumowie, Stawska, adwokaci, studenci, Klein, Zięba). Życie tej klasy jest dowodem rozkładu społeczeństwa, gdyż dopuściło się do hańbiącej nędzy ludu(mieszkańcy Powiśla). Żydzi warszawscy muszą pokonywać nie tylko uprzedzenia społeczne, ale także rasowe. Biedota i ludzka nędza stanowiły ostry kontrast między zamożnym mieszczaństwem i bogatą, próżną arystokracją. Jedyną nadzieje widzi Prus w studentach. “Lalka jest także powieścią o polskich idealistach i ich straconych złudzeniach. Ignacy Rzecki - idealista polityczny, z jego pamiętnika poznajemy jego dzieciństwo, młodość, poglądy i ideały, którym pozostał wierny do końca życia, mimo wielu rozczarowań, wierzył w Napoleona, walczył na Węgrzech w 1848 r i mimo klęski nie utraciła nadziei w wolność i Bonnapartych; klęska powstania styczniowego, ogólny marazm społeczeństwa, ustąpienie wielkich ideałów, sprawia że Rzecki staje się człowiekiem samotnym, nie przystosowanym do takiego życia, wspomina lata walki, młodości z żalem; Jest człowiekiem bardzo mądrym, świat ludzi postrzega jak świat marionetek z wystawy sklepowej; stracone złudzenia Rzeckiego to utrata złudzeń całego pokolenia romantyków. Stanisław Wokulski- idealista społeczny, wierzył, ze nauka i praca mogą zmienić jego życie; brał udział w powstaniu za co został zesłany na Syberię, tam podjął się pracy naukowej; po powrocie do Warszawy rozczarował się, bowiem nikt nie potrzebowł planu dla dobra kraju; małżeństwo z wdową po Minclu i objęcie spowodowało przyziemną pracę nad robieniem pieniędzy; po śmierci żony powraca do naukowych zainteresowań, zakochuje się też w Izabeli Łęckiej; aby zwrócić jej uwagę pomnaża swoją fortunę, co było przyczyną wewnętrznych rozterek prowadzących do rozrachunku z samym sobą; gdy przekonał się, że ta którą kochał okazała się kobietą płytką, pustą, niewiele wartą, życie straciło dla niego sens. Wokulski przegrał swoje życie i jako romantyk i jako pozytywista. Lecz do końca pozostaje wierny swoim ideałom, pragnął lepszego świata, gdzie nie będzie biedy, nędzy. “Czystej krwi romantyk, co to wieczne szuka poza rzeczywistością...”. Wokulski- romantyk: udział w powstaniu, miłość romantyczna i próba samobójstwa, poszukiwanie ideału, marzenia, gotowość do poświęcenia dla ofiar, . Wokulski- pozytywista: wiara w naukę i w pracę, filantropia, chęć pomocy biednym, chęć przysłużenia się społeczeństwu przez wynalazki. Ochocki, Geist- idealiści naukowi, dążyli do tego by pracą przysłużyć się dobru ludzkości, by praca zniosła bariery społeczne, marzyli o wielkich wynalazkach, lecz było to tylko utopią. Większość z nich przegrała swoje życie i nigdy nie spełniła swych marzeń. Według Kleinera “Lalka” to “diagnoza nienormalności życia polskiego, wiodącej do zniszczenia szlachetnych i wybitnych: zdolni do trwania okazują się jedynie tacy co żyć nie warci (...)” Warszawa w “Lalce” - realizm obrazu, szeroka panorama życia społecznego, historia miasta “Lalka” to wspaniały dokument literacki, niezniszczalny pomnik wzniesiony XIX- wiecznej Warszawie, ukazujący jej wielkość i małość, piękno i brzydotę. Jest to powieść nowoczesna, nie ograniczająca się do odtworzenia świata, który jest, ale dążąca do tworzenia świata, który się staje.

 “NAD NIEMNEM” Eliza Orzeszkowa. Bezpośrednią przyczyną napisania utworu była próba rozrachunku z klęską styczniową, oraz chęć przedstawienia współczesnych, nowych dróg działania. W powieści ukazywane są różne warstwy społeczne: od arystokracji po zaścianek. Spokojny tok akcji powieści podporządkowany jest dwóm konfliktom: ekonomicznemu- między dworem a zaściankiem , oraz konfliktowi pokoleniowemu między zachowawczym ojcem i myślącym “po nowemu” synem. W tle brzmią echa powstania 1864, których symbolem jest mogiła powstańcza. , gdzie leżą uczestnicy walk styczniowych - chłopi i szlachta, a między innymi Andrzej Korczyński i Jerzy Bohatyrowicz. W utworze zastosowana została podwójna perspektywa czasowa: przeszłość, jawiąca się we wspomnieniach, splata się ze współczesnością. Główny wątek oparty na schemacie mezaliznsu prowadzi do wyeksponowania idei pojednania, solidaryzmu klasowego, powrotu do tradycji- realizatorami są Justyna Orzelska i Jan Bohatyrowicz. Niezwykle ważną rolę w powieści odgrywa też mityczny grób protoplastów rodu Bohatyrowiczów- Jana i Cecylii,. Jest on hołdem dla ludzi utrzymujących się z pracy własnych rąk. Jan i Cecylia, dzięki codziennej i ciężkiej pracy zbudowali wspaniałą osadę, gdzie panował dostatek i wzajemny szacunek. Król