ZAKOPIAŃSKI STYL
koncepcja
stylistyczna opracowana przez S.
Witkiewicza
pod koniec XIX w., bazująca na architekturze i sztuce góralskiej,
która miała stać się stylem ogólnopolskim, świadczącym o
jedności wszystkich Polaków. S.z. nie należy rozpatrywać tylko w
kategoriach estetycznych czy technologicznych, ale w aspekcie
ówczesnej sytuacji polit.; Zakopane
w kulturze Młodej
Polski
odegrało ogromną rolę, było ponadrozbiorową i duchową stolicą
podzielonego kraju, miejscem, gdzie zacierały się separatyzmy
dzielnicowe i różnice wynikające z przynależności do różnych
zaborów. W architekturze i zdobnictwie górali podhalańskich
Witkiewicz widział nie tylko piękno, ale też "skarbnicę
kultury dawnej, przechowywanej przez ten lud", autentyczny
relikt prapolszczyzny, symbol niezniszczalności polskiej; wspierany
i zachęcany przez przyjaciół (m.in. T.
Chałubiński,
W.
Matlakowski,
W.
Eliasz-Radzikowski,
A.
Chmielowski,
H.
Modrzejewska,
H.
Sienkiewicz)
stworzył s.z. czerpiąc z podhalańskich wzorów (gł. inspiracją
była góralska chata) i twórczo je rozwijając; przedstawił go w 2
zeszytach Styl
Zakopiański
(Lwów, 1904 i 1911); dla poparcia swej koncepcji zaprojektował w
Zakopanem, począwszy od 1892, kilka willi w s.z. ("Koliba",
"Pepita", "Oksza", "Zofiówka",
"Koryznówka", "Grażyna", "Pod Wykrotem"
i "Pod Jedlami"), sanatorium dr Hawranka, kaplice w
Jaszczurówce i Bystrem, murowany budynek Muzeum Tatrzańskiego,
także obiekty w innych regionach (stacja kolejowa w Syłgudyszkach
na Litwie, dwór w Łańcuchowie w Lubelskiem); projektował też w
nowo kreowanym stylu przedmioty użytkowe: meble (wykonywał je
Wojciech
Brzega,
uczeń i współpracownik Witkiewicza), biżuterię, ubiory, koronki,
naczynia, kartki pocztowe, nawet pianino. Styl ten propagowali m.in.
architekci F.
Lilpop
i K.
Jankowski
(gospoda i ambulatorium przy kopalni "Niemce" w Zagłębiu
Dąbrowskim), J.M. Wojciechowski (dom przy ul. Chmielnej w
Warszawie), T. Koszyc-Witkiewicz (wille "Chatka" i
"Ochronka" w Nałęczowie). Pomimo swej popularności s.z.
pozostał jednak tylko stylem regionalnym; architektura podhalańska
okazała się trudna do realizacji w materiale innym niż drewno.
W
czasach Młodej Polski Zakopane
stało się najpopularniejszą miejscowością turystyczną,
wypoczynkową. Prawie cała inteligencja polska przyjeżdżała do
Zakopanego odpocząć. Szybko przestały wystarczać im chałupy
góralskie żądali czegoś więcej. Domów większych i
wygodniejszych.
Początki stylu zakopiańskiego
Styl zakopiański jest stylem wprowadzonym przez Stanisława Witkiewicza w latach 90 XIX wieku. Styl opierał się o sztukę Podhala. Miał stać się początkiem nowoczesnego budownictwa. Tradycyjne budownictwo podhalańskie opisane zostało po raz pierwszy przez przez W. Matlakowskiego. Dodatkowo wspomniana niezwykła popularność Zakopanego pomogła temu stylowi w rozwoju.
Cechy charakterystyczne stylu zakopiańskiego
Witkiewicz wzbogacił tradycyjne budownictwo górali podhalańskich elementami secesji. Rozbudował dwuizbową chatę do pokaźnej willi. Miała spadzisty dach a piętro ustawione prostopadle do parteru. Domy budowane były na wysokich podmurówkach, miały one różne wysokości ze względu na ukształtowanie terenu. Ściany były drewniane – tradycyjny element. Dla ozdabiania chat wykorzystywano typowo podhalańskie elementy, takie jak pazdury, słoneczka i rzeźby o motywach roślinnych. Na południowej ścianie znajdowała się zwyczajowo weranda, natomiast w środku na poddaszu znajdowały się małe pokoiki zwane wyględami a przypominające szopy.
Styl witkiewiczowski obecnie
Bardzo szybko i bardzo błędnie uznano styl witkiewiczowski za typowo polski. Budowanie domów zakopiańskich uznawano za obowiązek patriotyczny. Budowanie w takim stylu miało zapewnić przetrwanie polskiej sztuce narodowej. W Zakopanem jak również poza jego granicami rosła liczba budynków witkiewiczowskich. Styl zakopiański propagowano bardzo natarczywie a pomimo to zaczął zanikać jeszcze za życia Witkiewicza. Obecnie jest on widoczny jedynie w budowie pensjonatów lub zabytków.
Główne cechy stylu zakopiańkiego:
- wysokie podmurówki,
- duża ilość załomów, uskoków i ryzalitów,
- ozdobne tarasy, ganki, wystawki i wyględy (małe facjatkowe pokoiki),
- wielkie ozdobne kominy,
- duża ilość pazdurów na zakończeniach licznych daszków
- koronka wzdłuż kalenicy
- duża rozmaitość kształtów otworów okiennych
- sosrąb nie miał funkcji konstrukcyjnej, lecz bardziej zdobniczą,
- budowa z płazów,
- budynki jedno lub dwutraktowe, piętrowe, gdzie piętro było usytuowane szczytem w stosunku do frontu części parterowej
- często od południa pod okapem była odkryta weranda (przyłap),
- zdobienia w postaci rysiów, psów, słoneczka.