ZAKOPIAŃSKI STYL

koncepcja stylistyczna opracowana przez S. Witkiewicza pod koniec XIX w., bazująca na architekturze i sztuce góralskiej, która miała stać się stylem ogólnopolskim, świadczącym o jedności wszystkich Polaków. S.z. nie należy rozpatrywać tylko w kategoriach estetycznych czy technologicznych, ale w aspekcie ówczesnej sytuacji polit.; Zakopane w kulturze Młodej Polski odegrało ogromną rolę, było ponadrozbiorową i duchową stolicą podzielonego kraju, miejscem, gdzie zacierały się separatyzmy dzielnicowe i różnice wynikające z przynależności do różnych zaborów. W architekturze i zdobnictwie górali podhalańskich Witkiewicz widział nie tylko piękno, ale też "skarbnicę kultury dawnej, przechowywanej przez ten lud", autentyczny relikt prapolszczyzny, symbol niezniszczalności polskiej; wspierany i zachęcany przez przyjaciół (m.in. T. Chałubiński, W. Matlakowski, W. Eliasz-Radzikowski, A. Chmielowski, H. Modrzejewska, H. Sienkiewicz) stworzył s.z. czerpiąc z podhalańskich wzorów (gł. inspiracją była góralska chata) i twórczo je rozwijając; przedstawił go w 2 zeszytach Styl Zakopiański (Lwów, 1904 i 1911); dla poparcia swej koncepcji zaprojektował w Zakopanem, począwszy od 1892, kilka willi w s.z. ("Koliba", "Pepita", "Oksza", "Zofiówka", "Koryznówka", "Grażyna", "Pod Wykrotem" i "Pod Jedlami"), sanatorium dr Hawranka, kaplice w Jaszczurówce i Bystrem, murowany budynek Muzeum Tatrzańskiego, także obiekty w innych regionach (stacja kolejowa w Syłgudyszkach na Litwie, dwór w Łańcuchowie w Lubelskiem); projektował też w nowo kreowanym stylu przedmioty użytkowe: meble (wykonywał je Wojciech Brzega, uczeń i współpracownik Witkiewicza), biżuterię, ubiory, koronki, naczynia, kartki pocztowe, nawet pianino. Styl ten propagowali m.in. architekci F. Lilpop i K. Jankowski (gospoda i ambulatorium przy kopalni "Niemce" w Zagłębiu Dąbrowskim), J.M. Wojciechowski (dom przy ul. Chmielnej w Warszawie), T. Koszyc-Witkiewicz (wille "Chatka" i "Ochronka" w Nałęczowie). Pomimo swej popularności s.z. pozostał jednak tylko stylem regionalnym; architektura podhalańska okazała się trudna do realizacji w materiale innym niż drewno.

W czasach Młodej Polski Zakopane stało się najpopularniejszą miejscowością turystyczną, wypoczynkową. Prawie cała inteligencja polska przyjeżdżała do Zakopanego odpocząć. Szybko przestały wystarczać im chałupy góralskie żądali czegoś więcej. Domów większych i wygodniejszych.

Początki stylu zakopiańskiego

Styl zakopiański jest stylem wprowadzonym przez Stanisława Witkiewicza w latach 90 XIX wieku. Styl opierał się o sztukę Podhala. Miał stać się początkiem nowoczesnego budownictwa. Tradycyjne budownictwo podhalańskie opisane zostało po raz pierwszy przez przez W. Matlakowskiego. Dodatkowo wspomniana niezwykła popularność Zakopanego pomogła temu stylowi w rozwoju.

Cechy charakterystyczne stylu zakopiańskiego

Witkiewicz wzbogacił tradycyjne budownictwo górali podhalańskich elementami secesji. Rozbudował dwuizbową chatę do pokaźnej willi. Miała spadzisty dach a piętro ustawione prostopadle do parteru. Domy budowane były na wysokich podmurówkach, miały one różne wysokości ze względu na ukształtowanie terenu. Ściany były drewniane – tradycyjny element. Dla ozdabiania chat wykorzystywano typowo podhalańskie elementy, takie jak pazdury, słoneczka i rzeźby o motywach roślinnych. Na południowej ścianie znajdowała się zwyczajowo weranda, natomiast w środku na poddaszu znajdowały się małe pokoiki zwane wyględami a przypominające szopy.

Styl witkiewiczowski obecnie

Bardzo szybko i bardzo błędnie uznano styl witkiewiczowski za typowo polski. Budowanie domów zakopiańskich uznawano za obowiązek patriotyczny. Budowanie w takim stylu miało zapewnić przetrwanie polskiej sztuce narodowej. W Zakopanem jak również poza jego granicami rosła liczba budynków witkiewiczowskich. Styl zakopiański propagowano bardzo natarczywie a pomimo to zaczął zanikać jeszcze za życia Witkiewicza. Obecnie jest on widoczny jedynie w budowie pensjonatów lub zabytków.

Główne cechy stylu zakopiańkiego:

- wysokie podmurówki,

- duża ilość załomów, uskoków i ryzalitów,

- ozdobne tarasy, ganki, wystawki i wyględy (małe facjatkowe pokoiki),

- wielkie ozdobne kominy,

- duża ilość pazdurów na zakończeniach licznych daszków

- koronka wzdłuż kalenicy

- duża rozmaitość kształtów otworów okiennych

- sosrąb nie miał funkcji konstrukcyjnej, lecz bardziej zdobniczą,

- budowa z płazów,

- budynki jedno lub dwutraktowe, piętrowe, gdzie piętro było usytuowane szczytem w stosunku do frontu części parterowej

- często od południa pod okapem była odkryta weranda (przyłap),

- zdobienia w postaci rysiów, psów, słoneczka.