|
|
WIELKOPOLSKA |
MAŁOPOLSKA |
PODHALE |
ŚLĄSK |
MAZOWSZE |
KASZUBY |
|
fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca |
+ |
+ |
+ |
+ na pn – |
_ |
_ |
|
mazurzenie |
_ |
+ |
|
_ na pn + |
+ |
_ |
|
samogłoski nosowe |
wymawiane w sposób rozłożony i podwyższony em,en → im,in,ym,yn,np. wszyndzie, ciynszki om,on → um,un, np. porzundek, wuski |
*wymawiane jako ustne np. geś, pieta, reka;
wygłosowe „ę” → „e”, np. ide; „ą” → „om”, np. robiom |
|
* „ę”→„a”, np. gąba, gąsty, żaby, miąso, weź ta noga
*zachowanie„ą” |
„ę” → „ą”, np. gąś (gęś), na wieżą (wieżę)
„ą” → „u”, np. (oni)jadu drogu s taku staru babu |
prsł. „ę” → „i”, np. cignąc (ciągnąć), signąc (sięgnąć) |
|
dyftongiczna wymowa samogłosek |
+ np. nuysz (nóż), czournyj (czarny) |
_ |
_ |
_ |
_ |
+ np. guyra (góra), kroul (król) |
|
„a” pochylone |
+ „a” → „o/oł”, np. ptołk, chłopok |
+ „a” → „o”, np. nasioli na wsch - |
+ |
+ np. pon, chcioł, Solorz,dziołcha, Morcinek |
_ |
+ |
|
„o” |
„o”→ „ó/u”, np. cóś, doktór
„o” → „ło, łe, ły”, np. łyn (on), młost |
M. środk. „o” → „łe” |
labializowane „o” nagłosowe, „o”→ „uo” np. uojciec |
|
|
labializowane „o”→ „uo”, np. suostra |
|
„e” jako „y” |
+ np. mlyko, chlyb |
+ np. syr |
|
+ np. wyrzba, śmych, brzyk |
|
|
|
„e” jako „i” |
|
+ np. bida, mliko
|
|
|
|
|
|
i / y |
podobnie |
inaczej |
|
|
„i” → „y” rękamy, lypa
„y” → „i” muchi, chitry, chiba, ribi |
jednakowo |
|
końcówka –ch- zamiast –m- |
_ |
_ |
+ |
+ |
_ |
_ |
|
przejście –ch w –k na końcu wyrazu |
_ |
+ np. nogak, grok |
+ |
_ |
_ |
_ |
|
1. osoba lmn: - ma
|
+ |
_
na pn + |
|
_
na pn + |
_
na pn-wsch + |
+ |
|
1. osoba lmn: - wa
|
_
|
+ |
|
_ |
+ |
|
|
1. osoba lmn: - m
|
_
na pn + |
_ |
|
_ |
+ tam, gdzie brak końcówki “-ma” |
|
|
robili my
|
+ |
_
na pd i zach + |
|
+ |
_ |
+ |
|
2. osoba lmn: - ta
|
_ |
+ |
|
+
na pd - |
+ |
|
|
asynchroniczna miękkość spółgłosek wargowych |
_ |
_ |
_ |
_ |
+ np. pchiwo, bchiały, wzjara mjniasto, → psiwo, bziały, wziara, mniasto→ siwo, ziały, ziara |
+ |
|
„ł” przedniojęzy-kowo-zębowe |
_ |
_ w pn części (dialekt łowicki)+ |
+ |
_ |
_ |
_ |
|
przymiotnikowe sufiksy |
-ity/-yty,-aty, np. piaszczyty
|
-isty/-ysty,-asty, np. wodnisty |
|
|
-isty/-ysty,-asty, np. graniasty |
|
|
rzeczownikowe sufiksy |
-yszek/-yszko, np. garnyszek, słonyszko
- ewi: chłopakewi w C.lp rzecz. m.
- ów, np. wsiów, myszów w D. lmn rzecz. żeńskich
- ami, np. dzieciami |
- ow, np. wujkowi, Tarnów
- e, np. do piwnice, z ziemie w D.lp rzecz. żeńskich |
|
- ow, np. wujowi, Małoszowo
- e, np. ziemie w D.lp rzecz. ż.
- oma, np. wozoma, poloma w Msc lm |
„-ę” → „ak”, np. cielak, prosiak
- owu / - oju: chłopakowu, chłopakoju w C.lp. rzecz. męskich |
|
|
akcent |
|
|
inicjalny |
|
|
na pn ruchomy i swobodny, na pd inicjalny |
|
inne cechy charaktery- styczne |
*bardzo silne ścieśnienie „e, ę”, np. zymby, pińć, rzyka, śnik, brzyk
*silne udźwięcznienie, np. byliźmy, jezdem
*formy mogemy, niesemy
*przyrostek „-k” zamiast „-ek”, np. paroubk, raczk
*wyodrębnienie „j” przed spółgł. miękkimi, np. ciojcia, niejsie
*duża redukcja grup spółgłoskowych, np. szur (szczur)
*nieściągnięta grupa z „j”, np. stojać
*zmiana rodzaju, np. zapałka - zapałek
*zaśpiew na końcu zdania, np. do widzeniaaaa
*gorzy (gorzej), lepi (lepiej)
*na du (dół), suchaj (słuchaj)
*kupiuł, buł
* połny (pełny), widoł (wideł) |
*silne udźwięcznienie, np. jezdeźmy
*samogłoski w nagłosie poprzedzane spółgłoską, np. Jagata, ųolej
*w wyrazach rodzimych „ŋ” tylnojęzykowe przed „k”, sukieŋka
*podwojona spółgłoska „s” → „ss” lub „sc”, np. bosso, bosco
*występują wyrazy bez przegłosu „e” → „o”, np. mietła
*imiesłów na –ęcy, np. leżęcy
*pluralis maiestaticus, np. witajcie! do jednej osoby
*reduplikacja przyimka |
*archaizm podhalański -wysoka artykulacja „y” po „rz” i zmazurzonych „s, z, c”, np. s’yja (szyja), prziset (przyszedł), griżiby (grzyby) *dźwięczna wymowa „h”, np. halny, harnaś
* -ech w 1. osobie lp, np. chodziłech |
*na Śląsku Cieszyńskim jabłonkowanie = sziakanie, czyli „sz, ż, cz, ś, ź, ć” brzmią jak zmiękczone „szi, żi, czi, dżi”, np. żielone sziano
*jegła zamiast igła |
* „ke, ge” wymieszane z „kie, gie”, np. cuker, kedy, renkie, nogie
* nagłosowe „ja, ra” → „je, re”, np. jepko, reczek |
*dźwięk o barwie pośredniej między „e” i „y” – „ë”, np. sën (syn), lëpa (lipa)
*kaszubienie – „ś, ź, ć, dź” wymawiane jako „s, z, c, dz”, np. sledze (śledzie), w niedzele, w koscele
*silne zmiękczanie „ki, gi, kie, gie” → „c’, dz’, czi”, np. taći doudźi cenći ćij (taki długi cienki kij)
*archaiczna odmiana pewnych czasowników np. być: ja jem, të jes, më jesmë
*brak czasem ruchomego „e”, np. budynk, łokc, oct, oic (owiec), japk (jabłek)
*utrzymanie niemetatezowej grupy „tart”, np. bardawica (brodawka), marwiszcze (mrowisko), Starogard
* „l/l’” → „oł”, np. wołk, dołdzi |