3.

21 października.

Podział nauk.

Twórcy współczesnego pomysłu podziału na nauki praktyczne i teoretyczne szukali tradycji tego podziału u Arystotelesa i Francoisa Bacona.

Francois Bacon napisał w roku 1620 dzieło pt. Non Organum. Było ono nawiązaniem do (Organonum) dzieła Arystotelesa, w którym zawarł on pisma logiczno-metodologiczne. Bacon odwoływał się do naukowego eksperymentu. Przeciwstawił swoją metodę metodzie Arystotelesa, u którego nie było sztucznie wytworzonego eksperymentu. Są to więc dwie różne tradycje. Więc twórcy tego podziału odwoływali się do Bacona, a nie Arystotelesa, ponieważ jego tradycja jest inna. Arystoteles nie utożsamiał praktyki z techniką.

W VI księdze Etyki Nikomahejskiej Arystoteles dokonuje podziału wiedzy. Wyróżnia 3 rodzaje wiedzy: episteme, techne, phronesis.

Episteme to wiedza teoretyczna, czyli taka, której można się nauczyć. Dotyczy tego, co jest takie, jakie jest i inne być nie może. Są to dociekania teoretyczne dotyczące Bytu. Byt według starożytnych jest niezmienny. Inaczej mówiąc jest to myślenie dyskursywne; wiedza rozumowa, logiczna, oparta na dowodzeniu. Mówi się tu, że sądy są prawdziwe lub fałszywe. Zgodność sądu z Bytem - arystotelesowska koncepcja prawdy. Prawda jest dobrem, fałsz złem.

Wiedza techniczna to sprawność techniczna; jest to wiedza wytwórcza; według niej tworzymy coś. Techne dotyczy tego, co nie musi być takie, jakie jest. Działanie według wiedzy technicznej zmienia coś w rzeczywistości.

Phronesis to wiedza etyczno-moralna, czyli mądrość praktyczna, rozsądek. Ponieważ jest wiedzą moralno-etyczną dotyczy tego, co nie musi być takie, jakie jest, czyli tu także następuje pewna zmiana.

Można wyróżnić pewne podobieństwa między techne i phronesis, jeśli oddzielimy je od episteme. Techne i phronesis to nie jest wiedza abstrakcyjna (ktoś buduje dom). Wiedza w tych przypadkach ma przerodzić się w działanie. Działający w tych sytuacjach muszą znaleźć słuszny sposób.

Są też różnice. Wiedzy technicznej uczymy się i zapominamy. Wiedzy zawartej we phronesis ani się nie uczymy ani nie zapominamy. Ta wiedza wiąże się z wychowywaniem; dotyczy przede wszystkim nas samych; jest to samorozumienie każdego człowieka. Nie można nie przyjąć wiedzy moralnej wybierając w zamian inną. Nie ma tu tego rodzaju wolności, który związany jest z techne (wybór kolejnego zawodu). Wiedza moralna nie jest naszą własnością; nie możemy nią rozporządzać. Zawsze znajdujemy się w jakiejś sytuacji, która wymaga od nas słusznego działania.

Przedmiotem wiedzy moralnej jest człowiek, czyli byt działający oraz to jak siebie rozumie. Działanie moralne musi być kierowane świadomością moralną. Świadomość moralna nie jest umiejętnością. Stosować można wiedzę, którą ma się już uprzednio. Natomiast w działaniu moralnym nie mamy takiej uprzedniej wiedzy, którą możnaby zastosować. W moralnym działaniu kierujemy się pewnymi wyobrażeniami na temat, kim powinniśmy być. Składają się na nie pewne pojęcia, np. sprawiedliwość, odwaga, przyzwoitość, solidarność. Mają one swoje odniesienie do katalogu cnót Arystotelesa w „Etyce nikomahejskiej". Są one pewnymi ideami kierunkowymi, ponieważ nie można ich określić samych w sobie. Tzn. nie można powiedzieć czym jest np. sprawiedliwość w oderwaniu od sytuacji. Działania konkretyzują się w każdej sytuacji. W działaniu moralnym każda sytuacja jest czymś nowym. Dlatego lepiej mówić jest o aplikacji, a nie stosowaniu. Aplikacja - praktykowanie np. prawa. We phronesis jest szczególna relacja między tym, co ogólne, a konkretne! Owa ogólność arystotelesowskich cnót, które składają się na dobro, nie istnieje poza konkretyzacją. jeeli się ich nie praktykuje, to zanikają. Można powiedzieć, że ogólność przejawia się w swojej konkretyzacji. Zawsze w konkretnej sytuacji można powiedzieć, że np. to było sprawiedliwe działanie.

Cele i środki.

Phronesis różnią też cele i środki. Wiedza techniczna dotyczy pojedynczego celu, (np. naprawa samochodu, zbudowanie domu), czyli wiedza szczegółowa. Phronesis dotyczy dobrego życia w jego całości. Arystoteles podaje wiele cnót, ale pisze, że tworzą one jedność. Nie mamy w życiu jednego celu, choć ideą kierunkową jest dobre życie. Wiedza techniczna nie wymaga podejmowania refleksji nad tym, o czym ona jest. Natomiast we phronesis wymagany jest od każdego pewien namysł ciągle ponawiany (autorefleksja). Rzemieślnik zna cele i środki, jakie są mu niezbędne. Phronesis nie jest zdolnością do podejmowania środków; jest to etyczna heksis - postawa ukształtowana przez ethos. Ta postawa dostrzega telos, czyli cele; ku telos kieruje się życie w całości.

Arystoteles adresował „Etykę nikomahejską" do ludzi etycznie wychowanych.

Rozważanie środków we phronesis jest już rozważaniem moralnym. W techne środki są oddzielone od celów. Tu środki są przeniknięte celami. Nie istnieją niezależnie od nich. Nie można do dobrego życia stosować niegodziwych środków. A więc phronesis jako wiedza moralna urzeczywistnia się w konkretnej sytuacji. Sytuacja moralna żąda od nas działania. To oznacza, że uczymy się widzieć daną sytuację w świetle tego, co jest słuszne.

W techne przeciwieństwem tego, co jest słuszne jest błąd. We phronesis przeciwieństwem tego, co słuszne jest ślepota. Jeżeli powodowani jesteśmy emocjami, to one zaślepiają nas.

Słuszność działania moralnego z jednej strony jest wyznaczona moralnym etosem, z drugiej rozumieniem przez tego, kto działa tej sytuacji, w której działa. Relacja między etosem a sytuacją jest doświadczana wciąż na nowo. Tego rodzaju doświadczenie jest kształcące. Można powiedzieć, że moc kreatywna tego doświadczenia jest podwujna. Po pierwsze działania moralne w danej sytuacji tworzą nową rzeczywistość. Tzn. Mamy jakąś sytuację,którą oceniamy jako np. niesprawiedliwą. Gdy wkraczamy w tę sytuację, zmieniamy coś. Zarazem jest to nasze własne doświadczenie. To nowe doświadczenie zmienia rzeczywistość i tworzy nas samych. W ten sposób sami uczymy się czegoś o sobie. Dopiero po fakcie możemy jakoś sami siebie rozumieć (choćby jako bogatszych o nowe doświadczenie). Działanie każdej sytuacji moralnej jakoś na nas oddziałuje. Czyli zmienia nasze samorozumienie. Dopiero po działaniu coś z siebie samych rozumiemy. Bo przed działaniem możemy przypuszczać, jak zadziałamy. Ważne jest tu pytanie, co jest dla mnie możliwe, a co nie w danej sytuacji.

Czy wychowanie można zredukować do technologii? U bardzo małych dzieci można je stosować. Natomiast gdy już podrosną, i chcemy ukształtować w nich postawę zorientowaną na dobre życie w jego całości, to wiedza techniczna jest nie przydatna. Wychowanie to obszar phronesis. Ważne jest w nim współbycie.