Proces psychiczny to uporządkowany ciąg zachodzących po sobie stanów psychicznych.
Jest to zjawisko przeciwstawne do stanu, który stanowi zatrzymanie procesu, jego chwilową
charakterystykę, dominujące przejawy.
(Stan psychiczny to element procesu psychicznego. Składają się na niego stan emocjonalny
(afekt i nastrój), napęd, procesy poznawcze, tożsamość, percepcja siebie i zachowanie.)
Nie każdy proces psychiczny musi być uświadomiony. Często świadomość procesu zanika i
doświadcza się zdarzeń jako trwania w określonym stanie. Proces może wystąpić w dwóch
formach pierwotnej i wtórnej, w zależności od stopnia identyfikacji ja z poszczególnymi
aspektami procesu.
Procesy pierwotne
Procesy pierwotne to te, z którymi zachodzi identyfikacja. Odnoszą się do tych zjawisk,
przeżyć, zachowań i postaw, z którymi się utożsamiamy. Są podstawą zamierzonej
aktywności i zgodne z intencjami. Procesy pierwotne są zazwyczaj świadome lub dość łatwo
można je sobie uświadomić.
Procesy wtórne
Procesy wtórne są nieintencjonalne, dotyczą wszystkich zachowań, z którymi podmiot
nie identyfikuje się. Procesy wtórne mogą stać się pierwotne i przeciwnie, zewnętrznie
manifestuje się to jako zmiana postawy. Identyfikacja z pewnymi procesami może być
chwilowa, z innymi długotrwała.
Procesy psychiczne dzielimy na:
1. Poznawcze
2. Emocjonalno - pobudzeniowe
3. Wykonawcze
Można stwierdzić, że procesy poznawcze służą do tworzenia i modyfikowania wiedzy
o otoczeniu, kształtującej zachowanie (służą poznawaniu otoczenia). Można również
stwierdzić, że są to procesy przetwarzania informacji, jakie zachodzą w układzie nerwowym
i polegają na odbieraniu informacji z otoczenia, ich przechowywaniu i przekształcaniu, oraz
wyprowadzaniu ich ponownie do otoczenia w postaci reakcji – zachowania.
1a
SPOSTRZEGANIE: (wg T. Tomaszewskiego) złożony układ procesów, dzięki któremu
powstaje u człowieka subiektywny obraz rzeczywistości zwany spostrzeżeniem. Złożone
procesy spostrzegania maja charakter intencjonalny, ciągły (Pastuszka) , ukierunkowany (na
dany przedmiot), są to czynności konstruowania spostrzeżeń.
2 poziomy organizacji procesów spostrzegania:
Sensoryczno-motoryczny (czuciowo-ruchowy): spostrzeganie figuralne, wyodrębniamy
figury jako całości o charakterze przestrzenno- czasowym (punkty, linie..). na tym poziomie
uczestniczą procesy zmysłowe (odbieranie bodźców) i motoryczne (polegają na nastawieniu
narządów odpowiednio do działających bodźców)
Semantyczno-operacyjny (znaczeniowo-czynnościowy): spostrzeganie przedmiotowe:
przedmiotów oraz znaków (np. gestów, pisma, wypowiedzi). Spostrzeganie przedmiotów ma
charakter sensowny tzn że nie ogranicza się do wyglądu ale także znaczenia. Rozróżniamy
spostrzeganie przedmiotów rzeczywistych (rzeczy, zdarzenia) i reprezentacji przedmiotów
(wykresy, mapy).
Spostrzeganie ma charakter subiektywny, zależy od:
- Właściwości przedmiotu (wyrazistość, złożoność, jego otoczenie)
- Właściwości podmiotu (osobowość np. uczucia, uprzedzenia; właściwości fizyczne
m.in. możliwości percepcyjne; stopień zainteresowania, umiejętność obserwowania,
stopień koncentracji uwagi)
- Warunków otoczenia
U podstaw procesów spostrzegania leżą WRAŻENIA.
WRAŻENIA - podstawowy proces poznawczy. Elementarny i jednorodny proces poznawczy
powstający pod wpływem jednego bodźca jednego rodzaju. Dając odzwierciedlenie
pojedynczej cechy przedmiotu np.: barwa, dźwięk, smak. Wrażenia różnią się od siebie
czterema cechami:
*charakterem
*intensywnością
*jakością
*czasem trwania
Wrażliwość to zdolność odbierania wrażeń czyli pobudliwość na pewne bodźce. Bodźce
dzielimy na podprogowe, nadprogowe i progowe. Próg możliwości - najmniejsze wrażenie
wywołane przez najmniejszy bodziec dla danego receptora. Próg czułości - najmniejsza
zauważalna zmiana wywołana przez bodziec.
Rodzaje wrażeń:
- odzwierciedlające cechy przedmiotów znajdujących się poza nimi (smakowe, węchowe,
wzrokowe, skórne, słuchowe – wrażenie temperatury, bólu …)
- odzwierciedlające ruchy poszczególnych części i stan poszczególnych narządów
wewnętrznych (mięśniowo ruchowe, równowagi)
- ustrojowe (wrażenie głodu, pragnienia, sytości, bólu w narządach wewn.)
Wrażenia zależą od:
1. Sytuacji wewnętrznej - jakości, siły, ilości bodźców, czasu trwania
2. Stanu psychofizycznego organizmu
3. Poziomu wiedzy w danej dziedzinie
4. Czynnik: od czasu trwania i nastawienia na odbiór
Po dłuższym czasie działania bodźca przestajemy odczuwać (wrażliwość się zmniejsza) jest
to tzw. adaptacja
WYOBRAŻENIA:
Wg T. Nowackiego: większość wyobrażeń opartych jest na spostrzeżeniach, inne to:
Odtwórcze – odnawiające się w świadomości obrazy przedmiotów, zjawisk, które kiedyś
oglądaliśmy,
Wytwórcze – oparte na informacjach, z którymi mieliśmy do czynienia i na tej podstawie
tworzymy wyobrażenia
Twórcze – nie mają bezpośredniego odzwierciedlenia w rzeczywistości, sami je tworzymy.
Wyobrażenia nie sa tak żywe jak spostrzeżenia, mniej ostre barwy, odtwarzają się główne
cechy zjawisk a giną drugorzędne. W wyobrażeniach mogą się mieszać różne spostrzeżenia.
Za ks.J. Pastuszka:
Wyobrażenie: odnowienie dawnego obrazu spostrzeżeniowego be udziału bodźca fizycznego.
Podział:
- treści – zmysłowe (wzrokowe, smakowe, słuchowe, ruchowe, czuciowe, węchowe)
- formy – pamięciowe (dawne zdarzenia w postaci niezmienionej, są odtwórcze), fantazyjne
(są wytwórcze, zachodzi twórcza przeróbka), marzeniowe (np. w marzeniach sennych,
twórcze)
UWAGA
(za: Witwicki, Pastuszka, Nowacki) – zjawisko polegające na skierowaniu i skupieniu naszej
świadomości na jej przedmiocie.
Mimowolna – wzbudzana przez bodziec zewnętrzny, zanika gdy on znika, wywoływana
przez bodźce wyróżniające się z otoczenia w danym momencie lub zgodne z naszymi
zainteresowaniami, charakterystyczna dla dzieci.
Dowolna – jest uruchamiana przez organizm, wiąże się z podjęciem aktywności celowej,
wolicjonalnej (świadoma, celowa).
Właściwości uwagi:
trwałość – długość czasu przez jaki koncentrujemy się na przedmiocie
napięcie, koncentracja– dotyczy zdolności do utrzymywania uwagi (w sensie uwagi
selektywnej) przez dłuższy czas na tym samym aspekcie otoczenia
zakres, pojemność – liczba przedmiotów jednorodnych znajdujących się ognisku uwagi
podzielność- dotyczy możliwości nakierowania uwagi (w sensie uwagi selektywnej) na dwa
aspekty otoczenia równocześnie, selekcjonowania informacji dwoma kanałami przetwarzania
informacji w tej samej chwili
przerzutność uwagi– dotyczy zdolności przełączania uwagi (w sensie uwagi selektywnej)
pomiędzy dwa aspekty otoczenia z jednego na drugi, kierując kanał uwagowy (czy też
ogniskując uwagę) raz na jednym, raz na drugim. Zakłada się tutaj, że podzielność uwagi
polegająca na faktycznym selekcjonowaniu przez więcej niż jeden kanał uwagowy, nie jest
możliwa. Zagadnienie to obejmuje także szczególną sytuację, kiedy to uwaga musi być
przełączana co chwila z jednego aspektu otoczenia na drugi i ponownie na ten pierwszy, czym
można wytłumaczyć alternatywnie zagadnienia podzielności uwagi.
Funkcje uwagi:
selektywność uwagi – dotyczy selekcji informacji dostępnych w otoczeniu, zdolności do
skupienia uwagi na jakimś jednym, wybranym aspekcie otoczenia, tj. nakierowania kanału
uwagowego na selekcjonowanie konkretnych informacji. Selektywność uwagi nie dotyczy
wyłącznie percepcji, ale także złożonych procesów poznawczych. Selekcji podlegają nie tylko
dane zmysłowe, ale również operacje myślenia.
czujność– dotyczy oczekiwania na pojawienie się określonej informacji i ignorowania
pozostałych informacji. Dane, na które podmiot oczekuje można określić mianem sygnału,
zaś dane ignorowane – jako szum.
przeszukiwanie– dotyczy aktywnego poszukiwania określonej informacji pośród zbioru
różnych informacji, zdolności do celowego i aktywnego wyselekcjonowania z otoczenia
konkretnych danych. Podobnie jak w przypadku czujności, dane oczekiwane, poszukiwane,
można określić jako sygnał, jednakże pozostałe, ignorowane dane określa się mianem
dystraktorów – informacji przeszkadzających, czy też utrudniających odnalezienie sygnału.
kontrola czynności jednoczesnych - nadzorowanie
PAMIĘĆ – zespół funkcjo psychologicznych, dzięki którym możemy sobie uświadomić
przeszłość jako to, co było, proces odpowiedzialny za rejestrowanie, przechowywania,
odtwarzanie doświadczenia.
Funkcje pamięci:
Zapamiętywanie – czynność w której uwzględnia się znaczenie materiału dla przyszłych
zdarzeń, istotne są na tym etapie właściwości podmiotu i materiału zapamiętywanego
Przechowywanie – faza utajona, wiemy o niej po odtwarzaniu
Odtwarzanie – przypominanie (reprodukcja tego, czego się kiedyś nauczyliśmy),
rozpoznawanie (identyfikowanie bodźców, zdarzeń, z którymi mieliśmy kiedyś do czynienia),
ponowne uczenie się (dzięki przechowywaniu odbywa się z dużą oszczędnością czasu)
Rodzaje pamięci:
1. podział
ultrakrótka – pamięć śladu bodźca, sensoryczna, wzrokowa, to ślad bodźca który działa na
narząd wzroku w czasie krótszym niż jest nam potrzebny do uświadomienia sobie
krótkotrwała – przemijająca, ograniczona pojemność, (7-9 elementów), najpierw informacja
musi się znaleźć w pamięci krótkotrwałej żeby przejść do długotrwałej
długotrwała – nieograniczona, związana z całościowym funkcjonowaniem ukł nerwowego.
Pamięć długotrwała:
a) deklaratywna – dotyczy wiedzy (treści mogą być zwerbalizowane)
- semantyczna – odnosi się do pewnej ogólnej wiedzy
- epizodyczna – odnosi do pewnych zdarzeń i związanych z nimi przeżyć
b) niedeklaratywna – inaczej proceduralna, dotyczy przebiegu czynności, utajona, umożliwia
wykonanie pewnych ruchów, czynności w określonym kontekście sytuacyjnym
2. podział
Sensowna – logiczna, ujmujemy zależności między częściami materiału,
Mechaniczna – zapamiętywanie bez zrozumienia
Właściwości pamięci:
- trwałość – mierzymy ja długością czasu w jakim przechowujemy zapamiętany
materiał
- szybkość – ile musimy razy powtórzyć materiał aby go zapamiętać
- wierność, dokładność – na ile zgadza się to, co zapamiętaliśmy z tym co
odtworzyliśmy
- gotowość do odtwarzania – ile potrzebujemy czasu na przypomnienie sobie czegoś
- zakres, pojemność – ilość elementów jakie jesteśmy w stanie zapamiętać
czynniki wpływające na zapamiętywanie:
- początek i koniec łatwiej zapamiętać
- rodzaj (werbalne, niewerbalne)
- długość materiału
- organizacja pracy
- nastawienie podmiotu
- emocje, trwałe postawy, motywacje podmiotu (znaczenie celu, znajomość
wyników muczenia się)
MOWA
MYŚLENIE
Za J. Pastuszka: swoisty proces poznawczy, występuje gdy usiłujemy głębiej poznać
przedmiot, jego naturę, pochodzenie, wzajemne związki, przebiega w sposób planowy,
uporządkowany logiczny.
Za Kozieleckim:
Myślenie to łańcuch operacji umysłowych, za pomocą których człowiek przetwarza
informacje o przedmiotach i ich klasach zakodowanych w spostrzeżeniach, wyobrażeniach,
pojęciach.
Schemat czynności myślenia:
1. informacje jako materiał myślenia zwarte są w spostrzeżeniach,
wyobrażeniach, pojęciach
ze względu na rodzaj przetwarzanych informacji myślenie dzielimy na:
sensoryczno-motoryczne (konkretne) – informacje zawarte w spostrzeżeniach,
konkretno-wyobrażeniowe – w wyobrażeniach, pojęciowe, (abstrakcyjno-logiczne)
– człowiek operuje pojęciami
2. operacje umysłowe – podstawowe (analiza, synteza) i pochodne
(porównywanie, abstrahowanie, uogólnianie)
3. reguły – to schematy myślowe rządzące operacjami: algorytmy (jednoznacznie
pokazują jaki skończony łańcuch operacji należy wykonać w danym zadaniu) i
heurystyki (mniej określone, zawodne, ogólne lub szczegółowe, myślenie człowieka
jest heurystyczne)
Myślenie problemowe:
Myślenie dzielimy na:
m. produktywne – tworzenie nowych informacji: m. twórcze (obiektywnie nowych) i
nietwórcze )subiektywnie nowych)
m. reproduktywne – polega na zastosowaniu uprzednio zdobytej wiedzy w nowych
zadaniach, na wykorzystaniu poznanych metod rozwiązywania zadań i problemow w
nowych warunkach
Fazy rozwiązywania problemu:
1. dostrzeganie problemu
2. analiza sytuacji problemowej
3. wytwarzania pomysłów rozwiązania
4. weryfikacja pomysłów rozwiązania – ocena, sprawdzenie ich wartości,
przyjęcie pomysłu jako rozwiązanie zadania lub jego odrzucenie
Cechy myślenia:
Aktywność, intencjonalność celowość, logiczność, poszukiwanie prawdy, krytycyzm
(kontrola czynności myślenia i poddawanie ich ocenie), giętkość (nieograniczanie się do
schematów), rozległość (ogarnianie wielu zagadnień), szybkość, pochopność.
PROCESY EMOCJONALNO POBUDZENIOWE - pozwalają na podjęcie działań
mobilizując energię i ustosunkowanie się do otaczającej nas rzeczywistości.
EMOCJE:
Procesy poznawcze umożliwiają poznanie otaczającego nas świata, emocjonalne
odzwierciedlają stosunek podmiotu do świata zewnętrznego. Człowiek jest systemem który
reguluje sam siebie oraz swoje stosunki z otoczeniem, w tej regulacji ważna rolę odgrywają
procesy emocjonalne (T. Tomaszewski).
Kontinuum:
emocje - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - uczucia
emocje:
gniew, strach, złość, radość
proste, jednoznaczne, krótkotrwałe
zależą od danej sytuacji
sa wrodzoną reakcją na coś (pod wpływem emocji powstają zachowania reaktywne)
typowe dla ludzi i zwierząt
wiążą się z procesami zachodzącymi w pniu mózgu
rolą emocji jest selekcja informacji pochodzących ze świata, ze względu na biologiczne
znaczenie dla organizmu
uczucia:
typowe tylko dla ludzi
złożone, niejednoznaczne pod względem treści
zależą od bezpośredniej sytuacji
uczymy się ich, nabywamy w trakcie życia społecznego, nie są wrodzone
wiążą się procesami w korze mózgowej
uczucia nie mogą wysterować bez emocji, a emocje mogą pod nieobecność uczuć
PROCES EMOCJONALNY:
1. POBUDZENIE EMOCJONALNE – to zmiana poziomu aktywności organizmu, ogół
jest to wzrost tej aktywności, ale może być tez zahamowanie. Pobudzenie emocjonalne
przejawia się w takich formach jak: zmiany przebiegu procesów emocjonalnych
(przyspieszone myślenie), zmiany napięcia mięśniowego, zmiany funkcjonowania
ukł sympatycznego i parasympatycznego – czyli pobudzenie prowadzi do zmian w
funkcjonowaniu narządów wewnętrznych.
apatia, relaksacja,------------------obojętność-------------------ekstaza, wściekłość
hamowanie ------------------------------------------------------------------pobudzenie
2. ZNAK EMOCJI- pozytywne (zbliżamy się do źródła emocji), negatywne (dążymy
do przerwania tego kontaktu. zerwanie kontaktu ze źródłem emocji nie oznacza
jednoczesnego ustania emocji, może ona trwać lub nawet zmagać się z upływem czasu –
tzw. efekt inkubacji.
3. MODALNOŚĆ EMOCJI – różne sytuacje wywołują różne emocje, różne emocje różne
tendencje reagowania, np.:
- ciekawość pobudza do czynności badawczych
- strach do ucieczki, lub zach. bierno-obronne np. znieruchomienie
- gniew do ataku
- wstręt do trzymania się z dala
- nadzieja skłania do zachowań przybliżających jej spełnienie
4. SIŁA PROCESU EMOCJONALNEGO – nasilenie tendencji do wykonywania
reakcji odpowiedajacej danej emocji
Siła emocji plus pobudzenie emocjonalne daje natężenie emocji
MOTYWACJA
Proces motywacyjny – proces regulacji, pełni funkcje sterowania czynnościami tak, żeby
doprowadziły do osiągnięcia określonego wyniku, jeśli wynik jest świadomy – określamy
go jako cel. Wynik musi być użyteczny, tzn taki, aby przyczyniał się do redukcji napięcia
motywacyjnego oraz musi dać się osiągnąć (prawdopodobieństwo osiągnięcia większe niż
zero)
Komponenty procesu motywacyjnego:
1. Kierunek – czyli ku czemu będziemy zmierzać, związany jest ze wzbudzaniem
działania, utrzymywaniem go i regulowaniem w czasie przebiegu działania.
2. Natężenie – wyraża się w SILE (zdolność do wyłączania konkurencyjnych
motywów), WIELKOŚCI (ilość czynności do wykonania aby osiągnąć dany cel),
INTENSYWNOŚĆ (ilość zużytej energii potrzebnej do osiągnięcia określonego celu).
Zachowanie reaktywne a motywowane:
Reaktywne – wrodzona reakcja na bodziec powstająca pod wpływem emocji
Motywowane – ukierunkowane, związane ze wzbudzeniem działania, utrzymaniem działania
w toku i regulacja działania w czasie jego przebiegu.
Rodzaje (modalności) motywacji:
1. Popęd – nieświadoma siła biologiczna, działa przez cały czas wywołując określone
zachowanie zmierzające do pewnych celów (popęd życia, śmierci wg Freuda)
Instynkt – wrodzone, spontaniczne zachowanie wspólne wszystkim jednostkom
danego gatunku
2. Motywacja z tendencją do homeostazy i rozwoju.
3. Potrzeba – dynamizm motywujący do działania w sytuacji braku czegoś, co jest
niezbędne do prawidłowego funkcjonowania.
Koncepcja potrzeb Maslowa
Jeżeli zostaną zaspokojone potrzeby z danego poziomu, rodzą się z następnego. Jeśli nie
zostanie zaspokojona dana potrzeba, człowiek cały czas poszukuje jej zaspokojenia w swoim
życiu (np. p. bezpieczeństwa w różnych sytuacjach, na różne sposoby daje o sobie znać jej
brak, widoczne są problemy w syt społecznych).
Potrzeby, które rozwinęły się raz, uniezależniają się od niższych, nie można się cofnąć w
rozwoju.
4. Wola – świadoma aktywność do działania, akt woli może być prosty (decydujemy
o aktywności lub jej braku) i złożony (uświadamiamy sobie wiele możliwych do
realizowania celów, ale musimy wybrać jeden).
Wpływ procesów motywacyjnych na sprawność działania człowieka:
Prawo Yerkesa-Dodsona
ß Mówi o wpływie motywacji na sprawność działania: sprawność działania wzrasta
ze wzrostem motywacji aż do pewnego momentu wzrostu tej motywacji, po czym
następuje spadek sprawności działania (np. „optymalny” stres ważny w nauce do
egzaminu)
ß Prawo wskazuje na zależność między trudnością zadania a natężeniem motywacji –
przy łatwych zadaniach dobra jest wysoka motywacja, bo nie wpływa chaotycznie na
jego wykonanie, natomiast przy trudnych zadaniach poziom motywacji powinien być
niższy, bo już samo trudne zadanie wpływa na zwiększenie motywacji.
Zależności między procesami psychicznymi EMOCJE – POZNANIE - ZACHOWANIE:
Wpływ emocji na zachowanie:
Reakcje emocjonalne, które wpływają na zachowanie występują jako:
ß Określone wzorce ekspresyjne – zmienia się mimika, pantomimika, barwa głosu)
ß Określone zachowania wyładowujące – rozładowanie napięć powstałych w wyniku
wzbudzenia emocji, formie słownej, symbolicznej … , ważne, aby były aprobowane
społecznie i adekwatne do wieku
ß Określone zmiany w stanie naszej świadomości – do świadomości przechodzą informacje
o zachodzących procesach emocjonalnych, wg Freuda treści związane z negatywnymi
emocjami miga przechodzić do nieświadomości – mechanizm tłumienia
ß Gotowość do stałych form zachowania względem źródła emocji (wytworzenie tej
gotowości wiąże się z wytworzeniem się uczuć)
Zależność między procesami emocjonalno-motywacyjnymi a poznawczymi i
zachowaniem:
ß Dzięki emocjom procesy poznawcze stają się subiektywne. Emocje i motywacja w
dwojaki sposób mogą wpływać na proc poznawcze:
1.Wyolbrzymiająco, czyli pobudzają przebieg proc poznawczych, ułatwiają
koncentrację, zapamiętywanie
2. Osłabiająco, czyli utrudniają przebieg procesów poznawczych (np. przekazywanie
informacji podczas szoku)
ß Współzależność emocji i poznania: większość doświadczeń emocjonalnych pociąga za
sobą udział procesów poznawczych, jednocześnie istotnym składnikiem poznania są
emocje.
ß Różne zdarzenia o charakterze emocjonalnym, których człowiek doświadczył, są
przez niego przypominane, gdy znajduje się w takim stanie emocjonalnym, jaki
przeżywał podczas tych wydarzeń (Blaney 1986)
ß Nastrój neutralny sprzyja systematycznemu przetwarzaniu informacji (zwracamy
wtedy uwagę na rzetelność, trafność argumentacji w danej wypowiedzi), a pozytywny
sprzyja skróconemu, czyli uproszczonemu trybowi przetwarzania informacji (wtedy
mniej zwracamy uwagę na treść, a bardziej na formę prezentacji czy autorytet
nadawcy komunikatu) (Worth, Mackie)
ß Nastrój a zachowania społeczne:
Gdy osoba jest w pozytywnym nastroju jest duże prawdopodobieństwo, że zaangażuje
się w udzielenie pomocy (reguła zgodności), lub zaangażuje się pod warunkiem, że
nie doprowadzi to do obniżenia nastroju (strategia podtrzymania nastroju).
Gdy osoba jest w nastroju negatywnym, maleje prawdopodobieństwo zaangażowania
się w udzielanie pomocy (regułą zgodności) lub zaangażuje się pod warunkiem, że
ta aktywność może doprowadzić do podwyższenia nastroju (strategia podwyższania
nastroju).
WPŁYW PROCESÓW EMOCJONALNO-MOTYWACYJNYCH NA PROCESY
POZNAWCZE ZALEŻY OD:
1. Natężenia procesów emocjonalno-motywacyjnych
2. Organizacji procesów poznawczych 611-16
3. Dojrzałości osobowości 600-6
FRUSTRACJA- stan zablokowania procesów motywacyjnych, gdyż na drodze do realizacji
celów pojawiły się przeszkody:
Zewnętrzne lub wewnętrzne (osobowość jednostki, konflikty dążenie –dążenie, dążenie –
unikanie, unikanie –unikanie)