Kodeks cywilny. Komentarz

red. prof. dr hab. Krzysztof Pietrzykowski

Rok wydania: 2008

Wydawnictwo: C.H.Beck

Wydanie: 5

Komentowany przepis

Art. 353. [Pojęcie] § 1. Zobowiązanie polega na tym, że wierzyciel może żądać od dłużnika świadczenia, a dłużnik powinien świadczenie spełnić.

§ 2. Świadczenie może polegać na działaniu albo na zaniechaniu.

Spis treści

I. Istota stosunku zobowiązaniowego i charakter tzw. względnych praw podmiotowych

II. Strona i podmiot stosunku zobowiązaniowego

III. Dług i odpowiedzialność; zobowiązania naturalne

IV. Pojęcie i rodzaje świadczenia

I. Istota stosunku zobowiązaniowego i charakter tzw. względnych praw podmiotowych

1. Artykuł 353 określa podstawową strukturę i treść stosunku zobowiązaniowego. Na treść każdego stosunku zobowiązaniowego składa się istnienie uprawnienia po stronie wierzyciela i skorelowanego z nim obowiązku oznaczonego działania lub zaniechania po stronie dłużnika. Nie może więc zasadniczo istnieć ani wierzytelność bez odpowiadającego jej długu, ani też dług bez wierzytelności.

2. Stosunek zobowiązaniowy jest źródłem tzw. praw względnych, które w odróżnieniu od praw bezwzględnych skutecznych erga omnes są zasadniczo skuteczne jedynie wobec drugiej strony stosunku prawnego (skuteczność interpartes). Oznacza to, że regułą w ramach stosunków zobowiązaniowych jest, iż uprawniony z tytułu prawa względnego (wierzyciel) może domagać się respektowania swego prawa wobec drugiej strony, z którą jest związany węzłem obligacyjnym, a nie wobec osób trzecich, z którymi nie pozostaje w relacjach zobowiązaniowych. Reguła ta doznaje jednak szeregu wyjątków związanych z istnieniem normatywnie wyznaczonych sytuacji, w których wierzyciel może korzystać z ochrony rozszerzonej, wykraczającej poza strukturę podmiotową stosunku obligacyjnego i występować ze skutecznymi roszczeniami ochronnymi w stosunku do innych podmiotów naruszających jego uzasadnione interesy. Można tu wymienić m.in. konstrukcję tzw. ius ad rem, np. w wypadku tzw. względnej bezskuteczności roszczenia (por. art. 59 oraz konstrukcję roszczeń pauliańskich - art. 527 i nast.); zobowiązań rzeczowych (np. art. 221); praw i roszczeń osobistych ujawnionych w księdze wieczystej (zob. art. 16 KWU); uprawnienia wynikającego z zastrzeżenia niezbywalności wierzytelności (pactum de non cedendo - zob. art. 514); ochrony petytoryjnej praw najemcy do używania lokalu mieszkalnego - zob. art. 690 itp.; por. też szczególna konstrukcja umów licencyjnych - np. art. 76 i nast. ustawy z 30.6.2000 r. - Prawo własności przemysłowej (t.j. Dz.U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1117 ze zm.).

3. Źródłem powstania stosunku obligacyjnego może być czynność prawna: dwustronna (zobowiązania umowne) oraz jednostronna (np. przekaz - art. 921¹, przyrzeczenie publiczne - art. 919 i nast., odwołanie darowizny już wykonanej - art. 898); czyn niedozwolony (art. 415 i nast.); bezpodstawne wzbogacenie (art. 405 i nast.); decyzja administracyjna (zob. np. art. 119 ust. 1 pkt 7 GospNierU) oraz inne zdarzenia (np. orzeczenia konstytutywne; zob. też zobowiązania powstające na tle stosunków prawnorzeczowych z art. 231 i art. 151). Najistotniejszą dla obrotu prawnego kategorię stanowią zobowiązania umowne, których trzonem są tzw. nazwane stosunki umowne. Zgodnie z zasadą swobody umów (zob. niżej) w obrocie bardzo licznie reprezentowane są różne postacie umów mieszanych oraz nienazwanych (contractusinnominatus).

4. Bez względu na źródło powstania zobowiązań i miejsce ich uregulowania (Kodeks cywilny bądź regulacje pozakodeksowe) podstawowe rozwiązania zawarte w tytule I księgi trzeciej (przepisy ogólne) mają zasadniczo zastosowanie do wszystkich kategorii zobowiązań, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.

5. Wierzytelność, której istota sprowadza się do możności żądania określonego zachowania po stronie dłużnika, stanowi podstawę roszczeń kierowanych wobec drugiej strony stosunku obligacyjnego. Prawo podmiotowe istniejące po stronie wierzyciela składa się z szeregu uprawnień węższych, funkcjonalnie ze sobą powiązanych (prawo kupującego obejmuje m.in. uprawnienie do przeniesienia własności, do wydania rzeczy, do objęcia rzeczy we władanie w określonym miejscu i czasie, do otrzymania informacji o przedmiocie sprzedaży itp.). Zachowanie dłużnika wtedy będzie uznane za zgodne z treścią wierzytelności przysługującej drugiej stronie w ramach stosunku obligacyjnego, jeżeli dłużnik wykona świadczenie odpowiadające treści poszczególnych uprawnień składających się na wierzytelność (zob. też uw. do art. 354 oraz art. 471).

6. Obok uprawnień wierzyciela odnoszących się do głównego przedmiotu świadczenia występować też mogą uprawnienia uboczne, które mają byt samodzielny i które zabezpieczają jego dodatkowe interesy związane z realizacją zobowiązania, np. do odsetek z tytułu opóźnienia świadczenia pieniężnego (zob. art. 481), do odszkodowania z tytułu uszkodzenia lub pogorszenia stanu rzeczy (np. art. 675, 705, 718), do zwrotu poczynionych nakładów (art. 676, 706, 719).

II. Strona i podmiot stosunku zobowiązaniowego

1. Zobowiązanie nie może powstać w sposób ważny bez ustalenia stron stosunku obligacyjnego, tj. podmiotu uprawnionego, którym jest wierzyciel, oraz podmiotu zobowiązanego, tj. dłużnika, bądź co najmniej bez wskazania (w momencie powstania zobowiązania) kryteriów oznaczenia strony w przyszłości (zob. np. przy przyrzeczeniu publicznym art. 919; przy zobowiązaniu wynikającym z papieru wartościowego na okaziciela art. 921⁷). Ustalenie podmiotów zobowiązania następuje niekiedy w konsekwencji ich uwikłania w określoną sytuację (tak np. w wypadku tzw. zobowiązań prawnorzeczowych, w których ustalenie stron zobowiązania będzie związane z istnieniem prawa rzeczowego).

2. Braku oznaczenia strony uprawnionej lub zobowiązanej nie można utożsamiać z trudnościami w ustaleniu in casu takiej strony, które wystąpić mogą w trakcie trwania stosunku obligacyjnego (w takim wypadku przewidywane są rozwiązania chroniące interesy drugiej strony; zob. np. co do złożenia przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego - art. 467 pkt 3; zob. też co do konsekwencji świadczenia do rąk osoby nieuprawnionej do odbioru świadczenia - art. 452).

3. Obok typowego dla stosunku obligacyjnego układu dwustronnego (wierzyciel - dłużnik) występują niekiedy również wielostronne stosunki zobowiązaniowe, w których w stosunku do tego samego świadczenia każdy z podmiotów uczestniczących może występować w charakterze strony zobowiązania (zob. stosunek spółki cywilnej - art. 860 i nast.). Generalnie rzecz biorąc, należy jednak odróżnić podmiot stosunku zobowiązaniowego i stronę, która może mieć charakter wielopodmiotowy (co może np. wynikać z następstwa prawnego po jednej ze stron zobowiązania). W świetle regulacji kodeksowych jest zasadą, że w przypadku kilku dłużników albo kilku wierzycieli i zarazem podzielnego świadczenia, dług i wierzytelność dzielą się na niezależne od siebie części, stosownie do liczby wierzycieli i dłużników (zob. art. 379 i nast.). Wielopodmiotowość po jednej ze stron może przybierać w sytuacjach normatywnie określonych lub na podstawie czynności prawnej kształt zobowiązania solidarnego - występującego bądź jako solidarność po stronie wierzyciela (solidarność czynna), bądź jako solidarność po stronie dłużników (solidarność bierna) - zob. art. 366 i nast.

4. Obok wierzyciela i dłużnika w określonym układzie zobowiązaniowym może uczestniczyć osoba trzecia jako: uprawniona do świadczenia (zob. pactum in favorem tertii - art. 393; zob. też art. 808 i 831); zobowiązana wobec jednej ze stron (umowa o zwolnienie z długu art. 392) bądź jako osoba, której świadczenie jest objęte gwarancją ze strony dłużnika (umowa gwarancyjna z art. 391).

III. Dług i odpowiedzialność; zobowiązania naturalne

1. W sytuacji typowej istnienie długu jest związane z odpowiedzialnością, a więc z możliwością zastosowania przymusu wobec podmiotu zobowiązanego w celu wyegzekwowania należnego świadczenia. Odpowiedzialność może przybierać postać odpowiedzialności osobistej (całym obecnym i przyszłym majątkiem danego podmiotu; zob. jednak dopuszczalne wyłączenia z egzekucji, np. art. 829 KPC) oraz odpowiedzialności rzeczowej (określonymi przedmiotami i prawami majątkowymi, w związku z tzw. rzeczowym zabezpieczeniem wierzytelności występującym na tle hipoteki oraz zastawu). O ile odpowiedzialność osobista będzie związana zawsze z istnieniem węzła obligacyjnego pomiędzy wierzycielem a podmiotem odpowiedzialnym, o tyle w wypadku odpowiedzialności rzeczowej podmiotem odpowiedzialnym może być osoba niepozostająca w takiej relacji z wierzycielem (i będąca wyłącznie dłużnikiem rzeczowym).

2. Odpowiedzialność osobista może być normatywnie ograniczona w dwojaki sposób: albo w drodze jej ograniczenia do wyodrębnionej masy majątkowej (cum viribus patrimonii; zob. np. odpowiedzialność spadkobiercy do chwili przyjęcia spadku tylko ze spadku, art. 1030; odpowiedzialność małżonka za długi drugiego małżonka w granicach wspólnego majątku, art. 41 § 1), albo w drodze określenia górnej granicy odpowiedzialności - całym majątkiem, ale do pewnej wysokości (pro viribus patrimonii; zob. np. odpowiedzialność nabywcy przedsiębiorstwa do wartości nabytego przedsiębiorstwa - art. 526; odpowiedzialność spadkobiercy, który przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza, do wartości stanu czynnego spadku - art. 1031 § 2). Kwotowe ograniczenia wysokości należnego świadczenia odszkodowawczego (wynikające z kryteriów określonych w art. 849 § 1) stanowią natomiast przykład ograniczenia samego długu, a nie odpowiedzialności.

3. Kwestia dopuszczalności umownych ograniczeń odpowiedzialności osobistej musi być oceniana in casu - w zależności m.in. od tego, o jaki typ relacji chodzi w danym przypadku (np. profesjonalny czy nieprofesjonalny), a także od zakresu tych ograniczeń (np. do określonych przedmiotów majątkowych lub do wartości określonego zespołu środków majątkowych). Generalne wyłączenie takiej możliwości nie wydaje się trafne, również odnośnie do ograniczeń dotyczących poszczególnych przedmiotów majątkowych, biorąc pod uwagę zasadę swobody kontraktowej. Kwestia jest jednak kontrowersyjna.

4. Szczególną kategorię stanowią tzw. zobowiązania niezupełne (obligatio naturalis), dla których charakterystyczną cechą jest występowanie osłabionej więzi obligacyjnej, ze względu na brak możliwości po stronie wierzyciela przymusowego wyegzekwowania świadczenia (istnieje zatem wierzytelność i dług, ale bez odpowiedzialności po stronie dłużnika). Zobowiązania te nie są podporządkowane żadnym wspólnym zasadom i przedstawiają w konsekwencji kategorię niejednorodną, co do stopnia intensywności ochrony interesów wierzyciela.

5. Cechą charakterystyczną zobowiązań naturalnych jest wszakże to, że spełnienie świadczenia przez dłużnika nie jest traktowane jako świadczenie nienależne i nie rodzi po stronie wierzyciela obowiązku jego zwrotu (por. m.in. świadczenia czyniące zadość zasadom współżycia społecznego - art. 411 pkt 3; świadczenia spełnione w celu zadośćuczynienia przedawnionemu roszczeniu - art. 411 pkt 2; świadczenia z gier lub zakładu - art. 413 § 1). Innym przejawem ochrony interesów wierzyciela jest np. możliwość dokonania potrącenia wierzytelności przedawnionej, jeżeli w chwili, gdy potrącenie stało się możliwe, przedawnienie jeszcze nie nastąpiło (por. art. 502). Zobowiązanie naturalne może niekiedy uzyskać silniejszą podstawę prawną w wypadku uznania roszczenia (por. art. 123 § 1 pkt 2), a także zawarcia ugody (art. 917 i nast.). Jak się jednak zdaje, czynności te (a i w konsekwencji także ustanowienie zabezpieczeń, np. zastawu lub poręczenia) nie są dopuszczalne w stosunku do niektórych zobowiązań naturalnych (tak np. co do zobowiązań z gier lub zakładów F. Błahuta, w: Komentarz 1972, t. 2, s. 847).

IV. Pojęcie i rodzaje świadczenia

1. Pojęcie świadczenia w ścisłym tego słowa znaczeniu odnosi się do powinnego, zgodnego z treścią zobowiązania, zachowania dłużnika. Od tego pojęcia należy odróżnić przedmiot świadczenia, którego dotyczy in casu zachowanie dłużnika (przedmiot sprzedaży, rzecz wynajęta, kwota pieniężna wydawana na podstawie umowy pożyczki, umowy o dzieło). Przedmiot świadczenia jest najczęściej utożsamiany w języku prawniczym z samym świadczeniem (w tym właśnie znaczeniu używa się np. sformułowania świadczenie pieniężne lub świadczenie odszkodowawcze). Rozróżnienie to jednak nie jest pozbawione prawnej relewancji, ponieważ ocena zachowania dłużnika jako zgodnego z treścią zobowiązania nie wyczerpuje się w stwierdzeniu, że nastąpiło świadczenie określonego przedmiotu, ale dotyczy całości powinności, które na dłużniku ciążą zgodnie z treścią zobowiązania.

2. Zachowanie dłużnika może polegać zgodnie z tradycyjnym wyróżnieniem na działaniu (facere, np. przeniesienie własności i wydanie rzeczy), na zaniechaniu (non facere, np. zobowiązanie najemcy do niekorzystania z rzeczy najętej w określony sposób) oraz na znoszeniu (pati, np. zobowiązanie się do tolerowania określonego sposobu korzystania z rzeczy przez wynajmującego).

3. Świadczenie może przybierać postać czynności prawnej (obciążenie rzeczy prawem rzeczowym, przeniesienie prawa majątkowego, złożenie oświadczenia woli w wykonaniu umowy przedwstępnej), faktycznej (np. wykonanie usługi medycznej, naprawa przedmiotu) bądź też składać się z szeregu zachowań dłużnika przybierających postać zarówno czynności prawnej, jak i faktycznej. Wykonanie zobowiązania, tj. spełnienie świadczenia, nie może być zatem w każdym przypadku traktowane jako dokonanie czynności prawnej, chociaż będzie wywoływało określone skutki prawne (np. wygaśnięcie zobowiązania); jest natomiast bez wątpienia zdarzeniem prawnym.

4. Świadczenie w momencie powstania zobowiązania powinno być oznaczone lub co najmniej oznaczalne (muszą być zatem jako minimum wskazane kryteria, według których nastąpi ustalenie świadczenia; zob. np. co do ceny w umowie sprzedaży określanej przez wskazanie podstaw do jej ustalenia - art. 536). Zobowiązanie niespełniające tego warunku nie może w ogóle powstać. Oznaczalności świadczenia nie należy utożsamiać z konkretyzacją przedmiotu świadczenia, która następuje najpóźniej w momencie wykonania zobowiązania (zob. niżej co do świadczeń oznaczonych in specie oraz in genere). W umowach organizacyjnych, tworzących swoistą infrastrukturę stosunków gospodarczych, świadczenie może polegać na zobowiązaniu do współdziałania w określonym miejscu i czasie przy zawieraniu i realizacji konkretnych umów wykonawczych (zob. też uwagi o tzw. umowach ramowych w związku z instytucją umowy przedwstępnej na tle art. 389). W takim wypadku nie można utożsamiać przyszłego świadczenia umowy wykonawczej ze swoistym świadczeniem umowy organizacyjnej (ramowej) i nie byłby zatem słuszny zarzut co do nieoznaczoności świadczenia w umowie ramowej. Powinność dłużnika wyczerpuje się w określonym zachowaniu przy realizacji zamierzonego celu (zawarcia umów wykonawczych), a nie w obowiązku świadczenia - będącego przedmiotem przyszłych umów wykonawczych i jeszcze dostatecznie nieoznaczonego na etapie zawierania umowy ramowej (por. też co do tej kwestii A. Olejniczak, O koncepcji umów ramowych, PiP 1990, Nr 4, s. 69).

5. Świadczenie będzie miało z reguły określoną wartość majątkową, ponieważ tylko wtedy może być brane pod uwagę uruchomienie mechanizmów odpowiedzialności dłużnika na wypadek niewykonania zobowiązania (odpowiedzialność za szkodę niemajątkową może wchodzić w grę jedynie w wypadkach wyraźnie wskazanych w ustawie). Do kwestii tej należy podejść dość elastycznie. Kierując się godnym poszanowania interesem wierzyciela, można zaakceptować w konsekwencji powstanie zobowiązania, którego świadczenie reprezentuje przede wszystkim dla wierzyciela wartość emocjonalną (praetium affectionis), zwłaszcza wtedy zaś gdy istnieje jakikolwiek rynkowy, obiektywny "wymiar" wartości takiego świadczenia (np. pamiątka rodzinna niemająca jako taka wartości rynkowej, natomiast do ustalenia jest wartość majątkowa kosztów odtworzenia tej pamiątki; zob. też podobnie T. Dybowski, w: System, t. III, cz. 1, s. 274).

6. Określone w zobowiązaniu świadczenie dłużnika musi być możliwe do wykonania, w przeciwnym bowiem wypadku, zgodnie z zasadą impossiblium nulla obligatio (art. 387), zobowiązanie będzie dotknięte tzw. niemożliwością pierwotną. Niemożliwość pierwotna świadczenia musi mieć charakter obiektywny, a więc dotyczyć nie tylko przeszkód występujących po stronie danego dłużnika, ale tych, które można by odnieść do każdego innego podmiotu, który znajdowałby się w sytuacji dłużnika (zob. też uw. do art. 387). Co do konsekwencji tzw. niemożliwości następczej świadczenia zob. też uw. do art. 475.

7. Z punktu widzenia znaczenia czynnika czasu można wyodrębnić zobowiązania ciągłe oraz zobowiązania ze świadczeniami okresowymi. Zobowiązanie ciągłe zakłada konieczność trwania obowiązku świadczenia przez określony odcinek czasowy. Świadczenie to nie może być zatem skonsumowane przez jednorazowe czynności dłużnika. Często będzie przejawiało się w zaniechaniu lub w znoszeniu pewnego stanu przez dłużnika (zob. np. świadczenie wynajmującego czy wydzierżawiającego), może dotyczyć również świadczenia dłużnika w takich m.in. umowach, jak umowa rachunku bankowego (zob. art. 725 i nast. co do powinności banku), umowa agencyjna (zob. art. 758 - co do obowiązku agenta w zakresie stałego pośrednictwa przy zawieraniu umów oznaczonego rodzaju) czy umowa przechowania (zob. art. 835), a nawet umowa ubezpieczenia (zob. art. 805 i nast.), zakładając, że świadczenie ubezpieczyciela polega m.in. na gotowości ponoszenia ryzyka wypłaty kwoty przyrzeczonej w razie nastąpienia wypadku ubezpieczeniowego.

8. Charakterystycznym elementem dla zobowiązań ciągłych jest mechanizm rozwiązania stosunku prawnego poprzez wypowiedzenie, co ma przede wszystkim znaczenie w zakresie bezterminowych zobowiązań ciągłych. Dodany w wyniku niedawno dokonanej nowelizacji art. 365¹ przewiduje obecnie wyraźnie wygaśnięcie zobowiązania bezterminowego o charakterze ciągłym po wypowiedzeniu przez dłużnika lub wierzyciela z zachowaniem stosownych terminów (umownych, ustawowych lub zwyczajowych), a w razie braku takich terminów - niezwłocznie po wypowiedzeniu. Rozwiązanie zobowiązania ciągłego wywołuje w zasadzie skutki na przyszłość (ex nunc), inaczej więc niż w wypadku zobowiązań jednorazowych (skutki ex tunc); zob. też w kwestii zobowiązań ciągłych Z. Radwański, Uwagi o zobowiązaniach trwałych (ciągłych) na tle Kodeksu cywilnego, SC 1969, t. XIII-XIV.

9. Zobowiązania ze świadczeniem okresowym należą również do kategorii zobowiązań trwałych i niejednokrotnie zarazem występują jako wzajemne świadczenie w stosunku do świadczenia ciągłego drugiej strony zobowiązania (np. w wypadku umowy najmu po stronie wynajmującego występuje świadczenie ciągłe, po stronie najemcy - świadczenie okresowe w zakresie opłat czynszowych). Świadczenie okresowe (pieniędzy lub innych rzeczy zamiennych) następuje w określonych, regularnych odstępach czasu, przy czym poszczególne świadczenia nie składają się na żadną z góry określoną wielkość i zachowują swoją jurydyczną samodzielność (w wyjątkowych jedynie wypadkach wskazywanych przez ustawę prawo do świadczeń okresowych może być zmienione na świadczenie jednorazowe, np. w związku z tzw. kapitalizacją renty; por. art. 447). Należy w konsekwencji wyróżnić prawo wierzyciela obejmujące żądanie spełnienia świadczeń okresowych (prawo do renty, prawo do alimentów, prawo do czynszu) od prawa do poszczególnych świadczeń okresowych (por. też co do kwestii przedawnienia świadczeń okresowych art. 118, a także art. 466 zd. 2 co do domniemania wynikającego z pokwitowania świadczenia okresowego).

10. Istota świadczenia jednorazowego polega natomiast na tym, że może ono być spełnione w drodze jednorazowego zachowania dłużnika - chodzi tu zatem o samą możliwość, bez względu na to, czy de facto wykonanie świadczenia jest rozciągnięte w czasie i następuje etapowo w drodze wielokrotnych czynności dłużnika (np. zapłata ceny w umowie sprzedaży na raty jest rozłożona na szereg świadczeń cząstkowych - nie zmienia to jednak charakteru prawnego zapłaty ceny jako świadczenia jednorazowego, które może z natury rzeczy nastąpić w drodze jednorazowego zachowania po stronie dłużnika; zob. też uw. do art. 456).

11. Istotne znaczenie w sferze stosunków obligacyjnych ma podział na świadczenia oznaczone co do tożsamości (in specie) oraz świadczenia oznaczone co do gatunku (in genere). Podział opiera się na wyróżnieniu subiektywnym, a więc charakter świadczenia z tego punktu widzenia zależy od woli stron. W konsekwencji nie istnieją przedmioty, należące z natury swej zawsze do jednej lub drugiej kategorii (natomiast obiektywna przynależność do określonej klasy przedmiotów jest charakterystyczna dla podziału na tzw. rzeczy zamienne i niezamienne w obrocie). Moment spełnienia świadczenia jest zawsze równoznaczny z jego indywidualizacją (świadczenie może być oznaczone gatunkowo in obligatione, natomiast in solutione zawsze następuje jego konkretyzacja). Konkretyzacja może nastąpić także w innym momencie zrównanym w swych konsekwencjach z momentem spełnienia świadczenia (zob. np. co do złożenia przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego art. 467 oraz art. 486; art. 544 § 1 co do wydania rzeczy przewoźnikowi przy umowie sprzedaży). Charakter przedmiotu świadczenia jako oznaczonego in genere albo in specie może mieć znaczenie w szczególności: dla kwestii rozkładu ryzyka związanego z przypadkową utratą przedmiotu (ryzyko to zasadniczo w wypadku rzeczy in specie obciąża wierzyciela, w wypadku przedmiotów oznaczonych in genere - dłużnika; zob. jednak szczególna regulacja w art. 548 § 2 co do przedmiotu sprzedaży; zob. też tzw. przypadek mieszany - casus mixtus, np. art. 478); dla określenia skutków umów zobowiązujących do przeniesienia własności (zob. m.in. art. 535 w zw. z art. 155); przy ustalaniu jakości przedmiotu świadczenia (zob. art. 357); dla określenia uprawnień z tytułu rękojmi za wady rzeczy sprzedanej (zob. art. 561).

Podział świadczeń na oznaczone co do gatunku i co do tożsamości nie może być uznany za równoznaczny z podziałem na przedmioty zamienne i niezamienne. Ten drugi podział dokonywany jest według obiektywnych cech przedmiotu świadczenia, a więc cecha zamienności lub niezamienności rzeczy wynika z charakteru rzeczy jako takiej występującej w obrocie, a nie z cech subiektywnych uzależnionych od woli stron stosunku obligacyjnego. Odwołanie się do obiektywnych właściwości przedmiotu świadczenia może mieć znaczenie dla określenia treści zobowiązania łączącego strony (por. np. art. 859² KC przy umowie składu).

12. Najbardziej doniosłą, z gospodarczego punktu widzenia, grupę zobowiązań stanowią tzw. zobowiązania wzajemne (np. umowy sprzedaży, zamiany, o dzieło, o roboty budowlane, najmu, odpłatnego zlecenia itp.), oparte na zasadzie ekwiwalentności, w których świadczenie jednej strony ma być odpowiednikiem świadczenia drugiej strony (zob. uw. do art. 487 § 2). Kryterium wzajemności ma charakter subiektywny, decyduje więc w tym zakresie wola stron (ekwiwalentność oceniana obiektywnie ma natomiast znaczenie na tle art. 388 odnoszącego się do wyzysku). W kwestii skutków niewykonania zobowiązań wzajemnych zob. uw. do art. 487 i nast.

13. Co do zobowiązań ze świadczeniem pieniężnym oraz świadczeniem odszkodowawczym zob. w szczególności uw. do art. 358¹ oraz art. 361-363.

Safjan