^{Franz Brentano} (1838 - 1917), Psycholog, socjolog i filozof niemiecki. Jego najważniejszym dziełem była Psychologia z empirycznego punktu widzenia (1874).

I. Psychologia jako nauka.

Brentano postulował reformę filozofii, jako takiej, która nie różniła by się od nauk przyrodniczych. Do stworzenia naukowej metafizyki należy odwołać się do psychologii. Filozofię można rozumieć na różne sposoby:

nauka o duszy, substancji, jaźni.

psychologia genetyczna – bada źródła zjawisk psychicznych, problem umysł – ciało, czymś innym jest jednak psychologia opisowa – która bada nie genezę, lecz istotę zjawisk psychicznych i ich prawa.

W związku z niezbyt rozwiniętą psychologią w tamtych czasach, Brentano stworzył swoją własną. W celu stworzenia przyrodniczej metafizyki należy odwołać się do psychologii Matematyka i psychologia to u B. dwa przeciwne bieguny nauk. Matematyka stanowi zarys prawdziwie naukowego poznania. Zadaniem psychologów jest dostosowanie metody naukowej do poznawania fenomenów psychicznych. Psychologia jako nauka, podaje metody do obserwowania wewnętrznych fenomenów psychicznych. Zadaniem psychologii opisowej jest:

1. ustalić istotę zjawisk psychicznych (wspólną cechę tylko i wyłącznie tym zjawiskom)

2. pogrupować w typy i klasy zjawiska psychiczne

3. wskazać, ustalić fundamentalną postać, klasę zjawisk psychicznych

4. ustalić prawa następstwa, motywacji, w jaki sposób jedne zjawiska psychiczne stanowią podstawę innych

Brentano inspirował się empiryzmem. Wg tego stanowiska Źródłem wszelkiej wiedzy, w tym psychologicznej jest doświadczenie. Psychologia musi spełniać warunki metody naukowej – na podstawie doświadczenia bezpośredniego (a nie spekulacji) tworzy prawa opisowe życia psychicznego.

II. Przedmiot psychologii.

Nie należy mieszać następujących klas fenomenów (Brentano, zdaje sobie sprawê z niejasnoœci dot. tego rozrَ؟nienia, d¹؟y jednak do objaœnienia zgodnego z regu³ami logikَw, uwyraںnienia jedynie nazw: fenomen fizyczny vs psychiczny.) Prowadząc argumentację, powołuje się na innych autorów, sam jednak poszukuje uwyraźnień jednolitych (tyczących się tak samo wszystkich fenomenów psychicznych) i pozytywnych (charakteryzujących fenomeny psychiczne jako posiadające pewne cechy, a nie – jak bywało wcześniej – jako nie posiadające pewnych innych cech).

Fenomeny PSYCHICZNE w sensie rzeczywistych aktów	Fenomeny FIZYCZNE
Wszystkie te zjawiska, którym za podstawę służą przedstawienia (np. wrażenie lub wyobrażenie) Do przedstawień należą najbardziej podstawowe fenomeny psychiczne, następstwo czasowe, relacje przestrzenne. Określają nie to co jest przedstawiane ale sam akt przedstawiania sobie. Wielu podjęło krytykę określenia tej grupy jako przedstawień i tego, co na przedstawieniach się opiera (sądów i emocji), np uczucia i pożądania nie da się wywieść z przedstawień, co więcej mogą one występować bez przedstawienia. np. zwierzęta nie mają przedstawień, ale mają uczucia, a przedstawienie nabywa się toku dalszego rozwoju. Brentano stwierdza, że definicja takiego przedstawienia odbiega od tej którą on ma na myśli, oznaczającej „pojawianie się”. Kolejna krytyka: przy uczuciu skaleczenia, oparzenia - doznajemy bólu, nie spostrzeżenia ciepła; jednakże: nasuwa nam się przedstawienie konkretnej części ciała. W efekcie, Brentano dochodzi do wniosku, że słuszne jest takie określenie fenomenów psychicznych, zgodnie z którym albo są one przedstawieniami, albo mają przedstawienia za podstawę, jednak nie jest to określenie jednolite gdyż rozbija fenomeny psychiczne na dwie grupy. Typy zjawisk psychicznych - dzielą się na przedstawienia, sądy oraz "akty miłości i niechęci"czyli emocje: wzruszenie radość, gniew, miłość, etc. Fenomenem psychicznym wg Brentany jest: Każde przedstawienie np. konkretne doznanie zmysłowe, wyobrażenie lub pomyślenie abstrakcyjnego pojęcia, coś reprezentują, coś przedstawiają i na nich budujemy. Każdy sąd np. przypomnienie lub oczekiwanie, przekonanie lub wątpienie. Zdaniem Brentano sądy są osobną klasą zjawisk psychicznych. Nie są tylko reprezentacją, lecz stwierdzeniem bądź zaprzeczeniem istnienia czegoś. Sądom można w przeciwieństwie do przedstawień przypisać prawdę lub fałsz Każdy akt emocjonalny. Pojawiają się, gdy przedstawiamy sobie coś, a bardzo często sądzimy też, że istnieje np. kochać lub nienawidzić to zakładać istnienie.	W zakres psychologii nie wchodzi nauka o fenomenach fizycznych, będących przedmiotem spostrzegania. Nie rozumie przez to obiektów fizycznych, a raczej „jakości zmysłowe w szczególny sposób określone przestrzennie” np. widziana barwa, słyszany akord, odczuwany zapach oraz analogiczne zjawiska jawiące się w naszej wyobraźni
Fenomeny psychiczne są nieprzestrzenne: nierozciągłe i pozbawione relacji przestrzennych. „Wszystko co występuje obrębie podmiotu uważa się za coś nierozciągłego” A. Bain. Ten podział ma też poparcie w teorii Kanta, Spinozy, Kartezjusza, jednakże rozróżnienie ciągły/nieciągły jest uważana przez Brentano za niewystarczającą: 1. niektóre fenomeny fizyczne są pozbawione rozciągłości i lokalizacji, np. dźwięk, zapach, barwa, dotyk. 2. „fenomeny zmysłów zewnętrznych same w sobie nie należą do fenomenów fizycznych” A. Bain 3. pewne fenomeny psychiczne mogą być rozciągłe, np Arystoteles uważał, że spostrzeżenie zmysłowe jest aktem narządu cielesnego, inny współczesny przykład: afekty – umiejscowienie w narządach zewnętrznych przyjemności, bólu, np. „tęsknota przeszywa serce poety”.	Rozciągłe i zlokalizowane, są przestrzenne, istnieją na zewnątrz podmiotu, są dane wielu podmiotom na raz.
Powyższe rozróżnienie jest kwestionowane zarówno jeśli chodzi o fenomeny fizyczne jak i psychiczne. Spór o to czy pewne fenomeny z obu grup jawią się jako rozciągłe doprowadza Brentano do wniosku, że ta cecha nie pozwala na jednoznaczne rozróżnienie. Poza tym ewentualne nierozciągłość i nieprzestrzenność aktów psychicznych jest ciągle tylko charakterystyką negatywną.
Intencjonalność zjawiska psychiczne czyli przedstawienia, sądy i akty emocjonalne zawsze dotyczą one pewnego obiektu (treści, przedmiotu). Są przyporządkowane podmiotowi, wewnętrzne, istnieją zawsze w odniesieniu do czegoś, są albo przedstawieniami, albo na przedstawieniach nabudowane. Stanowią odniesienie do treści, obiektu, są reprezentacjami. Każde zjawisko psychiczne jest nakierowane na jakiś przedmiot. „Nie ma słyszenia bez tego co słyszymy, nie ma dążenia bez tego, do czego dążymy”. Fenomen psychiczny powstaje w odniesieniu do pewnej treści, jest skierowany na pewien obiekt zawiera coś jako obiekt - intencjonalna inegzystencja pewnego przedmiotu np. cieszymy się z czegoś, smucimy się o coś. Oznacza więc immanentną przedmiotowość aktów psychicznych: zawsze posiadają one immanentny wobec siebie przedmiot. Przykłady intencjonalności przedstawienia, sądu i emocji: Przedstawienia: występują w każdej sytuacji gdy coś się zjawia, widzenie, słyszenie, czucie, wyobrażanie sobie, rozumienie nazwy, myślenie o przedmiocie, który ją oznacza Sądy: Uznawanie przedmiotu jako istniejącego lub jego odrzucanie jako nieistniejącego, zachodzi np. podczas spostrzeżenia lub przypomnienia Emocje: „akty zainteresowania czymś”, „fenomeny miłości i nienawiści do czegoś”, rozumiane szeroko, jako przeżycia uczuciowe bądź akty woli.
Zjawiska ujmowalne w świadomości wewnętrznej. Spostrzeżenie wewnętrzne, Brentano uważa za jedyne bezpośrednio oczywiste. Możliwe jest spostrzeżenie we właściwym sensie. Poza istnieniem intencjonalnym przysługuje mu istnienie rzeczywiste.	Dostęp do fenomenów fizycznych przez spostrzeżenie zewnętrzne. Przysługuje im wyłącznie byt fenomenalny, zależny od prezentujących je aktów. Barwo, dźwięk, ciepło mogą istnieć tylko intencjonalnie i fenomenalnie. Jednak Brentano odrzuca twierdzenie, że poza umysłem i w rzeczywistości istnieje taki fenomen fizyczny, jak te, które znajdują się w nas intencjonalnie. Konflikty przy próbach porównywania fenomenów dowodzą, że istnieniu intencjonalnemu nie odpowiada istnienie rzeczywiste.
Fenomeny psychiczne następują zawsze jedno po drugim (tylko jeden szereg). To rozróżnienie jest prawdziwe o tyle, że cała różnorodność fenomenów psychicznych jawiących się w spostrzeżeniu wewn. ukazuje się mu jako jedność, podczas gdy dla fenomenów fizycznych, które ujmuje on w spostrzeżeniu zewnętrznym nie jest to prawdą. Kontrargumenty tego twierdzenia dla Brentano sprowadzają się do mylenia jedności z prostotą.	Może występować wiele jednocześnie (powiązane ze sobą szeregi). Fenomeny fizyczne spostrzegane w tym samym czasie, jako składniki jednego fenomenu nie prezentują się wszystkie w ten sam sposób.

3. METODA psychologii.

Psychologia Brentano posługuje się doświadczeniem – twierdzeń opartych na oglądzie umysłu. Przedmioty będące obiektem badań filozofii naukowej są dane bezpośrednio. Bezpośrednie poznanie polega na refleksji nad własnym umysłem, jest to świadomość własnych zjawisk psychicznych. Brentano uważa, że źródłem poznania procesów psychicznych jest tylko i wyłącznie spostrzeżenie wewnętrzne. Argumentuje to w sposób następujący: obserwacja przedmiotów zewnętrznych możliwa jest dzięki skierowaniu na ich przedmiocie naszej uwagi, skierowanie zaś uwagi na akty wewnętrzne powoduje ich zmianę. Nie można obserwować swojego gniewu, bo obserwacja osłabia to przeżycie, które — w konsekwencji — nie jest już gniewem. Żywienie przekonania o dokonaniu obserwacji wewnętrznej, która jest niemożliwa, jest tkwieniem w autoiluzji. Procesy psychiczne można spostrzec mimochodem podczas obserwacji przedmiotów zewnętrznych. To obserwacja zjawisk psychicznych w spostrzeżeniu wewnętrznym jest instrumentem poznania psychologicznego. Świadomość tego, co zachodzi w moim umyśle to spostrzeżenie wewnętrzne. Zachodzi w sposób niezamierzony. Natomiast obserwacja jest celowa i łączy się z koncentracją uwagi - akt obserwacji zajmuje świadomość.

Spostrzeżenie wewnętrzne / obserwacja wewnętrzna.

To pierwsze nigdy nie może się przekształcić w drugie np. nie da się zaobserwować narastającego gniewu – niemożliwe jest kierowanie uwagi na przedmioty spostrzeżenia wewnętrznego. Według Brentano spostrzeżenie wewn. jako jedyne może zachodzić przy występujących w nas fenomenach psychicznych. (Gniewając się na kogoś koncentruję swoją uwagę na tym kimś (mogę go obserwować). Przy tym – niejako mimochodem – zachodzi jednak pewne spostrzeżenie tego, że się gniewam)

Obserwację wewnętrzną odrzuca również Comte. Istotnym jest jednak fakt, że odrzuca on również spostrzeżenie wewnętrzne. Uważa on, że oglądanie umysłu przez niego samego jest czystą iluzją. Psychologia, która uznaje taką możliwość, jest więc iluzoryczna. Umysł nie może bezpośrednio oglądać własnych fenomenów, ponieważ nie posiada narzędzia pozwalającego na dokonanie takiej obserwacji. Myślące indywiduum nie może rozdzielić się na dwie części: część myślącą i część, która obserwuje część myślącą. Nie może dojść do obserwacji w sytuacji, w której organ obserwujący jest identyczny z przedmiotem obserwowanym. Brentano i Comte, wskazując na niemożność bezpośredniej obserwacji wewnętrznej, atakowali psychologię introspekcyjną. Ataku tego dokonał również behawioryzm, który to jednak kwestionował wiarygodność introspekcji jako narzędzia poznania.

Introspekcja (ta, która jest możliwa!) opiera się na spostrzeżeniu „własne spostrzeżenie fenomenów psychicznych” –wówczas, gdy zwracamy uwagę na inny przedmiot (nie na sam akt psychiczny) zdarza się, że mimochodem spostrzegamy również nasze procesy psychiczne. Gdy dokonujemy jakiegoś aktu psychicznego, to nasza uwaga (obserwacja) skoncentrowana jest na przedmiocie owego aktu (nie na samym tym akcie) – na treści przedstawienia, na afirmowanym/odrzucanym sądzie, na przedmiocie emocji. Przy tym jednak – mimochodem i wtórnie – doświadczamy samego tego aktu, staje się on przedmiotem naszego spostrzeżenia, jesteśmy świadomi jego zachodzenia”. Wg. Brentano inny sposób uprawiania introspekcji nie jest możliwy. Introspekcja nie umożliwia obserwacji – ta jest możliwa tylko dla zjawisk zewnętrznych, lub ich odzwierciedlenia w wyobraźni. Introspekcja powinna opierać się na spostrzeżeniu „własne spostrzeżenie fenomenów psychicznych” – jedynie wówczas, gdy zwracamy uwagę na inny przedmiot zdarza się, że mimochodem spostrzegamy również nasze procesy psychiczne.

Brentano uznaje za możliwe rozpatrywanie wcześniejszych stanów psychicznych w pamięci. Z pomocą pamięci nabywamy dużą część naszych wiadomości na temat aktów psychicznych. Akt należy już do przeszłości, natomiast jego wrażenie pozostaje jeszcze świeżo w pamięci. Pamięć jednak podlega złudzeniom (niepewność, autoiluzje), natomiast spostrzeżenie wewn. jest nieomylne. Kolejny problem – każde zjawisko nie należące do przebiegu indywidualnego życia znajduje się poza polem naszego widzenia. Różnice indywidualne sprawiają, że jesteśmy ograniczeni do jednego indywiduum – a więc wiedza o fenomenach psychicznych jest niepełna. Prowadzi to do błędu polegającego na myleniu własności indywidualnych z rysami ogólnymi. Co więcej, nasze życie psychiczne nie jest dostępne naszemu badaniu w całym swoim rozwoju (jego początki to „mgła”). Brentano dochodzi do wniosku, że do bezpośredniego spostrzeżenia naszych własnych zjawisk dochodzi pośrednie poznanie cudzych fenomenów psychicznych. Dzieje się to dzięki zewn. objawom życia psychicznego innych osób.

opracowała: Magdalena Kuźniar