Gospodarka zadrzewieniowa w Polsce przeżywa od pewnego czasu poważny kryzys. Wyrazem tego stanu rzeczy jest m.in. malejąca tendencja wykonywania rocznych zadań w zakresie sadzenia drzew i krzewów na terenach rolniczych i z wyłączeniem osiedli wiejskich . Lista okoliczności utrudniających wprowadzanie zadrzewień na terenach rolniczych jest długa.Za najważniejsze z nich można uznać następujące:
1/ niepokojące tempo kurczenia się zasobów ziemi uprawnej i związane z tym - skądinąd słuszne - zaostrzenie kryteriów przeznaczania jej na cele nierolnicze,
2/ głęboko zakorzenione u większości rolników myślenie kategoriami doraźnych korzyści, zasadniczo rozbieżne z odległymi
w czasie wymiernymi efektami zadrzewień,
3/ niedostatek przekonujących informacji o pożytecznym znaczeniu zadrzewień dla gospodarki rolnej.
Zadrzewienia są nieodzownym elementem rolniczej przestrzeni produkcyjnej. Spełniają one szereg ważnych funkcji w środowisku ro1nirczym, a w szczególności:
poprawa warunków siedliskowych,
zwiększenie stabilności agroekosystemu,
przeciwdziałanie antropopresji bądź łagodzenie jej skutków.
Poniżej scharakteryzowano niektóre funkcjonalne kategorie zadrzewień występujące na terenach wiejskich z punktu widzenia praktyki rolniczej.
1.Melioracja siedlisk rolniczych .
Melioracyjny efekt zadrzewień ma dla rolnictwa duże znaczenie. Przejawia się on głównie pod postacią redukcji prędkości wiatru / efekt bezpośredni / i pochodnymi tego zjawiska: zmniejszeniem parowania terenowego, osłabieniem natężenia erozji wietrznej gleby i modyfikacją stosunków termiczno-wilgotnościowych przygruntowych warstw powietrza i powierzchniowych warstw gleby / efekt pośredni /
Bezpośrednio szkodliwy wpływ silnych wiatrów na produkcję polową występuje na obszarze Polski w ograniczonym rozmiarze czasowoprzestrzennym. Obejmuje on głównie województwa położone w pasie nadmorskim / Szczecin - Elbląg / w pozostałej części kraju występuje lokalnie na obszarze Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej, w pasie Wyżyn Środkowych i na terenach podgórskich. W terenie urzeźbionym wzmożonym prędkość wiatru obejmuje wierzchołkowe partie wzniesień /współczynnik 1,6 – 1,8/ i górne części zboczy dowietrznych / 1,4 - 1,6 /. Zjawisko to występuje zwłaszcza w porze nocnej. Największa częstotliwość wiatrów silnych i bardzo silnych i powyżej 10 m*s-1 / występuje w okresie zimy. W pozostałych porach roku występują one rzadziej, stanowiąc zjawiska incydentalne.
Skuteczność działania zadrzewienia przeciwwietrzne jest silnie skorelowana z jego wysokością i zwarciem pionowym / jest to wyrażony w procentach iloraz powierzchni rzutów koron i pni drzew oraz rzutów krzewów na płaszczyznę pionową równoległą do podłużnej osi zadrzewienia do całkowitej powierzchni tej płaszczyzny, np. przy zwarciu pionowym równym 70 % - stopień ażurowości zadrzewienia wynosi 30 %.
Zakładanie zadrzewień mających na celu wyłącznie zmniejszenie prędkości wiatru jest w obrębie pól uprawnych stosunkowo rzadko praktykowane. Przeważnie chodzi o uzyskanie kompleksowego efektu fitomelioracyjnego dzięki czemu jesteśmy w stanie poprawić warunki rozwoju i plonowania roślin.
Najwyższą efektywność w zakresie modyfikacji stosunków mikro klimatycznych i glebowo-wodnych gwarantują zadrzewienia odznaczające się następującymi cechami :
złożone z gatunków drzew możliwie szybko rosnących i osią grających docelowo znaczna wysokość.
charakteryzujące się zwarciem pionowym w granicach 50-60 % mające formę pasów biegnących prostopadle do przeważającego kierunku wiatrów
Częstym argumentem wysuwanym ze strony praktyki rolniczej przeciw stosowaniu zadrzewień jest ich ujemny wpływ na rośliny uprawne rosnące w bezpośrednim sąsiedztwie zadrzewienia jest on sumarycznym następstwem niekorzystnych zmian warunków mikroklimatycznych / zawirowania powietrza, zaleganie pokrywy śnieżnej /, a także konkurencji korzeniowej i zacienienia. Zjawiska te można do pewnego stopnia łagodzić poprzez :
-nie stosowanie w zadrzewieniach śródpolnych gatunków drzew to wykształcających rozległy poziomo system korzeniowy / np. topola , jesion /
- unikanie zakładania zadrzewień pasowych o formach zwartych
wprowadzanie krzewów na styku zadrzewienia z gruntami ornymi / w skrajnych przypadkach stosowanie zadrzewień złożonych wyłącznie z wysokich krzewów /
unikanie zadrzewień pasowych biegnących równoleżnikowo ,
stosowanie na pasie pola sąsiadującym z zadrzewieniem ( do odległości 2h drzew) określonych modyfikacji agrotechnicznych (wzmożone nawożenie, eliminowanie upraw ozimych unikanie uprawy roślin wrażliwych na zacienienie itp. )
Efektywny wpływ zadrzewienia na zmniejszenie prędkości wiatru sięga do odległości równej 15-krotnej jego wysokości. Bezpośrednie korzyści z tego tytułu dla wegetacji upraw polowych są następujące :
-przeciwdziałanie mechanicznym uszkodzeniom roślin, zapobieganie ograniczeniu tempa procesów wzrostu roślin utrudnienie przemieszczania zarodników grzybów i bakterii chorobotwórczych na dalsze odległości
-tworzenie dogodniejszych warunków dla oblotu owadów zapylających.
Zmniejszenie prędkości wiatru pociąga za sobą korzystne zmiany innych czynników siedliskowych, przyczyniając się do polepszenia warunków rozwoju i plonowania roślin uprawnych. Dla rolnictwa istotną wartość maja przede wszystkim:
zmniejszenie wielkości parowania terenowego,
zahamowanie procesu erozji wietrznej
polepszenie stosunków termicznych w przygruntowych warstwach powietrza.
Redukcja parowania z powierzchni upraw rolnych ma szczególnie duże znaczenie na gruntach o trwałym lub okresowym niedoborze wody. Zjawisko to jest najbardziej dokuczliwe na Niżu środkowopolskim, gdzie potencjalny deficyt wody w okresie wegetacyjnym / różnica między wysokością ,opadów atmosferycznych i wielkością parowania terenowego/ przekracza 80 mm, osiągając lokalnie wartość 150 mm .
Po stronie zawietrznej zadrzewienia w zasięgu ok.10-krotnej wysokości drzew parowanie zmniejsza się w stosunku do otwartej przestrzeni o 15-30 % / w skrajnych przypadkach do 50 % /.Dzięki temu uzyskuje się lepsze warunki dla kiełkowania nasion i rozwoju młodych roślin w okresie wczesnowiosennym oraz zwiększenie efektywności nawożenia pogłównego. Inny pozytywny efekt, to wzrost efektywności polowego zużycia wody przez rośliny uprawne / mniejsza ilość wody na jednostkę wytworzonego plonu /
1) ochrona otwartych rowów melioracyjnych przed nadmiernym parowaniem z powierzchnią wody i przyspieszonym zarastaniem roślinnością wodną. Wskazane są jednostronne zadrzewienia rzędowe wzdłuż południowej granicy cieku złożone z gatunków drzew / przy wąskich rowach mogą być krzewy / dostosowanych do konkretnych warunków glebowo - wodnych, np. : olsza, wierzba itp. ,
2) wzbogacenie bardzo mało zróżnicowanych pod względem florystycznym biocenoz łąkowych intensywnie użytkowanych celem polepszenia warunków bytowania zwierzyny łownej oraz pożytecznej awifauny.
W odniesieniu do pastwisk zadrzewienia mają dwojakie znaczenie:
- jako naturalna osłona przed napływem zimnych mas powietrza,
powodująca poprawę warunków termicznych i związane z tym osłabienie procesu ochładzania,
- jako naturalna ochrona zwierząt przed nadmiernym usłonecznieniem, deszczem i śniegiem
Na pastwiskach wielkoobszarowych należy dążyć do lokalizowania zadrzewień na graniach kwater biegnących prostopadle do przeważającego kierunku silnych i zimnych wiatrów w okresie wiosennym i jesiennym. Najbardziej skuteczne są zadrzewienia o silnym zwarciu złożone z wysokich drzew (znaczny udział gatunków iglastych ) z podszytem krzewiastym. Pozostałe boki kwatery mogą być zadrzewione systemem wysokich żywopłotów. Na pastwiskach małych zadrzewienia najlepiej sytuować na granicy z innymi użytkami. Pojedyncze drzewa lub grupy drzew i krzewów można również wprowadzać nad brzegiem zbiorników i cieków wodnych położonych w obrębie pastwiska.
W miarę postępującej antropogenizacji krajobrazu rolniczego zadrzewieniom stawia się szereg nowych zadań w -ochronie i kształtowaniu rolniczej przestrzeni produkcyjnej. Należą do nich przede wszystkim ochrona gleb i roślin uprawnych przed zanieczyszczeniami przemysłowymi i komunikacyjnymi oraz przeciwdziałanie eutrorfizacji cieków i zbiorników wodnych.