Choroby człowieka
zakaźne, pasożytnicze, nowotworowe
Zawartość
1. Ogólnie o chorobach
1.1 Ogólne informacje
Choroba - jedno z podstawowych pojęć medycznych, ogólne określenie każdego odstępstwa od stanu określanego jako pełnia zdrowia organizmu.
Dokładne sprecyzowanie stanu określanego jako choroba jest równie trudne jak określenie stanu pełni zdrowia, gdyż podlega subiektywnej ocenie.
Zwalczaniem chorób u ludzi zajmuje się medycyna, a u zwierząt weterynaria. Nauką o chorobach roślin jest fitopatologia. Poznanie przyczyn chorób pozwala na zapobieganie im czyli profilaktykę chorób. Na poziomie społeczeństw, populacji czy na poziomie globalnym stosując metody epidemiologiczne można wpływać na zwalczanie chorób trapiących te skupiska ludzkie prowadząc politykę zdrowotną (zdrowie publiczne).
Choroba polega na zaburzeniu funkcji lub uszkodzeniu struktury organizmu. O zaistnieniu choroby można mówić wtedy, gdy działanie czynnika chorobotwórczego powoduje przekroczenie zdolności organizmu do adaptacji, co z kolei wywołuje niepożądane, szkodliwe następstwa.
1.2 Definicja dotychczasowa
Do niedawna definiowano chorobę jedynie jako odwrotność zdrowia. Posługiwano się definicją sformułowaną przez Światową Organizację Zdrowia (World Health Organization - WHO) w roku 1974 (patrz). Stwierdza ona, że:
Zdrowie jest stanem pełnego dobrego samopoczucia ("dobrostanu") fizycznego, psychicznego i społecznego, a nie tylko nieobecnością choroby czy niedomagania.
1.3 Definicja najnowsza
Niedawno zaproponowano nową, następującą definicję choroby (patrz):
Choroba jest takim stanem organizmu, kiedy to czujemy się źle, a owego złego samopoczucia nie można jednak powiązać z krótkotrwałym, przejściowym uwarunkowaniem psychologicznym lub bytowym, lecz z dolegliwościami wywołanymi przez zmiany strukturalne lub zmienioną czynność organizmu. Przez dolegliwości rozumiemy przy tym doznania, które są przejawem nieprawidłowych zmian struktury organizmu lub zaburzeń regulacji funkcji narządów.
W definicji tej jest mowa o zmianach struktury organizmu. Istnieje bardzo dużo przyczyn nieprawidłowej struktury organizmu. Zmiany struktury wynikają z [#1] błędów w zapisie genetycznym na 'wzorzec organizmu', bądź [#2] 'programie na rozwój embrionalny organizmu', przekazywanym także genetycznie. Błąd może istnieć także w [#3] 'zaprogramowanych' mechanizmach reakcji na ingerencję zewnętrzną, co dotyczy w szczególności reakcji systemu immunologicznego. Inne liczne przyczyny zmian struktury wynikają z [#4] ekspozycji na szkodliwe czynniki zewnętrzne, tak znaczne, iż przekraczają zdolności adaptacyjne ustroju.
Przykładem błędów typu [#1] mogą by takie choroby wywołane przez 'punktowe' mutacje patologiczne takie jak hemofilia, mukowiscydoza lub przez błędy wielu powiązanych ze sobą genów, tak jak to ma miejsce w uwarunkowaniach rozwoju schizofrenii, psychozy maniakalno - depresyjnej lub np. cukrzycy. Przykładem błędów typu [#2] są rozmaite tzw. wady rozwojowe a błędem typu [#3] tzw. choroby autoimmunologiczne.
Podkreślane przez wielu autorów zaburzenia regulacji (homeostazy) są zazwyczaj próbą kompensacji przez organizm skutków nieprawidłowego funkcjonowania poszczególnych narządów lub systemów organizmu człowieka, wynikających z wcześniejszych, nieprawidłowych przemian struktury. Pierwotna przyczyna chorób psychosomatycznych wynika natomiast ze zmiany struktury 'istotnej dla danego człowieka sytuacji życiowej, a więc sytuacji w świecie zewnętrznym'.
Istnieją, wyróżniane w terminologii medycznej, tzw.zaburzenia czynnościowe, do których zaliczane są takie stany jak: colon irritabile, colitis spastica i rozliczne stany nerwicowe, np. te które tzw. Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób nazywa jako: "Zaburzenia występujące pod postacią somatyczną" (F45.0,F 45., F45.3). Wydaje się jednak, że zachodzące wtedy zaburzenie regulacyjne, np. zaburzenia perystaltyki nie prowadzą do wystąpienia zmian strukturalnych. Przez zaburzenie czynnościowe rozumiemy właśnie stan, kiedy to, nawet długotrwałe zaburzenie regulacji nie prowadzi do zmian narządowych.
Znaczny postęp w rozumieniu istoty choroby wniosły rozważania bioinformatyków, którzy zdefiniowali niedawno systemy organizmu człowieka, zgodnie z rygorami tzw.: ontologii medycznej.
Zdołali oni ustanowić kryterium wyróżniania oddzielnego systemu ciała człowieka. Systemem jest układ narządów realizujący pewne funkcje które, jeśliby nawet tylko chwilowo 'wyłączyć' powodowało by to śmierć człowieka. Czynności takie nazwali oni funkcjami krytycznymi organizmu człowieka.
Podana wyżej definicja choroby zakłada więc, że w strukturę organizmu 'wbudowane' są możności (mechanizmy) odczuwania takich zaburzeń, które dotyczą stałego szacowania 'zachowywania zadanej struktury' jak i spełniania funkcji krytycznych.
Przypomnienie patogenezy niektórych chorób jest w stania przybliżyć nas do zrozumienia w jaki sposób odbywa się owe szacowanie 'zachowania zadanej struktury organizmu'. W łańcuchu patogenetycznym anoreksji istnieje niewątpliwie 'mylne szacowanie obrazu ciała'. Wychudzone, czasami skrajnie, pacjentki sądzą że są 'zbyt grube', wręcz otyłe. Zachodzi więc błędne szacowanie rzeczywistej postaci ciała w porównaniu z zapamiętanym i dostępnym jedynie podświadomie zadanym 'obrazem ciała' lub zachodzi 'zapamiętanie niewłaściwego pożądanego obrazu ciała'. Podobne ogniwa patogenetyczne zachodzą w przebiegu wielu zespołów natręctw i zespołów paranoidalnych.
Wydaje się więc, że organizm realizuje stale 'percepcję siebie samego' i porównuje ją z pewnym 'wyobrażenia siebie samego'. Owa percepcja i wyobrażenie jest istotne dla istnienia 'samoświadomości' (self - awareness).
W większości procesów chorobowych wykrywana jest jednak głównie ['niemożność utrzymania parametrów podlegających regulacjom homeostatycznym w właściwych, zadanych przedziałach'] Można ustalić rozległą listę takich parametrów. Zakres tzw. przedziałów prawidłowych tych wartości jest najbardziej podstawową, najbardziej 'podświadomą' (właściwie nieświadomą) częścią owego zadanego, właściwego 'wzorca ciała i realizacji owych funkcji krytycznych'.
Szlaki afferentne trzech, czterech układów regulujących czynność narządów (układ nerwowy, endokrynny, immunologiczny i sieć oddziaływań poprzez cytokiny) przekazują informacje do centralnego systemu nerwowego, które scalane tam, wytwarzają percepcje 'dolegliwości'. Człowiek, który ma zaburzenia doznań ze strony ciała może nie być w stanie odczuwać prawidłowo 'dolegliwości chorobowych'. Bywa tak w zaburzeniach czucia, co predysponuje do przypadkowych, częstych poparzeń, bywa tak w chorobie Alzheimera i otępieniu naczyniopochodnym oraz w licznych zaburzeniach świadomości.
1.4 Czynniki chorobotwórcze
czynniki fizyczne
starzenie się organizmu
uraz mechaniczny
uraz psychiczny
wada genetyczna
czynniki chemiczne (zatrucia)
czynniki zakaźne
czynniki środowiskowe
1.5 Klasyfikacja chorób
choroby genetyczne
choroby wywołane urazem lub przeciążeniem
choroby psychiczne
choroby autoimmunologiczne
choroby z niedożywienia, przekarmienia lub niedoborów pokarmowych
choroby hormonalne
choroby pasożytnicze parazytozy
choroby o nieznanej przyczynie (etiologii)
Choroby klasyfikuje się względu na:
etiologię:
o zakaźne
o niezakaźne
podstawy anatomiczno-topograficzne:
o serca
o nerek
o płuc
wiek i płeć:
o kobiece
o podeszłego wieku
o wieku dziecięcego
zasięg zmian chorobowych:
o czynnościowe
o zwyrodnieniowe
mechanizmy czynnościowe:
o alergiczne
o zwyrodnieniowe
dyscypliny medyczne:
o chirurgiczne
o internistyczne
dziedziczne
wrodzone
1.6 Przebieg choroby
I. OKRES UTAJENIA (dla chorób zakaźnych OKRES WYLĘGANIA) Trwa od zadziałania czynnika chorobotwórczego do wystąpienia objawów.
II. OKRES ZWIASTUNÓW (prodromalny) Trwa od pojawienia się pierwszych objawów do pełnego rozwoju objawów klinicznych. Okres ten może kończyć się wyzdrowieniem, ponieważ mechanizmy obronne ustroju mogą być bardzo silne i zahamować rozwój choroby.
III. OKRES JAWNY To okres, w którym występują podstawowe objawy choroby.
IV. OKRES ZDROWIENIA To okres kiedy, następuje przesilenie i rozpoczynają się wycofywać podstawowe objawy choroby.
V. WYZDROWIENIE Pełne wyzdrowienie oznacza likwidację wszystkich zaburzeń i przywrócenie pełnej funkcji ustroju.
2. Choroby zakaźne
2.1 Ogólne informacje
Choroby zakaźne, choroby infekcyjne - grupa chorób ludzi, zwierząt i roślin, będących następstwem zakażenia ustroju czynnikiem zakaźnym i złamania sił odpornościowych organizmu (lub w odwrotnej kolejności) lub obecności w organizmie bioaktywnych toksyn (jadów) drobnoustrojów.
Do niedawna mianem choroby zakaźnej określano choroby wywoływane także przez robaki (np. owsica), pierwotniaki (np. malaria) i małe stawonogi (np. wszawica). Obecnie te choroby nazywane są chorobami pasożytniczymi.
Choroba zakaźna, która może łatwo przenosić się pomiędzy organizmami (czy to ludzkimi czy zwierzęcymi) w sposób pośredni lub bezpośredni nosi nazwę choroby zaraźliwej.
2.2 Czynniki etiologiczne i postacie
Przyczyną chorób zakaźnych mogą być następujące czynniki etiologiczne:
wiroidy zakażające tylko rośliny
wirusy
priony
bakterie
riketsje
grzyby
Zdolne do wywołania choroby są jednak tylko niektórzy przedstawiciele wymienionych grup. W dużej części zależy to od zdolności do wywołania choroby danego patogenu, a także od odporności własnej pacjenta, dawki i wirulencji czynnika zakaźnego oraz wpływu dodatkowych czynników. W obecnych czasach, gdy AIDS występuje epidemicznie, a część zakażeń powodowana jest przez pewne działania medyczne (zakażenia jatrogenne, np. przez obniżanie odporności organizmu przy przeszczepach) niemożliwym jest określenie ściśle grupy patogennych drobnoustrojów.
Powszechnie stosowany jest podział na:
choroby bakteryjne
choroby wirusowe
grzybice
riketsjozy
choroby prionowe (zakaźne encefalopatie gąbczaste (TSE))
jadzice - choroby wywołane przez jady
Dokładniejszy podział na krętkowice, chlamydiozy itd. jest mało powszechny.
2.3 Droga szerzenia się
Rezerwuarem zarazków (pierwsze ogniwo łańcucha epidemiologicznego) jest najczęściej organizm chory (np. w przypadku ospy prawdziwej człowiek, gruźlicy - zwierzę lub człowiek, mozaiki tytoniowej - roślina) lub nosiciel (np. w przypadku duru brzusznego). Rzadziej źródłem zakażenia jest materia nieożywiona (np. gleba jest źródłem tężec). Do zakażenia jakiegoś organizmu może dojść różnymi drogami (II ogniwo), co niekoniecznie wiąże się z wywołaniem choroby, gdyż drobnoustroje chorobotwórcze mogą zostać zwalczone przez układ odpornościowy, wywołać nosicielstwo, itp. Możliwe jest także przeniesienie czynnika etiologicznego na osobniki z tego samego gatunku lub między gatunkami (III ogniwo). Przeniesienie patogenu na inny gatunek, np. w przypadku wścieklizny u ludzi, może być "ślepą uliczką" dla wywołujących tę chorobę RNA-wirusów.
2.4 Objawy i rozpoznanie
Objawy chorób zakaźnych są różne, a mówiąc dokładniej, są zależne od patogenu i stanu chorego. Większość chorób zakaźnych cechuje gorączka, choć nie jest to regułą (np. botulizm).
W rozpoznaniu dużą uwagę przywiązuje się do:
objawów obiektywnych (ze względu na fakt, że wiele zarazków manifestuje w swoisty, charakterystyczny tylko dla siebie, sposób np. czarna krosta - wąglik; plamkowo-grudkowa wysypka powstała w jednym "rzucie" - ospa prawdziwa; rumień wędrujący - borelioza itd.)
hodowli mikrobiologicznych
badań serologicznych.
czasem stosuje się także dodatkowe badania (RTG klatki piersiowej w infekcyjnych chorobach płuc).
2.5 Leczenie
Stosuje się leczenie przyczynowe nakierowane na hamowanie patogennych cech drobnoustrojów i dezaktywację toksyn pochodzenia biologicznego. Największe znaczenie na tym polu mają chemoterapeutyki, takie jak: antybiotyki, sulfonamidy, leki przeciwwirusowe, antytoksyny, a także niekiedy fagi. Stosuje się także leczenie objawowe mające na celu poprawę sił pacjenta.
Leczeniem rzadko występujących chorób zakaźnych, AIDS, zakażeń HBV i HCV, neuroinfekcji zajmują się lekarze chorób zakaźnych.
2.6 Profilaktyka
Profilaktyka chorób zakaźnych polega zasadniczo na unieszkodliwieniu źródeł zakażenia, ograniczaniu mechanizmów i dróg szerzenia, unikaniu wytwarzania lekooporności przez drobnoustroje, wzroście odporności populacji. Praktycznie sprowadza się to do:
izolacji (o ile jest w ogóle konieczna) i leczeniu ludzi chorych i nosicieli
poddawania kwarantannie zwierząt, osób i mienia podejrzanego o zakażenie/skażenie
izolacji, leczenia i przeprowadzania ubojów sanitarnych wśród zwierząt
kontrolowania osób pracujących z żywnością
przetwarzania żywności i wody
kontroli epidemiologicznej ludzi, zwierząt, ujęć wody itd.
używania sterylnego sprzętu medycznego
utylizacji jednorazowego sprzętu medycznego
przeprowadzania zabiegów dezynfekcyjnych
przestrzegania higieny osobistej
używania środków ochrony osobistej
prowadzenia szczepień i (historycznej już) wariolizacji
dobierania antybiotyków na podstawie antybiogramów
2.7 Historia chorób zakaźnych
Choroby zakaźne towarzyszyły życiu od samego początku, choć w dziejach Ziemi są zjawiskiem stosunkowo młodym. Na szczątkach pierwotnych ryb paleopatolodzy stwierdzili próchnicę zębów. Najwcześniejsze odkrycia archeologiczne, świadczące o tym, że ludzie chorowali na choroby infekcyjne, datuje się na okres plejstocenu, jednak największy rozwój przypadł na neolit wywołany przez rozwój rolnictwa i hodowli zwierząt (osiadły tryb życia). Opisy chorób zakaźnych, proponowane leczenie i profilaktyka pojawiały się już w Starożytnych Chinach, a także później w Księgach Hipokratesa. Już w tamtych i późniejszych czasach, mimo powszechności teorii samorództwa, prawidłowo wskazywano niektóre metody walki z tymi schorzeniami, np. izolację chorych. Odkrycie przez Leeuwenhoek'a bakterii niewiele w tej kwestii zmieniło. Dopiero w 1796 roku w Europie (w Chinach metoda znana kilka wieków przed naszą erą) pojawiła się pierwsza szczepionka. W 1892 niemiecki bakteriolog Robert Koch przedstawił zestaw postulatów, zwanych postulatami Kocha, które głosiły:
patogen musi zostać wyizolowany z zainfekowanego organizmu i mieć związek ze zmianami patologicznymi
patogen wyizolowany od osoby chorej musi wywołać tą samą chorobę po zakażeniu nim zdrowego człowieka lub zwierzęcia
Krokiem milowym okazały się prace Louisa Pasteura: obalenie samorództwa, pasteryzacja, szczepionka przeciw wściekliźnie i inne. Największe jednak, pole walki z chorobami zakaźnymi powstało po odkryciu przez A. Fleminga i jego współpracowników pierwszego na świecie antybiotyku.
W XX i XXI wieku w krajach rozwiniętych opanowano większość chorób zakaźnych, jednak poważnym problemem stały się oporne na działanie antybiotyków szczepy drobnoustrojów, a także pojawiające się nowe schorzenia wywoływane przez nieznane lub nierozpoznane do tej pory patogeny.
Od lat 80. XX wieku w wielu krajach rozprzestrzeniły się zakażenia ludzkim wirusem upośledzenia odporności (HIV), innym zagrożeniami które stały się poważnym zagrożeniem pod koniec XX wieku to wariant choroby Creutzfeldta-Jakoba i SARS.
Należy zauważyć, że w związku z zagrożeniami aktami bioterroryzmu na nowo może pojawić się zagrożenie zachorowaniami na choroby zakaźne, które dawno zostały opanowane, np. wąglik czy ospa.
Zgony z powodu schorzeń zakaźnych i pasożytniczych stanowią ok. 25% wszystkich zgonów na naszej planecie. Nadal nie rozwiązanymi problemami w skali globalnej są: gruźlica, schistosomatoza i malaria.
3. Choroby pasożytnicze
3.1 Ogólne informacje
Choroby pasożytnicze (Parazytozy) są to choroby wywoływane przez pasożyty.
Do najgroźniejszych pasożytów w Polsce należą: włosień, toksoplazma i tasiemiec bąblowcowy. Do najczęściej spotykanych: inne tasiemce, glista, owsiki i giardia. Aby uniknąć zarażenia pasożytami, trzeba między innymi powstrzymać się od jedzenia surowego mięsa, myć owoce i warzywa przed jedzeniem i przestrzegać podstawowych zasad higieny osobistej.
Pasożyty atakują różne narządy w ciele i na ciele człowieka. Najczęściej są to:
przywra krwi (atakuje krew)
przywra płucna (atakuje płuca)
włosień kręty (atakuje mięśnie)
motylica wątrobowa (atakuje wątrobę)
ogoniastek jelitowy (atakuje jelito cienkie)
glista ludzka (atakuje jelito cienkie)
świerzbowiec (atakuje stopy)
włosogłówka (atakuje jelito grube)
4. Choroby nowotworowe
4.1 Ogólnie o nowotworach
Nowotwór (łac. neoplasma, skrót Npl) - grupa chorób w których komórki organizmu dzielą się w sposób niekontrolowany przez organizm, a nowo powstałe komórki nowotworowe nie różnicują się w typowe komórki tkanki. Utrata kontroli nad podziałami jest związana z mutacjami genów kodujących białka uczestniczące w cyklu komórkowym: protoonkogenami i antyonkogenami. Mutacje te powodują, że komórka wcale lub niewłaściwie reaguje na sygnały z organizmu. Powstanie nowotworu złośliwego wymaga kilku mutacji, stąd długi, ale najczęściej bezobjawowy okres rozwoju choroby. U osób z rodzinną skłonnością do nowotworów część tych mutacji jest dziedziczona.
Przed leczeniem nowotworu za pomocą naświetlań wskazane jest zdeponowanie spermy w specjalnych bankach spermy. Pozwoli to na posiadanie w przyszłości własnego potomstwa, nawet po leczeniu onkologicznym.
4.2 Rodzaje nowotworów
nowotwór łagodny (neoplasma benignum)
nowotwór złośliwy (neoplasma malignum)
nowotwór anaplastyczny (neoplasma anaplasticum)
mięsak (sarcoma)
rak (carcinoma)
potworniak (teratoma)
nowotwór miejscowo złośliwy
4.3 Leczenie
chemioterapia - jest to metoda systemowego leczenia nowotworów złośliwych za pomocą leków cytostatycznych. Dziedziną medycyny zajmującą się chemoterapią nowotworów jest onkologia kliniczna podstawowa specjalizacja, tzn. specjalizacja, którą wybiera się po ukończeniu studiów. W szerszym znaczeniu jest to używanie syntetycznych związków chemicznych w leczeniu chorób. W leczeniu nowotworów stosuje się także leki hormonalne, leki celowane molekularnie (np. erlotynib, imatinib) i przeciwciała monoklonalne.
Radioterapia - metoda leczenia za pomocą promieniowania jonizującego. Stosowana w onkologii do leczenia choroby nowotworowej oraz łagodzenia bólu związanego z rozsianym procesem nowotworowym, np. w przerzutach nowotworowych do kości. Radioterapia jest podspecjalnością lekarską w obrębie onkologii.
leczenie chirurgiczne
hipertermia miejscowa - hipertermia jest stanem organizmu, lub jego części, w którym temperatura tkanki/tkanek przekracza aktualną nastawę systemu termoregulacji organizmu.