Sandomierz
Wyżyna Sandomierska. Zajmuje wschodnią część Wyżyny Kielecko-
Sandomierskiej, pod względem geologicznym stanowiąc przedłużenie Gór
Świętokrzyskich, różniąc się jednak od nich wysokością i występującym tu
krajobrazem. Wyżyna jest stosunkowo płaska, zwłaszcza w obrębie wysoczyzn,
pokryta grubą warstwą lessu. W przeciwieństwie do Gór Świętokrzyskich jest to
kraina rolnicza, prawie bezleśna. Wyżynę rozcinają rzeki: Koprzywianka, Opatówka,
Gorzyczanka. W ich dorzeczu wykształciła się gęsta sieć wąwozów. Wysokość
wyżyny nie przekracza 300 m n.p.m. a powierzchnia jej obejmuje 1140 km2
Główne ośrodki miejskie to Sandomierz i Opatów.
Krainy geograficzne: Wyżywa Kielecko-Sandomierska, w tym Wyżyna Sandomierska na której położony jest Sandomierz, wraz ze wzgórzami w obrębie zabudowy miejskiej, leżące na krawędzi wyżyny wzgórza: Góra Armata, Łysa i Góra oraz bardzo ciekawy pod względem przyrodniczym obszar rezerwatu "Góry Pieprzowe" Nizina Sandomierska (z doliną rzeki Wisły).
Ślady pierwszej obecności człowieka na tych terenach, znalezione w wykopaliskach archeologicznych, pochodzą z neolitu. Osada - w X w. na terenie wzgórza zamkowego, od XI wieku gród, siedziba książęca oraz miasto wojewódzkie. Obok zbudowanego później Domu Długosza powstał w sąsiedztwie drugi gród, który dał początek miastu. Dzięki położeniu nad Wisłą, w miejscu przeprawy szlaku handlowego z Europy Zachodniej na Ruś, Sandomierz szybko zyskiwał na znaczeniu. W okresie rozbicia dzielnicowego był stolicą Księstwa Sandomierskiego a przez około 700 lat również miastem wojewódzkim Pierwszym władcą (w okresie od 1146 do 1166) był Henryk Sandomierski, syn Bolesława Krzywoustego. Pierwsza inicjatywa lokacyjna na prawie niemieckim dotycząca Sandomierza miała miejsce przed rokiem 1243. Miasto zostało zdobyte przez Tatarów w 1259 za czasów Piotra z Krępy, o czym wspominają Pieśni Sandomierzanina. Za namową Wasylka Romanowicza w 1260 miasto poddało się Tatarom Burundaja. Po zniszczeniach w czasie najazdów tatarskich, ponowna lokacja w 1286 r. nadana przez Leszka Czarnego. Ponownie handel odegrał ważną rolę w rozwoju miasta w XV wieku
Sandomierz był miastem królewskim przez które przebiegały ważne szlaki handlowe, w tym na Ruś i na Węgry. Posiadał liczne przywileje handlowe, z których najważniejszym było prawo składu.
Sandomierzanie mieli też przywilej handlu niektórymi towarami na terenie Rusi i Węgier.
(Sandomierz leżał na trasie drogi wiślanej związanej z handlem zbożem). XV - XVII wiek to okres częstych pobytów dworu i króla w Sandomierzu, czas zjazdów szlacheckich. Bywał tu m.in. król Zygmunt II August zapraszany przez starostę sandomierskiego i hetmana wielkiego koronnego Jana Amora TarnowskiegoW 1570 r. miał miejsce zjazd reprezentantów działających w Polsce nurtów reformacji, w wyniku którego doszło do podpisania tzw. zgody sandomierskiej - porozumienia w obronie przed kontrreformacją. Okres wojen szwedzkich to ponowny upadek miasta spowodowany zniszczeniami.W okresie zaborów Sandomierz stał się miastem pogranicznym między Królestwem Polskim a Galicją i stracił swoje znaczenie administracyjne, a także gospodarcze. Dodatkowo został dość poważnie zniszczony przez pierwszą wojnę światową.
Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę miasto wyrwało się ze stagnacji i zaczęło się prężnie rozwijać. Według planów Eugeniusza Kwiatkowskiego z 1935 miało wkrótce stać się stolicą Centralnego Okręgu Przemysłowego z ponad 100 tys. mieszkańców. W 1939 r. miał stać się stolicą nowego województwa. Plany te zniweczyła II wojna światowa.Wojska radzieckie wkroczyły do Sandomierza 18 sierpnia 1944. Miastu oszczędzono zniszczeń wojennych. W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do województwa tarnobrzeskiego. Obecnie jest średniej wielkości miastem powiatowym w województwie świętokrzyskim i ważnym ośrodkiem turystycznym. Przez miasto przebiegają turystyczne szlaki: cysterski, św. Jakuba, Via Jagiellonica, Architektury Drewnianej.
Budynki w obrębie zabudowy Sandomierza: obszar Starego Miasta, w tym najbliżej położony
wśród zabudowy staromiejskiej kościół św. Ducha, za bramą w niedalekiej odległości kościół
św. Michała wraz z budynkami dawnego klasztoru benedyktynek, nieco dalej na wzgórzu "Czwartek"
wśród zieleni kościół św. Józefa, a w obrębie starego miasta: Ratusz z Rynkiem, kamieniczki,
synagoga, Bazylika Katedralna, Collegium Gostomianum (najstarsza nieprzerwanie działająca
szkoła), zamek. Poza Starym Miastem w pewnej odległości na Wzgórzu Świętojakubskim - kościół
św. Jakuba (najstarszy w Sandomierzu- ponad 800 lat historii kościoła o tym wezwaniu), nieco
wyżej na kolejnym wzgórzu kościół św.Pawła.
Dom Długosza w Sandomierzu - XV-wieczny budynek księży misjonarzy ufundowany przez Jana Długosza znajdujący się w Sandomierzu przy ulicy Jana Długosza 9.Dom Długosza w Sandomierzu , został wybudowany przez mistrza Jana z Krakowa w 1476 roku w późnogotyckim stylu. Budynek wzniesiono na kamiennym podmurowaniu z cegły o tzw. polskim układzie gotyckim i ozdobiony został nieregularnymi rombami ułożonymi z zendrówki. W budynku znajduje się obszerna sień do której prowadzą dwa portale gotyckie. Nad południowym portalem (od strony katedry) znajduje się ozdobna tablica z herbem Długosza, Wieniawą opatrzony datą 1476.W XVI wieku budynek został ozdobiony attyką. W następnym wieku dom został ponownie przebudowywany a od 1819 roku był w posiadaniu ks. misjonarzy. W wieku XIX po rozwiązaniu zgromadzenia budynek popadł w ruinę. Dopiero w latach 1934-1936, z inicjatywy biskupa Włodzimierza Jasińskiego, rozpoczęto gruntowną restaurację budynku dla potrzeb Muzeum Diecezjalnego, w wyniku których zrekonstruowano dach, szczyty oraz detale, portale i obramowania okien, nieliczne oryginalne fragmenty zachowano wmurowując je w ściany. Dawna duża sień ze względów funkcjonalnych została podzielona na dwie części. Z okresu XV-wiecznego do dnia dzisiejszego zachował się charakterystyczny wielotraktowy układ, schody na piętro wykonane w grubości muru, obramienia otworów wykonane z białego piaskowca. Od 1936 roku w budynku mieści się Muzeum Diecezjalne sztuki Kościelnej.
Bazylika katedralna Narodzenia NMP w Sandomierzu - kościół gotycki wzniesiony ok. 1360, rozbudowany w poł. XV w. Barokowa fasada świątyni pochodzi z 1670. W latach 1708-1776 nastąpiła barokizacja wnętrza. Pod koniec XIX w. katedrę odnowiono wg wytycznych ks. J. Karsznickiego (m.in. okładzina elewacji z cegły). Katedra od 1818, bazylika mniejsza od 1960.
Wyposażenie wnętrza późnobarokowe i rokokowe (ołtarz główny późnobarokowy z czarnego inkrustowanego marmuru, ołtarze boczne rokokowe rzeźbił M. Polejowski . Polichromie w prezbiterium i na ścianach, w stylu bizantyjsko-ruskim z 1. poł. XV w., odkrywane stopniowo i odnawiane w latach 1887-1934, na sklepieniu przez J. Makarewicza 1933, w nawach J. Bukowskiego 1935-1939. Ściany naw bocznych obudowane są boazerią z obrazami 1708-1737, malowanymi przez K. de Prevot, przedstawiającymi m.in. rzeź ludności Sandomierza przez Tatarów oraz mord rytualny. W katedrze znajdują się liczne nagrobki.
Historia
1148 - najstarszy znany zapis dotyczący świątyni ufundowanej prawdopodobnie przez Bolesława Krzywoustego około roku 1120 - pochodzący z bulli papieża Eugeniusza III.
1191 - Kazimierz Sprawiedliwy nadaje kościołowi prawa kolegiaty. Pierwszym prepozytem kolegiaty został Wincenty Kadłubek, kustoszem natomiast Czesław Odrowąż.
1303 - kolegiata zostaje ograbiona. Inspiracja przypisywana jest Janowi Muskacie.
ok. 1360 - przebudowa świątyni w stylu gotyckim.
1375 - biskup Florian Mokrski funduje ołtarz św. Jadwigi.
Pochowani w katedrze
Marcin z Urzędowa (zm. 22 czerwca 1573)
Podziemna Trasa Turystyczna Dla potrzeb rozwijającego się ośrodka handlowego, konieczne były odpowiednie magazyny. Stąd też pod miastem powstawały piwnice drążone w skale lessowej z przeznaczeniem na składy towarów (wino, sól, śledzie). Gdy wzrastały potrzeby kopano piwnice na różnych poziomach, podkopywano się pod ulice, rynek, a czasem pod sąsiednie kamienice.
Trasa prowadzi pod 8 kamienicami, pod ulicami Opatowską, Oleśnickich i Bartolona oraz pod Rynkiem. Ma 470m długości, najgłębsze wyrobiska znajdują się na głębokości 12m pod płytą Rynku. Trasa obejmuje 34 komory na różnych poziomach. Latem temperatura w najgłębszym chodniku jest dużo niższa od tej na powierzchni i wynosi 12-14oC. Zimą natomiast temperatura w piwnicach jest wyższa niż na powierzchni ziemi.Z Sandomierskimi lochami wiąże się legenda o Halinie Krępiance
Ratusz w Sandomierzu - wzniesiono wkrótce po najeździe Litwinów w 1349 r. Pierwotnie gotycki, był budowlą na planie kwadratu zwieńczoną wysoką, ośmioboczną wieżą. Część południowa, najstarsza (na niej zegar słoneczny) pochodzi z tego okresu. W XVI w. został rozbudowany w formę wydłużonego prostokąta, a następnie zwieńczony attyką. Wieża została dobudowana w wieku XVII. W ratuszu mieści się oddział Muzeum Okręgowego, Urząd Stanu Cywilnego, w podziemiach klub "Lapidarium". Obok znajduje się wyjście z trasy podziemnej.
Z XVI w. pochodzi attyka trójstrefowa. Naroża attyki zdobią głowy przedstawiające cztery stany. W nocy podświetlone elementy zwieńczenia attyki rzucają cień na wieżę i można dostrzec dwie postacie na jej tle.Na ścianie południowej ratusza znajduje się zegar słoneczny wykonany w technice sgraffito przez Tadeusza Przypkowskiego (1958), byłego właściciela muzeum zegarów w Jędrzejowie . Od strony wschodniej przed ratuszem stoi figura Matki Boskiej Niepokalanej z 1776 r. wniesiona na pamiątkę misji świętej w 1770 r. O godzinie 12.00 z wieży ratuszowej rozbrzmiewa hejnał sandomierski.
Wąwóz Świętej Królowej Jadwigi w Sandomierzu - około 0,5 kilometrowy wąwóz lessowy położony w południowo-zachodniej części miasta między ulicami Staromiejską a Królowej Jadwigi Maksymalna wysokość u jego wylotu wynosi ponad 10 m . W bezpośrednim sąsiedztwie Wąwozu przebiega Małopolska Droga św. Jakuba. Tuż obok Wąwozu na Wzgórzu Świętopawłowym znajduje się kościół Nawrócenia św. Pawła Apostoła. Według legendy miejsce to często odwiedzane było przez królową Jadwigę, która była częstym gościem pobliskiego kościoła św. Jakuba, stąd też wąwóz ten nazwano jej imieniem. Wśród drzew dominują drzewa liściaste, w tym lipy, klony, wiązy, akacje, a czarny bez jest najpospolitszy wśród krzewów
Zamek królewski w Sandomierzu - budowla wzniesiona na skarpie wiślanej w Sandomierzu przez Kazimierza Wielkiego, rozbudowana w XVI wieku. XIV-wieczny zamek został zbudowany na miejscu grodu warownego istniejącego już w X-XI wieku. W latach 1146-1166 był siedzibą syna Bolesława Krzywoustego - księcia Henryka Sandomierskiego. Nie wiadomo jednak jak wyglądała warownia przez niego wybudowana. Gotycki zamek wzniesiony przez Kazimierza Wielkiego pozostawił swój ślad w fundamentach ośmiobocznej południowej wieży narożnej, która jest najstarszą częścią zabytku. Została wzniesiona za panowania Kazimierza Jagiellończyka w XV wieku i stanowiła integralną część z tzw. Wielkim Domem - siedzibą księcia. Za czasów Zygmunta Starego, a następnie Zygmunta Augusta, zamek został rozbudowany. Z tej budowli przetrwała część łącząca dwie narożne wieże. Nad wejściem od wschodniej strony zachowała się tablica elekcyjna Zygmunta Starego, data 1520 i kartusz z orłem zygmuntowskim. Elewacja tego fragmentu wykonana była ze specjalnie wypalanej cegły zendrówki, układanej w romby. Budowniczym nadzorującym był mistrz Benedykt, zwany Sandomierskim (Sandomierzaninem), będący na usługach dworu królewskiego. Jego dziełem były, m.in. dwukondygnacyjne arkadowe krużganki wokół zamkniętego dziedzińca. Wnętrza z czasów królewskich nie zachowały się. Uległy przeróbce lub zniszczeniu.W czasie wojen ze Szwecją zamek został wysadzony w powietrze przez uciekającą załogę z komendantem Sinclerem. Zginęło wówczas około pięćdziesięciu Polaków, którzy pierwsi wtargnęli do opuszczonego przez wroga zamku. Ocalałe wówczas skrzydło jest tym, które przetrwało do dziś i tylko ono było odbudowywane za czasów Jana III Sobieskiego.Po trzecim rozbiorze Polski austriacki zaborca przeznaczył budynek w 1795 na więzienie i siedzibę sądu. Więzienie zlikwidowano dopiero w 1959.Obecnie w odrestaurowanych pomieszczeniach zabytkowej budowli ma siedzibę Muzeum Okręgowe w Sandomierzu.
Zespół klasztorny Dominikanów w którego skład wchodzą : Kościół św. Jakuba Apostoła w , Klasztor oo. dominikanów (konwent Świętego Jakuba), Sanktuarium Błogosławionego Sadoka i 48 Towarzyszy Męczenników oraz Sanktuarium Matki Bożej Różańcowej rzymskokatolicki kościół ceglany z XIII wieku, prawdopodobnie zbudowany razem z budynkami klasztornymi w 1236 roku.
Decyzją Iwona Odrowąża, biskupa krakowskiego od 1226 roku - jak podaje Jan Długosz w Liber beneficiorum - kościół jest siedzibą konwentu dominikańskiego. Sandomierski klasztor jest drugim po krakowskim konwencie Świętej Trójcy klasztorem dominikańskim w Polsce i jednym z najstarszych klasztorów dominikańskich w Europie (założony 10 lat po zatwierdzeniu reguły zakonnej). Współczesna XIII wieczna świątynia stoi na miejscu jeszcze starszego kościoła. Według Kadłubka kościół św. Jakuba został ufundowany przed 1211 rokiem przez piastowską księżniczkę Adelajdę Kazimierzównę, córkę Kazimierza II Sprawiedliwego, księcia krakowskiego. Współczesny kościół św. Jakuba stoi na miejscu jeszcze wcześniejszej świątyni. W związku z tym, iż brak źródeł pisanych na ten temat, istnieje domniemanie, że drewniana kaplica mogła powstać w czasach chrystianizacji Polski (pewne jest, że po 966 roku w Sandomierzu powstały murowane kościoły św. Jana i św Mikołaja, brak źródeł na istnienie w tym czasie murowanej świątyni jakubowej). Świątynia z całą pewnością związana była z szlakami św. Jakuba, gdyż na odcinku Sandomierz-Kraków znajduje się w linii prostej 7 kościołów pw. św. Jakuba w odległości co ok. 30 km (największe nasilenie pielgrzymkowego ruchu w ramach Camino de Santiago datuje się na XI-XIV wiek). Płyty nagrobne sugerowałyby związek kościoła z wyprawami krzyżowymi (przeciw Prusom, do Ziemi Świętej lub być może nawet do walk w obronie Grobu św. Jakuba w Santiago de Compostela). Kościół mógł też powstać jako votum dziękczynne po powrocie księcia Henryka Sandomierskiego z Ziemi Świętej, czyli między 1155 (powrót z Palestyny) a 1166 rokiem (śmierć). Wiadomo, że Wzgórze Staromiejskie było terenem wczesnego osadnictwa i istniał tam stary cmentarz, a w tamtym okresie cmentarze ściśle związane były z kościołami, a więc być może istniał tam jeszcze starszy drewniany kościół. Jest to jeden najstarszych kościołów w całości wzniesionych z cegły na terenie Polski i ma status zabytku zerowej klasy. Cegła została ułożona w układzie wendyjskim. Jest przykładem połączenia sztuki romańskiej i gotyckiej, stanowi unikatową formą przejściową pomiędzy tymi dwiema epokami, stąd znacznie bardziej poprawne jest określenie kościoła św. Jakuba w Sandomierzu jako przykład sztuki romańsko-gotyckiej.
Kościół jest orientowany, zbudowany jest na planie trójnawowej bazyliki, bez transeptu, z wydłużonym prezbiterium. Dwudzielny portal i okna są zakończone półkoliście, okna są stosunkowo wąskie, co stanowi o jego romańskim charakerze. Gotyckie elementy to sklepienia krzyżowo-żebrowe i wydłużone okna. Kościół kryty jest stropem drewnianym. Kościół i klasztor mają charakter budowli obronnej. Jednymi z najnowszych elementów są witraże powstałe na początku XX wieku, wkomponowujące się jednak w surowość ceglanego kościoła. Są one wynikiem przeprowadzonych prac remontowych z lat 1905 - 1915, będące koniecznością po pożarze z 1905 roku. W zakrystii znajdują się nieliczne pozostałości wczesnogotyckiej polichromii. Kolejne prace restauracyjne prowadzono w latach 90. XX wieku i miały one na celu zabezpieczenie ścian kościoła. Współczesny ołtarz oraz żyrandole zaprojektował Wiktor Zin. W prezbiterium główny, kaplicę św. Jacka i chór wkomponowano witraże zaprojektowane przez Karola Frycza. W prezbiterium znajdują się portrety (m.in.: Wizja św. Jacka, Tomasza z Akwinu, Marii Magdaleny, Urszuli, Katarzyny Aleksandryjskiej). Na ścianie południowej znajduje się obraz patrona - św. Jakuba Apostoła. Z tyłu znajdują się dwie figury dominikanów (Jacka i Czesława).
Brama Opatowska - gotycka brama wjazdowa z XIV w. ulokowana w Sandomierzu. Zwieńczona renesansową attyką. Ufundowana przez Kazimierza Wielkiego.
Jest jedyną zachowaną bramą spośród czterech, które prowadziły niegdyś do Sandomierza. Poza Opatowską do miasta prowadziły jeszcze bramy: Zawichojska, Lubelska i Krakowska oraz dwie furty, spośród których zachowała się jedna - Dominikańska, nazywana Uchem Igielnym.
*Brama Opatowska została wykorzystana jako scenografia w teledysku Anny Jantar do utworu "Nic nie może wiecznie trwać".
Imprezy
,,Księstwo Sandomierskie” - Cykl imprez rycerskich organizowanych przez chorągiew rycerstwa ziemi sandomierskiej które obejmują : widowiska historyczne, musztrę paradną bojową uroczystą zmianę wart a także pokazy teatru i tańca dawnego. Imprezy organizowane od maja do września.
Wianki - Noc Świętojańska- impreza plenerowa nawiązująca do starej tradycji zabaw podczas najdłuższej nocy w roku. Tego wieczoru organizowane są liczne atrakcje, konkursy w tym na najpiękniejszy wianek. Impreza organizowana 22.06.
Dni Sandomierza - Święto Miasta wraz z Sandomierską Truskawkowa Niedziela - impreza plenerowa konkursy i zabawy dla dzieci prezentacje lokalnych zespołów artystycznych oraz koncerty gwiazd polskiej sceny muzycznej. Impreza organizowana 23-24. 06.
Jarmark Jagielloński i Festyn Rycerski- festyn z udziałem twórców rękodzieła artystycznego bractw rycerskich oraz setek pasjonatów narodowej tradycji i kultury
- inscenizacje historyczne żywe szachy pokazy walk rycerskich tańca dworskiego koncerty muzyczne. Impreza Organizowana 07-08.07.