Bajronizm - termin użyty po raz pierwszy przez XIX-wieczną krytykę literacką na określenie kilku charakterystycznych cech wczesnej twórczości angielskiego poety, George Gordona Byrona.

W późniejszym czasie prąd społeczno-kulturowy powstały, także pojęcie opisujące pewną postawę wewnętrzną, model zachowania. Pojęcie to odnosi się głównie do literatury i związane jest ze stworzonym przez G. G. Byrona modelem bohatera romantycznego.

Bajronizm cechuje:

* bunt przeciwko przyjętym wzorcom kulturowo społecznym - bohater to buntownik, charakterystyczny w literaturze romantycznej

* samotność, skłócenie z otoczeniem - wyalienowanie

* indywidualizm, okazywany na wszelkich możliwych płaszczyznach

* rozdarcie wewnętrzne, wieczne cierpienie

* dwuznaczność moralna

* skłonność do zemsty

W Polsce model bohatera bajronicznego powielali Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki i inni literaci.

Ballada - wierszowana opowieść, łącząca w sobie cechy liryki (nastrojowość, emocjonalność), epiki (fabuła, narrator) i dramatu (dialogi, akcja), której tematem są niezwykłe wydarzenia. Jest gatunkiem synkretycznym. Jej nazwa pochodzi od włoskiego ballare (tańczyć), co wskazuje na włosko-prowansalskie początki. Romantyczna ballada nawiązuje jednak do ludowych pieśni, które między XII a XIV w. pojawiły się w Danii i Szkocji. Pod koniec XVIII w. odkryli je miłośnicy folkloru. Wkrótce ballada stała się ulubionym gatunkiem poetów. Jej forma romantyczna wyróżnia się śpiewnością wiersza, nastrojowością, tajemniczością niejasno zarysowanych zdarzeń z interwencją złowrogich sił nadzmysłowych. Uwydatnieniu sensacyjności sprzyja konstrukcja narratora - zdziwionego światem - który przedstawia.

Ballada była charakterystyczna dla epoki romantyzmu.

Cechy ballad romantycznych:

* ludowość (obecność ludu - mieszkańców wsi, symbolika ludowa),

* obecność postaci fantastycznych (nimf, rusałek, duchów),

* przysłowia ludowe, złote myśli, które kształtują moralnie ludzi,

* przyroda jako żywy bohater,

* język stylizowany na język ludowy (elementy mowy potocznej i gwary),

* cały tekst ma charakter zwykłej, ludowej opowieści,

* autor (utożsamiony z narratorem) solidaryzuje się z ludem (mieszkańcy wsi),

* synkretyzm rodzajowy - utwór łączy w sobie elementy epiki, liryki i dramatu

Obecność przyrody :

* jest tłem dla wszystkich wydarzeń,

* tajemnicza, groźna i niesamowita, tworzy groźny nastrój,

* jest siłą sprawczą wydarzeń,

* jest surowym trybunałem osądzającym człowieka,

* stoi na straży wierności i lojalności, honoru i cnoty itp.,

* jest związana ze światem ludzkim,

Charakterystyczne ballady to np. "Pani Twardowska" lub "Świteź" Adama Mickiewicza.

Fantastyka - zjawiska nie mające oparcia w rzeczywistości, urojone, nadprzyrodzone, niezwykłe, będące wytworem fantazji. W literaturze romantycznej najczęściej pojawiają się duchy dobre i złe, które walczą ze sobą o bohatera itp. Fantastyka jest ściśle związana z romantycznym sposobem pojmowania świata (poszukiwanie prawdy za pomocą środków irracjonalnych, takich jak intuicja, wiara, instynkt, przeczucie). Sięganie do źródeł ludowych, do świata egzotycznego, do otoczonych pewną tajemniczością wieków średnich - stąd też rozpowszechnienie fantastyki, mistyki, orientalizmu i tajemniczości.

Elementy fantastyczne w literaturze romantycznej

- Król olch - umierający chłopiec widzi fantastyczną postać ubraną w piękne szaty. Są to typowe elementy ludowych baśni i wierzeń w siły pozaziemskie.

- Faust - uczestnictwo w akcji Boga, szatana, duchów złych i dobrych, wyobrażenia o świecie i życiu wzięte ze starogermańskich wierzeń ludowych, motyw mitologiczny, jak np. powołanie do życia wielkich herosów greckich: Heleny i Parysa, bóstw (Persefony), sabat czarownic w noc Walpurgi w górach Harzu, zaprzedanie duszy diabłu, wiara w ingerencję sił nadprzyrodzonych w życie ludzkie. Obrazy fantastyczne maja w większości charakter symboliczny, służą nie tylko jako tło rozgrywających się wydarzeń, ale podkreślaja dramatyzm poszukiwań bohatera, jego przemyśleń, walkę wewnętrzną itp.

- Romantyczność - zjawa zmarłego ukochanego widziana przez Karusię. Rozpatrywany motyw podkreśla wagę wierzeń ludowych.

- Lilije - funkcja magiczna kwiatów (kryją zbrodnię ); pojawienie się postaci zmarłego męża; pustelnik obdarzony nadprzyrodzoną mocą ( może wskrzesić zamordowanego)

- Świteź - wierzenia ludowe odnośnie Świtezi: zatopione miasto, kobiety, dzieci i starcy zamienieni w kwiaty i zioła , magiczna moc kwiatów, duchy pojawiające się żyjącym, odgłosy wydobywające się z dna jeziora, postać rusałki.

- Świtezianka - tajemnicze postacie nimf wodnych, pochłonięcie Strzelca przez wody jeziora, zaklęcie duszy w drzewo.

- Rybka - Krysia zamieniona w rybkę, przybywa co dnia by nakarmić pozostawione dziecko; zamienienie nowożeńców w głazy.

- Dziady II - duchy zmarłych, ptactwo uosabiające pokrzywdzonych ludzi; wiara w istnienie świata pozaziemskiego, w wymierzanie przez siły nadprzyrodzone sprawiedliwości; istoty pozagrobowe potraktowane przez lud jako zwykli ludzie, z którymi można porozmawiać, których można nakarmić.

- Dziady IV - częściowo fantastyczna postać Pustelnika-Gustawa-upiora

- Sonety krymskie - baśniowy świat władców wschodu, chanów ( np. zamarły pałac, ruiny)

- Dziady III - postacie duchów, diabły i anioły walczące o duszę Konrada, Widzenie księdza Piotra, Widzenie Ewy, Sen Senatora, zjawy Doktora i Bajkowa.

- Pan Tadeusz - fantastyczne zjawiska towarzyszące śmierci Jacka Soplicy.

- Kordian - "Przygotowanie" - scena ukazująca chatę Twardowskiego, w której znajdują się fantastyczne postacie: Czarownica, Szatan, Astaroth, Gehenna, Mefistofel, Twór, Archanioł, Chór Aniołów, Diabli (podobnie jak w Makbecie). Całe to miłe towarzystwo tworzy przywódców powstania listopadowego; Diabeł widziany przez Kordiana przy próbie zamachu, Mefistofel widziany później w szpitalu.

- Balladyna - baśniowy charakter całego dramatu, postacie fantastyczne takie jak: Goplana, Skierka, Chochlik będące przedmiotem wierzeń ludowych.

- Nie-Boska komedia - postacie metafizyczne występujące w I części - Anioł Stróż dający błogosławieństwo głównemu bohaterowi, Chór Złych Duchów przeklina Hrabiego; fantastyczny lot Męża za złudną "Dziewicą" (zjawą wysłaną przez Złe Duchy); powrót bohatera dzięki aniołom; w trzeciej części występuje metafizyczna postać Chrystusa.

Fantastyka w literaturze romantyzmu jest związana bardzo często z odwołaniami do wierzeń ludowych. Na wzór Szekspira romantycy wprowadzili postacie fantastyczne, zjawy i wizje do swoich utworów. Wystarczy przypomnieć Makbeta i jego majaki podczas uczty, na której pojawiają się widma zabitych i choćby Dziady.

Filomaci (gr. miłośnicy nauki) - tajne stowarzyszenie studentów i absolwentów Uniwersytetu Wileńskiego, o celach społeczno-patriotycznych i samokształceniowych działające w latach 1817-1823 (powstało 1.10.1817 r.), do momentu, gdy w wyniku śledztwa prowadzonego przez senatora Nikołaja Nowosilcowa wytoczono im proces, a potem zesłano do Rosji. Na zebraniach dyskutowali na temat piśmiennictwa polskiego i zagranicznego, cenili dzieła starożytnych pisarzy oraz filozofów oświeceniowych. Interesowała ich literatura współczesna jak i z dawnych epok. Pragnęli upowszechnić swe zasady i idee, co doprowadziło w 1820 roku do powstania Towarzystwa Filaretów.

Twórcami Filomatów byli m.in. Jan Czeczot, Józef Kowalewski, Onufry Pietraszkiewicz, Józef Jeżowski (prezes), Franciszek Malewski (syn rektora), Tomasz Zan i Adam Mickiewicz. Członkami byli Jan Sobolewski - fizyk i matematyk, Kazimierz Piasecki - prawnik, Wincenty Budrewicz - matematyk, ks. Dionizy Chlewiński, Stanisław Kozakiewicz - prawnik, Ignacy Domeyko - matematyk i fizyk, Teodor Łoziński - matematyk i fizyk.

Organizacja filomatów była zorganizowana na wzór wolnomularski.

Filareci, Zgromadzenie Filaretów (gr. philáretos - miłośnik cnoty moralnej) - tajne stowarzyszenie patriotyczne młodzieży wileńskiej, założone przez filomatów, działające w latach 1820-1823.

Jego prezydentem był Tomasz Zan. Zlikwidowane wskutek masowych aresztowań przez władze rosyjskie w roku 1823. W wyniku procesu 9 filaretów skazano na "wytransportowanie" w głąb Rosji: Mikołaj Kozłowski, Jan Heydatel, Jan Krynicki, Feliks Kołakowski, Jan Wiernikowski, Cyprjan Daszkiewicz, Hilary Łukaszewski, Jan Michaelewicz, Jan Jankowski.

Znani filareci

* Tomasz Zan

* Jan Czeczot

* Franciszek Malewski

* Adam Mickiewicz

* Aleksander Chodźko

* Ignacy Domeyko

* Antoni Edward Odyniec

* Onufry Pietraszkiewicz

* Józef Jeżowski

* Jan Wiernikowski

Gotycyzm, kierunek w literaturze preromantycznej, zapoczątkowany przez angielską powieść gotycką i powieść grozy z 2. połowy XVIII w. Nazwa “gothic tale” wywodzi się od podtytułu powieści H. Walpole'a Zamek Otranto.

Gotycyzm posługuje się chętnie tajemniczością, krwawymi intrygami, fatalnymi tajemnicami, złowróżbnymi przepowiedniami, klątwami rodowymi oraz sadystycznymi osobnikami, gnębiącymi szlachetnych bohaterów i kochanków - nierzadko psychopatami cierpiącymi na rozdwojenie jaźni.

W Polsce gotycyzm pojawił się na początku XIX w. w postaci przekładów i przeróbek, jak powieść A. Radcliff Testament, czyli tajemnice Udolfa, wystawiona w adaptacji scenicznej w 1805. Także romantyczne dumy i tzw. ballady grozy, np. Alondzo i Helena J.U. Niemcewicza (1802, naśladowana z “ Mnicha” Lewisa).

Echa gotycyzmu pojawiały się w powieściach A. Mostowskiej, Ł. Rautenstrauchowej i we wczesnych utworach Z. Krasińskiego: Władysław Herman i dwór jego (tom 1-3, 1830), Grób rodziny Reichstalów (1828). Występował także w architekturze i malarstwie.

Mesjanizm - nurt w filozofii polskiej, którego największy rozkwit przypada na XIX wiek między powstaniami. Jest to specyficznie polska filozofia o tendencji do tworzenia spekulatywnych systemów metafizycznych z jednej strony i reformowania świata przez filozofię z drugiej. Także powszechny pogląd, że Polacy jako naród posiadają wybitne cechy osobowości, które w sposób szczególny wyróżniają ich pośród narodów świata. Jako taki ma wiele narodowych odpowiedników w innych krajach.

Adam Mickiewicz pędzla Walentego Wańkowicza

Na polskim gruncie idea mesjanizmu była popularna w sposób szczególny. W XVII i XVIII wieku wśród ludności żydowskiej dochodziło do powstania sekt opierających się na charyzmatycznym przywódcy obwoływanym przez współwyznawców mesjaszem. Być może ze względu na stały kontakt z kulturą żydowską, być może po prostu ze względu na głęboką religijność, już w okresie baroku zaczęły pojawiać się w filozofii sarmatyzmu pierwsze pierwiastki mesjanistyczne. Polski Naród, wywodzący się jakoby ze starożytnego ludu Sarmatów, miał mieć szczególną rolę w dziejach świata. Rzeczpospolita Obojga Narodów miała być przedmurzem chrześcijaństwa, azylem wolności i spichrzem Europy. Idee te wyraził najpełniej Wespazjan Kochowski w psalmach publicznych Psalmodii polskiej (Psalm V, Psalm VII, Psalm IX, Psalm XV, Psalm XXVI, Psalm XXXVI).

Mesjanizm romantyczny zrodził się z tradycji judeochrześcijańskich, ale odwoływał się do wizji umęczonego Jezusa Mesjasza (słowiańszczyzna, Polska) mającego zbawić i połączyć grzeszników (inne narody Europy).

Najważniejsze rysy filozofii mesjanistycznej, wspólne dla większości jego znanych przedstawicieli:

* przekonanie o istnieniu Boga osobowego

* wiara w wieczne istnienie duszy

* podkreślanie przewagi sił duchowych nad fizycznymi

* wizja filozofii i/lub narodu jako narzędzia do reformy życia i wybawienia ludzkości

* nacisk na wybitne metafizyczne znaczenie kategorii narodu

* twierdzenie, że człowiek może realizować się w pełni tylko w obrębie narodu jako obcowaniu duchów

* historyzm przejawiający się w twierdzeniu, że narody stanowią o rozwoju ludzkości

U Józefa Hoene-Wrońskiego, który wprowadził pojęcie mesjanizmu do polskiej filozofii, mesjaszem, który miał wprowadzić ludzkość w okres szczęśliwości, była filozofia. U głównego popularyzatora mesjanizmu w świadomości szerszej widowni (por. Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego), poety Adama Mickiewicza, była już nim Polska.

Orientalizm (z łac. orientalis - "wschodni") - szczególnie utrwalona w kulturze Zachodu forma egzotyzmu polegająca na uzewnętrznieniu i akcentowaniu w tworach kultury fascynacji kulturami Wschodu, zwłaszcza hinduską, japońską, arabską, perską, chińską.

Orientalizm występował czasem już w kulturze starożytnej. W kulturze średniowiecza, gdy Daleki Wschód był słabo znany, uznawano go za bajeczną krainę szczęśliwości i dostatku - w takiej postaci Wschód przedstawiony jest szczególnie często w romansie średniowiecznym, a także w epice barokowej.

Nową postać zainteresowanie Wschodem zyskało w literaturze oświecenia. Wschód służył w niej często jako "zwierciadło" cywilizacji Zachodniej - widać to np. w Listach perskich Monteskiusza, powiastkach Woltera, twórczości Jana Potockiego. Ponadto liczne prądy i motywy orientalne w sztuce, literaturze i zdobnictwie (np. chinoiserie) stanowiły w kulturze oświecenia element preromantyczny.

Druga połowa XVIII wieku przyniosła, szczególnie w Niemczech, szybki rozwój orientalistyki i zainteresowania Wschodem. Powstały też liczne przekłady z literatur orientalnych. Rozwój wiedzy o cywilizacjach Wschodu przyczynił się do powstania fali orientalizmu w literaturze romantycznej. Orientalność umożliwiała kreację pożądanych przez romantyków walorów literackich - niepospolitego bohatera, lokalnego kolorytu, bajecznego, odmiennego, tajemniczego i nieznanego świata. Obok ludowości orientalizm stał się jednym z podstawowych atrybutów literatury romantycznej (w tzw. "romantyzmie niskim" nabierając cech sztafażu), znajdując wyraz w krytyce literackiej Friedrica Schlegla i w twórczości najwybitniejszych pisarzy epoki - Goethego (np. Dywan Wschodu i Zachodu), Byrona (np. Giaur), Wiktora Hugo, w literaturze polskiej Mickiewicza (np. Sonety krymskie) i Słowackiego (np. Ojciec zadżumionych).

W epoce wiktoriańskiej szczególnie silne w kulturze europejskiej były motywy indyjskie - Indiami interesowali się Schopenhauer, Nietzsche, Deussen. Wzmogły się one znacznie w okresie modernizmu i symbolizmu, łącząc się ze spirytualizmem i ezoteryzmem. W tym samym okresie po raz pierwszy wielką popularność zobyła sobie kultura japońska. W literaturze polskiej przełomu XIX i XX w. orientalizm widoczny jest szczególnie mocno w twórczości Leśmiana, Antoniego Langego, Wincentego Koraba-Brzozowskiego, Wacława Rolicz-Liedera i Micińskiego

Powieść poetycka - gatunek literacki powstały w romantyzmie, należący do gatunków synkretycznych, łączący w sobie elementy dramatu, epiki i liryki. Powstanie powieści poetyckiej wiąże się z popularną w romantyzmie opozycją do poetyki klasycystycznej - młodzi twórcy chętnie naruszali jej surowe reguły. Powieść poetycka narodziła się w Anglii i dość szybko stała się popularna w całej Europie. Za jej twórców należy uznać Waltera Scotta (utwór: The Lord of the Isles) i George'a Byrona (utwory: Lara, Narzeczona z Abydos, Giaur). Pisana jest wierszem, występuje w niej narrator. Charakterystyczna dla niej jest fragmentaryczność fabuły, achronologiczność (inwersja czasowa fabuły), służące budowie tajemniczego nastroju. W wielu przypadkach akcja powieści dzieje się w średniowieczu, często na tle motywów orientalnych. Typowym bohaterem jest indywidualista targany sprzecznymi namiętnościami.

Przykłady w literaturze polskiej

* Adam Mickiewicz: Konrad Wallenrod, Grażyna

* Antoni Malczewski: Maria

* Juliusz Słowacki: Mnich, Arab, Żmija, Szanfary, Lambro, Jan Bielecki

* Seweryn Goszczyński: Zamek kaniowski

* Antoni Lange: Ilia Muromiec

Słowianofilstwo, kierunek ideologiczno-polityczny w Rosji, występujący w myśli społecznej i literaturze głównie w latach 1840-1870, głoszący, że najistotniejsze wartości narodowe wynikają z tradycji dawnej chrześcijańskiej Rusi (do czasów panowania Piotra I), później - także Słowiańszczyzny.

Podstawowe tezy słowianofilstwa sformułował w końcu lat 30. I.W. Kirejewski, a rozwinęli je m.in.: K.S. Aksakow, A.S. Chomiakow i J.F. Samarin. Odrzucając kategorycznie zbliżenie Rosji do kultury zachodniej, propagowali m.in. idee nacjonalistyczne i szowinistyczne, a także antypolskie.

Wzrost zainteresowania narodami słowiańskimi pod panowaniem tureckim i austriackim w związku z wojną krymską (1853-1856) spowodował przekształcenie się słowianofilstwa w panslawizm, który stał się jedną z wytycznych polityki zagranicznej, zmierzającej m.in. do zjednoczenia wszystkich Słowian wokół Rosji.

Słowianofile czescy i częściowo polscy upatrywali takich możliwości w zjednoczeniu pod berłem Habsburgów. W części polskiej literatury 1. połowie XIX w. (także naukowej) postulowano kulturalną i polityczną jedność Słowian oraz dopatrywano się szczególnych wartości doświadczeń historycznych Polski w dziejach Słowiańszczyzny (m.in. mesjanizm).

Werteryzm - model postawy bohatera literackiego, utrwalony w literaturze końca XVIII wieku i w pierwszej ćwierci XIX wieku, za sprawą powieści Johanna Wolfganga von Goethego Cierpienia młodego Wertera.

Bohatera werterycznego cechowały: wybujała wyobraźnia, uczuciowość, brak zdecydowanego działania, dążenie do samozagłady, widzenie świata przez pryzmat marzeń i poezji, niezgoda na konwencje obyczajowe i normy moralne, której towarzyszy pesymistyczne poczucie bezcelowości życia. Wyraża się to w tak zwanym Weltschmerz, kulminującym się najczęściej w geście samobójczym. Utwór Goethego oddziaływał na ukształtowanie się swoistego stylu życia. Wśród młodzieży romantycznej zapanowała moda na ubiór werterowski, czyli żółtą kamizelkę i niebieski frak. Wiele osób, które przyjęły w życiu postawę werteryczną, tak jak główny bohater powieści Goethego, popełniło samobójstwo.

---