Dramat, z greckiego dráma - („działanie, akcja”), jeden z trzech głównych (obok liryki i epiki) rodzajów literackich, traktowany często jako gatunek sztuki syntetycznej, wielotworzywowej - zarówno literackiej, jak i teatralnej.
Wykształcił się ze starogreckich obrzędów ku czci Dionizosa. W dramacie antycznym wykrystalizowały się z czasem dwie ważniejsze odmiany: tragedia i komedia, ale podział ten zatarł się w XIX w. Obecnie termin dramat oznacza utwór literacki bądź sztukę teatralną o treści poważnej (niekoniecznie tragicznej).
Strukturę dramatu charakteryzuje centralne znaczenie akcji, główną formą podawczą jest dialog. Utwór zawiera tekst główny (dialogi, monologi) oraz tekst poboczny (didaskalia, wskazówki inscenizacyjne). Specyfiką dramatu jest akcja konfliktowa, rozczłonkowana na szereg epizodów (scen, aktów), oraz - przeważnie - brak warstwy narracyjnej.
Tekst dramatu, zorientowany przede wszystkim na osiągnięcie maksymalnej wyrazistości scenicznej, skoordynowany jest z możliwościami techniki teatralnej, m.in. z rozwiązaniem inscenizacyjnym poszczególnych epizodów. Do elementów strukturalnych dramatu należą m.in.: dialog, monolog, ekspozycja, prolog, epilog, intryga, kolizja, kontrakcja, replika, odsłona, węzeł dramatyczny.
Główne odmiany dramatu: drama, komedia, tragedia, tragikomedia, a także dramat muzyczny (opera) oraz melodramat.
Wśród największych twórców światowego dramatu zasłynęli m.in.: Ajschylos, Eurypides, Sofokles, W. Shakespeare, P. Cálderon de la Barca, P. Corneille, J. Racine, Molier, F. Schiller, H. Ibsen, N.W. Gogol, G.B. Shaw, A.P. Czechow, B. Brecht. Do wybitnych autorów dramatu polskiego zaliczają się: Z. Krasiński, F. Zabłocki, J. Słowacki, S. Wyspiański.
Poemat dygresyjny - odmiana poematu epickiego powstała w epoce romantyzmu. Utwór wierszowany, o charakterze fabularnym, o luźnej, fragmentarycznej kompozycji, najczęściej związanej prowadzącym cały tekst motywem podróży bohatera, a czasem również wątkiem romansowym.
Szczątkowa, epizodyczna fabuła poematu dygresyjnego jest pretekstem do licznych wypowiedzi narratora, (dygresji) na tematy aktualne, związane z literaturą (w tym autotematyczne, sztuką, polityką, historią oraz na tematy osobiste. Narrator często odchodzi od opowiadania głównej fabuły, na rzecz snucia refleksji na różnorodne tematy, np. natury społecznej, politycznej, artystycznej, zdawania relacji z własnych wspomnień, opisywania uwag, anegdot, rozważań, obaw, przypuszczeń. Narrator często posługuje się ironią, żartem, bywa złośliwy, subiektywny, zachowuje dystans do utworu i jego bohaterów. Celowo akcentowana jest sztuczność i literackość fabuły, co służy uwypukleniu kreacyjności, jako podstawowej właściwości sztuki.
Pierwszymi poematami dygresyjnymi były utwory Georga Byrona Wędrówki Childe Harolda oraz Don Juan. Kolejne to m.in. Eugeniusz Oniegin Aleksandra Puszkina, Deutschland. Ein Wintermärchen Heinricha Heine oraz El estudiante de Salamanca i El diabolo mundo José de Espronceda. W literaturze polskiej poematy dygresyjne tworzyli m.in. Juliusz Słowacki (Podróż do Ziemi Świętej z Neapolu, Grób Agamemnona, Beniowski), Józef Korzeniowski (Pan Fortunat), Włodzimierz Stebelski (Roman Zero) i Maria Konopnicka (Imagina).
Epika wierszowana - układ narracyjny mający formę wierszowaną
Ironia romantyczna - pojęcie to wiąże się ściśle z osobą niemieckiego filozofa Friedricha Schlegla. Ironia romantyczna określa koncepcję postawy twórcy wobec świata, wyrażająca się w przekonaniu o dominacji fantazji twórczej, pojmowaniu aktu twórczego jako gry, w której zacieranie granicy między rzeczywistością a fikcją łączyły się z poczuciem supremacji twórcy wobec dzieła.
Podstawą do refleksji poetologicznych Schlegla w jego dziele Fragmenty krytyczne była twórczość Ludwiga Tiecka, a w szczególności jego przełomowe dzieło, udramatyzowana baśń ludowa Kot w butach: bajka dla dzieci w 3 aktach, z intermedium, prologiem i epilogiem. Właśnie zabieg Tiecka Schlegel nazywa ironią romantyczną. Znalazła ona później wyraz między innymi w twórczości Juliusza Słowackiego, Cypriana Norwida czy Heinricha Heinego.
Liryka, jeden z trzech obok epiki i dramatu podstawowych rodzajów literackich, cechujący się kreacyjną subiektywnością i ekspresją emocjonalno-intelektualną. W centrum utworu lirycznego znajduje się zwykle tzw. podmiot liryczny, organizujący całość wypowiedzi i nadający jej barwę, charakter i ton.
Z reguły wypowiada się "ja" liryczne, którego nie należy całkowicie utożsamiać z autorem. Rozróżnia się lirykę bezpośrednią (w pierwszej osobie) i pośrednią, gdzie "ja" mniej lub bardziej ukrywa swoją obecność, np. w postaci bezosobowej refleksji. W obrębie tego podziału występuje wiele odmian, np. w liryce pośredniej: opisowa, sytuacyjna, maski itp.
Dzieli się także ze względu na temat, treść i ogólny charakter, m.in.: liryka chóralna, monodyczna, religijna, patriotyczna, miłosna, agitacyjno-polityczna, refleksyjno-filozoficzna itd.
Mistycyzm (z greckiego mystikos - "tajemny"), stan braku rozgraniczenia pomiędzy podmiotem doznającym i przedmiotem (bytem) doznawanym. Główny kierunek w filozoficznej i teologicznej teorii poznania, wywodzący się z tradycji Wschodu, mistyki hinduistycznej, kabalistyki babilońskiej i egipskiej oraz gnozy judaistycznej, wprowadzony na grunt filozofii przez pitagorejczyków w V w. p.n.e., w szczególności przez tych, którzy związali się z orficyzmem i tradycjami mistycznymi i sakramentalnymi. W okresie późniejszym rozwinięty przez zwolenników neopitagoreizmu.
Celem mistycyzmu stało się ponadrozumowe oglądanie prawdy - Boga, który stał się nie tylko przedmiotem, ale także źródłem poznania. Przez to poznanie stało się zależne od objawienia, które spływa na człowieka w stanach "mistycznych", z bezpośredniego obcowania z bóstwem, osiąganego w czasie ekstazy, gdy dusza wychodzi z ciała.
W początkach V w. n.e. nowe znaczenie nadał mistycyzmowi św. Augustyn ukierunkowując go do wnętrza człowieka, zgodnie z twierdzeniem: Wejdź w samego siebie, we wnętrzu człowieka mieszka prawda. Uważał, że Bóg udziela duszy prawdy drogą oświecenia (iluminacji). Łaska oświecenia przypada jednak tylko dobrym, mającym oczyszczone serca. Przez zagadnienie łaski św. Augustyn stworzył podstawy odrębnego mistycyzmu chrześcijańskiego, ale mistycyzm pozostał również obecny w filozofii ożywając np. w idealizmie niemieckim u F.W.J. Schellinga, u spirytualistów francuskich, szczególnie u Maine de Birana, w mesjanizmie A. Towiańskiego i u poetów romantycznych, np. u A. Mickiewicza i Z. Krasińskiego.