dr Patrycja Stawiarska

Zakład Psychologii Zdrowia i Jakości Życia

Uniwersytet Śląski

Psychologia zdrowia

Wykład 4: Behawioralne uwarunkowania zdrowia, styl życia a zdrowie, zachowania związane ze zdrowiem.

1. Pojęcie stylu życia.

* wg WHO: styl życia to sposób życia oparty o wzajemny związek pomiędzy

warunkami życia (…) a indywidualnymi wzorami zachowań zdeterminowanymi

i przez czynniki społeczno-kulturowe i indywidualne (konceptualizacja ta

wywodzi się z nurtu socjologicznego, który wyróżnia style życia

charakterystyczne dla różnych grup społecznych) (WHO, 1994).

* ujęcie psychologiczne: styl życia związany ze zdrowiem to charakterystyczny

dla jednostki system zachowań zdrowotnych, które uwarunkowane są cechami

temperamentu, wiedzą, ogólnymi przekonaniami na temat świata, życia i własnej

osoby, kompetencjami, systemem wartości i osobistymi doświadczeniami w

zakresie zdrowia oraz czynnikami społeczno-kulturowym (Sęk, 2004).

2. Definicje zachowań zdrowotnych (trzy kryteria podziału).

* kryterium subiektywne (L.J. Kolbe) - odwołanie się do świadomości podmiotu

i celu działań jakie podejmuje, wyróżnienie zachowań związanych ze zdrowiem

spośród innych rodzajów aktywności człowieka

* kryterium funkcjonalne (M. Lalonde) - odwołanie się do związku zachowań ze

zdrowiem, wyróżnienie zachowań korzystnych i niekorzystnych dla zdrowia z

punktu medycznego i naukowego (badania epidemiologiczne, przyczynowe

relacje zachowania ze zdrowiem)

* kryterium subiektywno - funkcjonalne (K. Puchalski) - uwzględnienie

subiektywnych i funkcjonalno - obiektywnych aspektów określających relację

zachowanie - zdrowie

w każdej definicji zachowań zdrowotnych występują trzy podstawowe elementy: pojęcie zachowania; pojęcie zdrowia; relacja zachowanie - zdrowie. Istnieje wiele definicji zachowań zdrowotnych. Brak jednej obowiązującej definicji spowodowany jest wieloznacznym związkiem tych zachowań (które stanowią proste nawyki i praktyki złożone) ze zdrowiem. Wyróżniamy:

* związek bezpośredni zachowania ze zdrowiem - związany z doświadczaną

zmianą samopoczucia, bądź wykazany poprzez obiektywne badania i testy

* związek pośredni zachowania ze zdrowiem - zwykle forma odroczona i bardziej

ukryta

ZACHOWANIA ZDROWOTNE (sposoby definiowania):

1.czynności podejmowane i realizowane przez ludzi, które: bezpośrednio i doraźnie lub pośrednio i w dalszej perspektywie sprzyjają lub szkodzą utrzymaniu normatywnych standardów zdrowia fizycznego/psychicznego; formują się w rezultacie doświadczeń socjalizacyjnych jednostki; mają charakter powszechny, stanowią problem społeczny (Frączek, Stępień, 1997)

2.czynności, aktywność ukierunkowana na cele zdrowotne (cele pozytywne: zachowania prozdrowotne; cele negatywne: zachowania antyzdrowotne)(Heszen-Klemens, 1979)

3.zachowania związane z utrzymaniem, umacnianiem i przywracaniem zdrowia, które obejmują takie elementy jak: przekonania, oczekiwania, motywy, myślenie, emocjonalne mechanizmy osobowościowe, wewnętrzne wzory zachowań. Zachowania zdrowotne mogą mieć charakter: reaktywny (odpowiedź na wymogi społeczne); nawykowy (socjalizacja); czynności intencjonalnych (zachowania celowe uwarunkowane świadomością i wiedzą) (Gochman, 1988)

4. Wg Sęk (2000) zachowania zdrowotne to reaktywne, nawykowe i/lub celowe formy aktywności człowieka, które pozostają na gruncie wiedzy obiektywnej o zdrowiu i subiektywnego przekonania - w istotnym, wzajemnym związku ze zdrowiem.

3. Rodzaje zachowań zdrowotnych - kryteria podziału.

Kryteria klasyfikacji	Rodzaje zachowań	związanych ze zdrowiem
Poziom świadomości i organizacja czynności	Nawyki	czynności intencjonalne
Stosunek do zdrowia	zachowania prozdrowotne	zachowania antyzdrowotne
Sytuacja zdrowotna	zachowania w sytuacji zdrowia	zachowania w sytuacji choroby
Zachowania zdrowotne wynikające z roli	rodzicielskie zachowania pro i antyzdrowotne	medyczne zachowania pro i antyzdrowotne
Treść zachowań	promocyjne	prewencyjne

zachowania nawykowe - stabilne wzory zachowań, wynik socjalizacji i wpływów kulturowych, tradycji (proste nawyki higieniczne, żywieniowe)

czynności intencjonalne - podejście podmiotowe i indywidualna świadomość, często pojawiają się w sytuacji zmiany życiowej i rozwojowej (np. zagrożenie wystąpienia poważnej choroby)

4. Charakter związków zachowań ze zdrowiem (za: Dolińska-Zygmunt, 2001).

a) efekt addytywny -poszczególne zachowania, jako promotory określonego schorzenia mogą się sumować, prawdopodobieństwo wystąpienia schorzenia rośnie proporcjonalnie do wagi poszczególnych czynników ryzyka

b) efekt synergistyczny - obecność jednego zachowania dodatkowo wzmaga szkodliwe działanie innego zachowania lub czynnika środowiskowego

c) efekt neutralizujący - dane zachowanie redukuje negatywny efekt zdrowotny innego zachowania

Poznawcze uwarunkowania zdrowia - czy mogę wpływać na własne zdrowie ?

Lokalizacja kontroli w sprawach zdrowia - szczegółowy zakres poczucia kontroli, można oczekiwać większej aktywności własnej u osób z wewnętrzną lokalizacją kontroli, natomiast większego podporządkowania instytucjom medycznym w pozostałej grupie. Ukształtowany pod wpływem doświadczeń z otoczeniem

Poczucie własnej skuteczności - znaczenie dla podjęcia zachowania ma przekonanie o możliwości jego wykonania. Ukształtowane w toku własnej aktywności poznawczej i sprawczej.

Poczucie skuteczności staje się istotnym wyznacznikiem zachowań zdrowotnych

Poczucie własnej skuteczności - odnosi się do oceny swoich możliwości w relacji do wymogów otoczenia, jest to ocena własnych zdolności do podjęcia działań w określonym kierunku (odniesienie do oceny wtórnej R. Lazarusa). Poczucie własnej skuteczności wpływa na: wybór, decyzję o podjęciu czynności, wysiłek, wytrwałość w działaniu, atrybucję sukcesu i porażki, siłę reakcji emocjonalnych w sytuacji trudnej (Poprawa, 2001 za: Bandura 1982). To nie ogólna dyspozycja człowieka, ale ocena konkretnej sytuacji i związanych z nią działań.

Wyróżniamy cztery źródła informacji na których opiera się poczucie samoskuteczności:

1. wykonywanie zadań i czynności (pozytywny wpływ sukcesów)

2. doświadczenia płynące z obserwacji innych (porównania)

3. wpływy społeczne (perswazja werbalna)

4. stan pobudzenia fizjologicznego organizmu (wysoki osłabia efektywne działanie)

Jak czynniki poznawcze wpływają na zachowania zdrowotne, czyli o czym warto pamiętać

• przekonania zdrowotne nie zawsze trafnie odzwierciedlają rzeczywistość

• w sytuacjach dotyczących zdrowia człowiek może funkcjonować niezgodnie z prawidłowościami teorii dysonansu poznawczego (wykonywani zaleceń lekarskich)

• reprezentacje poznawcze dotyczące zdrowia nie są stabilne ( potoczne koncepcje zdrowia)

5. Teoretyczne modele wyjaśniające podmiotowe i sytuacyjne uwarunkowania

zachowań zdrowotnych.

a) model przekonań zdrowotnych (Heszen ,Sęk, 2007 za: Becker, Maiman, 1975)

indywidualna percepcja i czynniki modyfikujące determinują prawdopodobieństwo podjęcia działania, model motywacyjny.

ograniczenia modelu:

• brak poznawczych mediatorów (intencja działania, oczekiwania dotyczące własnej skuteczności)

• przeceniony bezpośredni wpływ zagrożenia na działanie (a zmienne poznawcze?)

• brak relacji: wskazówki do działania - prawdopodobieństwo działania

• brak rozróżnienia na fazę motywacyjną i wolicjonalną, model statyczny

b) model intencjonalnych zachowań: Teoria uzasadnionego działania (TRA) i Teoria planowego zachowania ( (TPB) (Hezen, Sęk, 2000 za: Doll, Ajzen, 1992)

specyfika modelu:

• przykład ogólnych teorii psychologicznych

• reprezentują ujecie społeczno-poznawcze i wprowadzają kategorię intencji

ograniczenia modelu:

• ograniczenia w zakresie definiowania postawy (emocje)

• brak uwzględnienia kontynuacji działań zdrowotnych

PROCESUALNY MODEL ZACHOWAŃ ZDROWOTNYCH (Łuszczyńska, Schwarzer, 2003, w Heszen, Sęk, 2007, s. 134)

Faza poprzedzająca działanie faza wolicjonalna

1. zachowania zdrowotne mają charakter fazowy: faza motywacyjna (sformułowanie intencji); faza realizacji działania; czynniki pośredniczący to planowanie działania

2. warto uwzględnić także sytuacyjne bariery i zasoby (tu głównie wsparcie społeczne) mające wpływ na formułowanie intencji i realizację zachowania

3. procesy ważne w realizacji intencji prozdrowotnych: orientacja na działanie a nie stan; dojrzały zamiar (zobowiązanie do zachowania i określenie jego kontekstu, plan działania)

4. różnica pomiędzy oczekiwaniami dotyczącymi skuteczności i oczekiwaniami dotyczącymi wyniku (por. Bandura, 1977 w: Heszen, Sęk, 2007, s. 1116)

Zasady kształtowania zachowań zdrowotnych

zmiana zachowania przebiega w trzech fazach:

1. faza decyzji o zmianie (motywacyjna): makrooddziaływania, kampanie reklamowe, akcje

promocyjne, istotne są mechanizmy wpływu społecznego

(wzbudzenie motywacji)

2. faza wprowadzania zmian w zachowaniu (urzeczywistnienie intencji):

mikrooddziaływania ukierunkowanena małe grupy (ryzyka), standardowe programy zachowań

prozdrowotnych

3. faza utrwalania zachowań prozdrowotnych lub prewencyjnych: siła woli,

poczucie własnej skuteczności i wsparcie społeczne

podstawowe zasady kształtowania zachowań zdrowotnych:

1. zmiana zachowania powinna być rezultatem swobodnego wyboru

2. zachowania zdrowotne powinny być związane z systemem wartości jednostki i pozytywnie przez nią oceniane

3. zasada realistycznych celów (poczucie własnej skuteczności)

4. propozycje prozdrowotne i treść zachowań dostosowane do odbiorców

5. wspomagające działanie grup odniesienia

6. ocena i wyszczególnienie predykatorów zmian zachowań (w jakiej fazie jest osoba, jaka jest motywacja, cele zdrowotne…)

Literatura wykorzystana w trakcie wykładu:

Dolińska-Zygmunt G. (2001).Behawioralne wyznaczniki zdrowia - zachowania zdrowotne. W: G. Dolińska-Zygmunt (red.). Podstawy Psychologii Zdrowia (s. 33-70). Wrocław, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.

Heszen I., Sęk H. (2007). Psychologia zdrowia. Warszawa PWN (6, 7, 8, s. 90-140)

Sęk H. (2000). Zdrowie behawioralne. W: J. Strelau (red.)(tom3, s. 532-553). Psychologia. Podręcznik akademicki, Gdańsk, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Scheridan C.L., Radmacher S.A. (1998). Psychologia zdrowia. Wyzwanie dla biomedycznego modelu zdrowia. Warszawa, Instytut Psychologii Zdrowia PTP.

Schwarzer R. (1997). Poczucie własnej skuteczności w podejmowaniu i kontynuacji zachowań zdrowotnych. Dotychczasowe podejścia teoretyczne i nowy model. W: I. Heszen-Niejodek, H. Sęk (red.). Psychologia zdrowia (s. 175-205). Warszawa, PWN.

Pojęcie umiejscowienia kontroli wywodzi się z teorii społecznego uczenia (j. Rotter), dotyczy różnic między ludźmi w sposobie spostrzegania związku między własnym zachowaniem a wzmocnieniami;

Istnieje narzędzie do pomiaru lokalizacji poczucia kontroli zdrowia, ma oficjalną polską adaptację (Juczyński, 2001)

Brak jednak jednoznacznych wyników potwierdzających tą zależność

Koncepcja A. Bandury

Można potraktować psychologiczną teorię podejmowania decyzji jako inspirację modelu

Elementy niebieskie odzwierciedlają TPB

Planowanie jest szczególnie istotne gdy nawyk jest słaby, gdy jest silny nie ma znaczenia!

Warto zwrócić uwagę na wcześniejszy model Schwarzera (por. 1997, s. 198), uwzględniający wyraźnie te zmienne

Badania wykazują że intencja odpowiada jedynie za 28%wariancji zachowania, wskazuje to na stosunkowo małą wartość predykcyjną intencji co do podjęcia zachowania zdrowotnego

Tu istotną rolę odgrywa ocena własnej skuteczności

Pozycje podkreślone stanowią literaturę obowiązkową do prezentowanego wykładu

zmienne demograficzne i społ- psych

spostrzegane

zagrożenie

wskazówki do działania (akcja medialna, rada innych…)

spostrzegana podatność/

powaga choroby

korzyści/

przeszkody

prawdopodobieństwo

działania zdrowotnego

zachowanie

intencja

Postawa wobec zachowania

Ocena wyniku zachowania

Przekonanie dotyczące wyniku działania

Własna skuteczność w ograniczaniu nawrotów

Własna skuteczność w utrzymaniu działania

Własna skuteczność w inicjowaniu działania

zachowanie

planowanie

intencja

Oczekiwania wyników

Spostrzeganie ryzyka

osoba

zachowanie

wynik

Oczekiwanie wyniku

Oczekiwanie skuteczności

Przekonanie dotyczące oczekiwań osób znaczących

Motywacja do podporządkowano się oczekiwaniom

Norma subiektywna

Przeszłe doświadczenia dotyczące zachowania

Inne czynniki określające spostrzeganą trudność zachowania

Spostrzegana kontrola behawioralna

---