Motywy wyboru zawodu nauczyciela:
- powołanie
- motyw ideowy
- motyw poznawczy - poznanie jako wartość autoteliczna i instrumentalna
- tradycje rodzinne
- awans społeczny - autonomizacja
- uwarunkowanie ekonomiczne - świadczenia
Osobliwość roli nauczyciela
1) Niejasność - brak uzgodnionych, wymiernych a zarazem konkretnych kryteriów zawodowej doskonałości. Kryterium ilościowe - liczba olimpijczyków czy pozytywnych ocen nie odda zawodowego profesjonalizmu. Kryterium jakościowe - rozpatrywanie indywidualnych przypadków, nie daje też obiektywnego obrazu. Należy więc przyjąć własne kryteria doskonałości.
2) Wewnętrzna niespójność - spełnienie jednych oczekiwań wyklucza lub utrudnia spełnianie innych, również składających się na rolę. Rola ma charakter buforowy, należy spełniać wiele oczekiwań: uczniów, rodziców, ustaw, środowiska.
3) Wysokie koszty pełnienia:
a) ponadprzeciętna odpowiedzialność - ma charakter odroczenia, sądy o dziecku wpływają na jego dalsze życie;
b) względna nieodwracalność decyzji - jeśli podejmie się pewną decyzję (np. promowanie) to nie ma od niej odwrotu;
c) konieczność pracy w tempie, niezgodność z rytmem wyznaczonym przez okoliczności - tempo musi ulec zwiększeniu, żeby zdążyć z programem, jednak każde dziecko ma inny rytm przyswajania materiału (rytm percepcyjny) - poczucie niezrealizowania materiału;
d) odium społeczne - piętno społeczne, sądy osób postronnych, ciągła ocena.
Termin nauczyciel - od początku łączono z osoba, która nauczała, pełniła w wychowaniu dzieci funkcje edukacyjne. Od zarania dziejów zmieniały się tylko nazwy tych, którzy sprawowali funkcje edukacyjne: od starszyzny rodowej, poprzez kapłanów, magów, guwernantów, po współczesnych nauczycieli różnych instytucji oświatowo - wychowawczych i opiekuńczych.
Kształtowanie się zawodu nauczyciela na przestrzeni czasów:
1) Starożytność - jak sądził S. Wołoszyn do nauczania wystarcza znajomość treści, które były przedmiotem nauczania, a umiejętność przekazu wiedzy traktowano jako sztukę będącą bardziej darem niż rezultatem wyuczenia.
2) Średniowiecze - powstają uniwersytety, następuje zróżnicowanie kształcenia nauczycieli do szkół elementarnych i średnich. Istotny postęp dokonuje się w XVIIw., kiedy Komeński tworzy nowożytne podstawy dydaktyki. Powstaje znacząca książka G. Piranowicza "Powinności nauczyciela w szkołach parafialnych" (1787r). Przełomowe wydarzenie: Powstanie Komisji Edukacji Narodowej (1773r)
3) Wiek XIX - Jego zasługą w pedagogicznej myśli naukowej jest koncepcja kształcenia nauczycieli na poziomie uniwersyteckim. Koncepcja ta przyjmuje rzeczywisty kształt za sprawą J. F. Herbarta/ Konkretyzacją koncepcji jest uniwersyteckie seminarium pedagogiczne dla nauczycieli szkół średnich.
4) Wiek XX - odkrycie dziecka, a więc odkrycie nauczyciela. Akcentuje się ideę wielostronności kształcenia w przygotowaniu zawodowym nauczyciela, uwzględniającej wielość i różnorodność czynników decydujących o rezultatach kształcenia, potrzebę różnych rodzajów aktywności i wielość form organizacyjnych, które nauczyciel powinien wykorzystywać w procesie kształcenia.
Funkcje zawodowe nauczycieli wg. J. Poplucz:
1) Organizacyjna - obejmuje czynności planowania, przygotowania zajęć, stwarzania warunków do ich sprawnego przeprowadzania, kierowania i współdziałania z uczniami.
2) Informacyjna - składa się z czynności zaznajamiania i opracowywania wiedzy, dotyczy wiadomości i umiejętności, jak też norm, ocen, przekonań, postaw i czynności uczenia się, dzięki niej realizowane są zadania kształcące uczniów pod względem fizycznym, umysłowym, społecznym i moralnym.
3) Motywująca - stymulująca do działania
4) Kontrolno-kolektywna - egzekwowanie wiedzy, sprawdzanie rezultatów pracy uczniów, analizowane na tle grupy.
5) Opiekuńcza - zaspokajanie potrzeb ucznia
6) Środowiskowa 0 współpraca z rodziną, instytucjami
7) Badawcza - namysł nad działaniem.
W. Okoń w funkcjach nauczycieli wyraża zakres i tempo zadań (zespołów)
1) Konstruowanie wiedzy i doświadczenia w celu wprowadzenia młodzieży do życia w społeczeństwie ludzi dorosłych
2) Rozwijanie sił twórczych i zdolności innowacyjnych młodzieży
3) Kształtowanie postaw i charakteru młodzieży
4) Organizowanie działalności praktycznej dzieci i młodzieży, stwarzanie warunków do ich samodzielnej działalności
5) Posługiwanie się nowoczesną technologią kształcenia
6) Sprawdzanie i ocenianie osiągnięć szkolnych uczniów.
U Poplucza funkcje ułożone są hierarchicznie, natomiast Okoń uważa, że wszystkie wymienione przez niego funkcje są tak samo ważne.
S. Krawcewicz obejmuje zadania nauczycieli w grupy obowiązków i czynności:
I grupa - organizacja procesu nauczania, uczenia się, opieki nad uczniami, realizacja programów nauczania, wychowanie, osiąganie jak najlepszych wyników pracy, doskonalenie metod wychowania, poznawanie uczniów, wdrażanie ich do systematycznej pracy, stała troska o stan zdrowia, kulturę zachowania.
II grupa - obowiązki i czynności związane ze współcdziałaniem nauczyciela z dyrektorem i radą pedagogiczną
III grupa - obowiązki nauczyciela wobec rodziców i środowiska
IV grupa - obowiązki i czynności dotyczące doskonalenia samokształcenia zawodowego.
Inna klasyfikacja stworzona przez K. Duraj-Nowakową wyróżniając następujące grupy umiejętności zawodowych nauczycieli:
1) percepcyjne i diagnostyczne - rozumienie i wczucie się w stan wewnętrzny ucznia i jego sytuację, umiejętność odróżniania informacji bieżących o uczniu od jego stałej charakterystyki
2) projektowania (planowania) - planowanie pracy dydaktyczno-wychowawczej, opiekuńczej, planowanie lekcji różnych typów, przewidywanie wyników planowania, wybór materiałów do lekcji, analiza sytuacji dydaktyczno-wychowawczych i właściwego ich rozwiązywania, zachowanie niezbędnych proporcji teoretycznych i praktycznych, przewidywanie zmęczenia
3) adaptacyjne - zastosowanie sposobów pracy i rozkładanie materiału z uwzględnieniem indywidualizacji, rozwiązywanie problemów metodycznych w zależności od warunków uczenia się
4) poznawcze - analiza i interpretacja działalności własnej i innych, samokształcenie, doskonalenie zawodowe, przyswajanie nowości metodologicznych, rzeczowych i metodycznych
5) organizacyjne - organizowanie indywidualnej i samodzielnej pracy w klasie i w domu, organizowanie pracy zespołowej pozalekcyjnej, kontrola, oceniające i korygujące czynności
6) pomocnicze - umiejętność gry na instrumencie, rysowania, majsterkowania
7) kierownicza - umiejętności inspirowania, sugestii, nowatorstwa i twórczości, wyzwalania entuzjazmu
8) komunikacyjne - wprowadzenie pedagogicznie celowych sytuacji, utrzymywanie porozumienia z uczniami, rodzicami, nauczycielami i zwierzchnikami
Cechy osobowościowe nauczycieli:
a) pożądane: dostępny, bezpośredni, kontaktowy, szanujący godność uczniów, niezłośliwy, akceptujący różne postawy młodzieży, tolerancyjny, dobry organizator, skromny, cierpliwy, zrównoważony, mądry życiowo, lojalny i solidarny, odważny w wyrażaniu swoich poglądów, mający własne zdanie, mający pogodę ducha i poczucie humoru, opiekuńczy i serdeczny
b) niepożądane: niedostępny, niekontaktowy, złośliwy, bez szacunku dla uczniów
Wsparcie dla nauczycieli: dyrektor, rada pedagogiczna, poradnia, pedagog szkolny, psycholog szkolny.
Podsumowanie:
- w ujęciu psychologicznym o dobrym nauczycielu decydują cechy osobowościowe (ich struktura)
- w ujęciu technologicznym ważne są kompetencje, przesądzające o sprawstwie działaniowym nauczyciela
- w ujęciu socjologicznym akcentuje się rolę zawodową jako strukturę oczekiwań w postaci norm i zasad działania nauczyciela
- w ujęciu pedagogiki krytycznej liczy się zaangażowanie nauczyciela na rzecz zmian w sferze publicznej
Ewolucja funkcji zawodowych nauczyciela:
- od poczucia bezpieczeństwa, wyznaczonego stabilnością środowiska życia i pracy człowieka, do poczucia zagrożenia, powodowanego powszechnością ryzyka
- od odpowiedzialności instytucjonalnej (grupowej), do odpowiedzialności indywidualnej (personalnej)
- od przystosowania się człowieka do rzeczywistości, do jej modyfikowania, przekształcania
- od pracy z dominacją czynności powtarzalnych, do pracy z przewagą czynności twórczych, innowacyjnych
- od dominacji techniczności, do dynamicznego wzrostu intelektualnego
- od kształtowania własnego życia według wzorców, tradycji, do tworzenia jego koncepcji
- od przekazu wiedzy, do uczenia samodzielności poznawczej i egzystencjalnej (aby zdobyta wiedza miała wpływ na działanie, człowiek musi mieć do niej osobisty stosunek, wtedy wiedza ta staje się jego własną wiedzą, ponadto dzięki poznaniu dróg jej odkrywania wiedzą wiarygodną)
- od sterowania, do inspirowania rozwoju (skuteczne sterowanie depersonalizuje człowieka, czyniąc go wykonawcą cudzych poleceń. Inspirowanie rozwoju ucznia wymaga od nauczyciela refleksyjnych działań, namysłu nad własnymi decyzjami, ograniczenia postawy dyktatu na rzecz porozumienia oraz kompromisu, a nade wszystko indywidualności wychowanka, uświadomienie dziecku odrębności)
- od prostego przekazu, do wprowadzania ucznia w świat wiedzy (docieranie do indywidualnych znaczeń wiedzy, zamiast jej transmisji)
- od funkcji przekazu wiedzy, do uczynienia ładu w informacjach
- od dominacji intelektu, do równowagi wiata myśli i uczuć w edukacji szkolnej (uczucie i rozum - kategorie w takim stopniu sprzeczne, jak nawzajem siebie potrzebujące. Prym jednej z nich zaburza wychowanie)
- od alternatywy, do dialogu
Kształcenie nauczycieli - doktryny:
- ogólnokształcąca - nauczyciel powinien uzyskać w toku studiów solidne wykształcenie ogólne, dużą erudycję i wszechstronną wiedzę
- personalistyczna - dążąca do ukształtowania pożądanych w zawodzie nauczycielskim postaw, pomocna w rozwijaniu zainteresowań, zdolności, motywacji, która za podstawowy cel edukacji uznaje ukształtowanie osobowości nauczyciela i indywidualności godnej naśladowania
- pragmatyczna (kompetencyjna) - eksponująca zdobywanie różnorodnych sprawności przydatnych w codziennej pracy zawodowej, wyznaczających szanse powodzenia zawodowego
- specjalistyczna - kształcenie nauczyciela specjalisty o stosunkowo wąskim wykształceniu ogólnym (dającym pogłębioną wiedzę), ze względu na postępującą specjalizację i konieczność wyboru obszarów wiedzy poznawanej i przekazywanej)
- progresywna - przygotowująca nauczycieli do rozwiązywania problemów dzięki wywoływaniu sytuacji problemowych i prowokowaniu do ich rozwiązywania w procesie przygotowania zawodowego
- wielostronna - eksponująca różne elementy typów kształcenia, bardziej zbliżona do założonego modelu wykształcenia idelanego, ale też chyba najtrudniejsza do zrealizowania
- samorozwoju i samokształcenia nauczyciela - podkreślająca tworzenie przez niego własnych modeli o dróg edukacji oraz poszukiwanie nowych idei i propozycji praktyk edukacyjnych
- edukacji permanentne - zakładająca opanowanie nowych koncepcji i metod funkcjonowania zawodowego w systemie doskonalenia i kursów
- krytycznej diagnozy własnej wiedzy - wypełnianie stwierdzonych bądź uświadomionych lub we własnej wiedzy
Trzy orientacje edukacji nauczycielskiej (H. Kwiatkowska):
- technologiczna - ku kompetencjom dydaktycznym
- humanistyczna - kreowanie osobowości zawodowej nauczyciela
- funkcjonalna - orientacja: nauczyciel ma dostać bardzo dużo wiedzy, którą sam powinien wykorzystać
Koncepcje wstępnego kształcenia nauczycieli w krajach Unii Europejskiej:
- kształcenie kompetencji nauczycielskich
- bazująca na teoriach personalistycznych
- polegająca na rozwoju języka i uczenia się
- odnosząca kształcenie do zachodzących zarówno w szkole, jak i poza nią transformacji (ekonomia, polityka państwa)
- koncepcja Donalda Schӧna - refleksyjny praktyk
- koncepcja profesjonalnego artyzmu Delli Fish (rozwija indywidualne zdolności, które są istotne).
Koncepcja kształcenia nauczyciela badacza prowadzącego badania edukacyjne nad własnymi działaniami praktycznymi (action research) stającego się jednocześnie uczestnikiem zdarzeń edukacyjnych, ich twórcą i kompetentnym obserwatorem; nauczyciela wyemancypowanego, odrzucającego stereotypy i mity, transformatywnego intelektualisty, autonomicznego w działaniu i zmieniającego konteksty; nauczyciela profesjonalisty.
Zalecenia dotyczące edukacji nauczycielskiej:
- stosowanie twórczych form jej przygotowania ze względu na konieczność reprezentowania przez nauczyciela aktywności i twórczej postawy
- wykorzystanie zdobyczy nowoczesnej techniki i technologii oraz nowoczesnych rozwiązań metodycznych
- respektowanie współczesnej orientacji teleologicznych na kształtowanie osobowości, postaw i kompetencji, obok przekazywania wiadomości i rozwoju kompetencji samodzielnego tworzenia wiedzy
- akcentowanie rozwoju umiejętności pełnienia funkcji wychowawczych i kształtowaniu kapitału społecznego uczniów
- przygotowanie nauczycieli do współdziałania z instytucjami edukacji równoległej, a także do współpracy z rodzicami i innymi nauczycielami
- wyeksponowanie w programach kształcenia zagadnień związanych z szeroko rozumiana tolerancją wobec postaw narodowych, społecznych, ideowych, religijnych.
- eksponowanie prognostycznych przewidywań obok tradycyjnych i historycznych doświadczeń rozwoju życia społecznego i cywilizacyjno-kulturalnego
- położenie większego nacisku na całościowe zorientowanie w problematyce edukacyjnej i podejmowanie działań mających na celu wyrównanie szans rozwojowych ucznia, a także działań opiekuńczych, wykonawczych, .socjalnych zdrowotnych io kulturalnych szkoły
- kształtowanie umiejętności radzenia sobie z niepewnością. i złożonością posługiwania się nowymi technologiami
- ukazanie nauczycielom nowych orientacji metodologicznych, filozoficznych i światopoglądowych, dowartościowanie problematyki kultury pedagogicznej i organizacyjnej oraz etyki czasów transformacji i wyzwań cywilizacyjnych
- przykładanie większej wagi do dobrej organizacji praktyk nauczycielskich, kompetentnie realizowanych pod opieką doświadczonych nauczycieli akademickich i szkolnych
- przygotowanie studentów - przyszłych nauczycieli, do dokształcania i doskonalenia w myśl zasady edukacji ustawicznej
Kształcenie nauczycieli jest procesem wielostronnym, wielofunkcyjnym, interdyscyplinarnym, który przebiega w:
a) trzech wymiarach czasowych: -przeszłości
-teraźniejszości
-przyszłości
b) czterech obszarach: - regionalnym
- polskim
- europejskim
- globalnym
c) trzech sferach: - aksjologiczno-poznawczej
- emocjonalnej
- praktycznej
Zasadnicze przesłanki edukacji nauczycielskiej:
- globalne, europejskie, polskie wyzwania cywilizacyjne
- długofalowa strategia przemian i rozwoju edukacji szkolnej i nieszkolnej (równoległej)
- modelowanie założenia edukacji nauczycielskiej oraz. oczekiwania społeczne w zakresie postulowanych funkcji i zadań nauczycieli, ich praw, obowiązków i powinności
- uwzględnienie w systemie edukacji kompilacji zadań i czynności nauczycieli oraz konkurencji innych środków masowej informacji w celu ukształtowania kompetencji poznawczych, językowych, komunikacyjnych, interpersonalnych, kulturowych i zdrowotnych szkoły
KRK - to opis kwalifikacji zdobywanych w systemie szkolnictwa wyższego w danym kraju, przy czym kwalifikacja, oznacza tytuł lub stopień utożsamiany z odpowiadającym mu dyplomem, świadectwem lub innym dokumentem wydawanym po zakończeniu pewnego etapu kształcenia na poziomie wyższym.
Zasady edukacji nauczycielskiej:
- nauczyciel jest podmiotem własnej praktyki i do niego należy jej tworzenie i przekształcanie
- nauczyciel w toku kształcenia zdobywa narzędzia do zmieniania własnej praktyki, którą charakteryzuje przewaga krytycznej refleksji nad rutynowymi działaniami
- nauczyciel w procesie kształcenia uczy się , jak się uczyć i jest wdrażany do ustawicznego doskonalenia się
- nauczyciel w procesie kształcenia zdobywa kompetencje metodologiczne w zakresie nauczanej dyscypliny i w zakresie nauk o edukacji, które są niezbędne do odkrywania i tworzenia wiedzy oraz kierowania procesem uczenia się
- kształcenie nauczyciela wpływa na reorientację edukacji i koncepcję szkoły, ponieważ jego krytycyzm, odwaga i otwartość determinują kondycję szkolnej edukacji i kompetencje uczniów.
W edukacji nauczycielskiej należy uwzględnić:
- wizję szkoły jako źródło nowych pedagogicznych projektów
- wiedzę o warunkach uczenia się i zmienności zachowań ludzkich jako podstawa kompetencji pedagogicznych
- umiejętności badawcze jako podstawa badania własnej praktyki
- poznawanie uczniów i środowiska funkcjonowania szkoły jako źródła wiedzy o warunkach własnej pracy i możliwości dokonywania w niej zmian
Efekty mądrej edukacji nauczycielskiej:
- mądrość praktyczna: całokształt wiedzy o nauczaniu rozwijanej przez nauczycieli w trakcie prowadzenia przez nich praktyki edukacyjnej, wiedza ta składa się na ich osobiste teorie edukacyjne
- mądrość deliberatywna - oznacza zdolność jednostki do zdystansowanego wglądu w różne obszary własnej praktyki
- mądrość w praktyce - występującej w analizach czynności nauczania z perspektywy społeczno-kulturowej, rozwijanej dzięki interakcjom z innymi uczestnikami sytuacji edukacyjnych.
Wyzwaniom współczesności i przyszłości odpowiada wizerunek nauczyciela postpozytywistycznego praktyka.