INTERSEMIOTYCZNA ANALIZA TEKSTU POETYCKIEGO.

Główna myśl reformy programowej głosi przewagę kształcenia umiejętności nad przyswajaniem wiedzy. Zgodnie ze sformułowaniami „Podstawy programowej języka polskiego” na lekcjach tego przedmiotu ma przeważać kształcenie umiejętności językowych.
O celach kształcenia sprawności językowej szeroko pisze w rozprawie „Metody kształcenia sprawności językowej uczniów” Anna Dyduchowa. Według autorki do podstaw kształcenia językowego zaliczymy: zasadę budzenia pozytywnych motywacji do mówienia i pisania, dbałość o rozwój indywidualnych cech języka dziecka, konieczność równoczesnego kształcenia języka mówionego i pisanego, integrację doskonalenia językowego z kształceniem literackim i kulturalnym oraz zasady ogólnodydaktyczne (zasada systematyczności i trwałości wiedzy, wiązanie teorii z praktyką, poglądowość).
Metody kształcenia sprawności językowej tkwią swymi korzeniami w grupie metod opartych na działaniu aktywizujących uczniów w procesie dochodzenia do umiejętności i nawyków, do których zalicza się: metodę analizy i twórczego naśladowania wzorów, metodę ćwiczeń okazjonalnych, metodę przekładu intersemiotycznego, metodę norm i instrukcji oraz metodę praktyki pisarskiej.
Kształcenie sprawności językowej ma na celu przygotowanie uczniów do społecznego komunikowania się. Aby zatem przygotować młodego człowieka do nawiązywania kontaktów z otaczającym światem, należy wyposażyć go w umiejętność przekładania jednych znaków na drugie. Założenie to leży u podstaw metody przekładu intersemiotycznego.
Omawiając tekst poetycki niejednokrotnie można wykorzystać metodę przekładu intersemiotycznego zarówno jako jedną z wielu metod analizy, jak i jako jedyną. Utwory Białoszewskiego, Kamieńskiej, Iłłakowiczówny, Woroszylskiego, Chotomskiej czy Brzechwy są tego najlepszym przykładem.

Zestawienie wyrazów „przekład intersemiotyczny” wykazuje związek z greckim słowem semeion - znak. Znak jest wytworem ludzkiej kultury, który służy do porozumiewania się. Naukę, która zajmuje się znakami funkcjonującymi w kulturze i bada ich występowanie w życiu społecznym, określa się mianem semiologii.
Przekład intersemiotyczny jest zatem przekładem jednego systemu znakowego na inny, kiedy te same treści przekazuje się przy pomocy różnych sposobów komunikowania.
Wiadomo, że tę samą informację można przekazać w postaci mowy, pisma, gestu, rysunku lub dźwięku. Fakty te są niezwykle istotne w kształceniu kompetencji komunikacyjnych ucznia.
Dziecko jest niezwykle wrażliwe na bodźce zmysłowe. Świat barw, układów przestrzennych modyfikuje w swoisty dla siebie sposób.
O tym, że kolor może być czymś więcej niż tylko wrażeniem estetycznym starają się przekonać psycholodzy i lekarze. Freud, Jung, Gimbel, Schauss, Steiner, Otto - to czołowe nazwiska tych, którzy przyczynili się do rozwoju badań nad barwą. W badaniach tych najważniejsze jest podświadome działanie koloru na psychikę ludzką. Specjalistka od jogi Lilla Bek oraz dziennikarka Annie Wilson tak piszą o przełomie w odbieraniu barwy:
„ ...Moment, w którym Cezanne, Manet, a także Kandinsky posłużyli się barwami w taki sposób, że odbiorcy zaczęli je wyraźnie rejestrować był świtem świadomości kolorystycznej naszych czasów. Barw nie wiązano jeszcze ze znaczeniem, jednak kiedy ludzie zaskoczeni widokiem niebieskiej krowy odczuli, w jakim stopniu ten element wpływa na klimat całego obrazu, zmusiło ich to do zadania istotnych pytań. Był to okres, w którym również muzycy zaczęli uświadamiać sobie fakt, że kolor bardzo silnie wpływa na odbiór muzyki. Zmiana oświetlenia czy zmiana koloru ścian pomieszczenia, w którym wykonywany jest utwór muzyczny decydują o tym, w jaki sposób doświadczamy słuchanej muzyki... ”.
Psychologiczny aspekt barw, a w szczególności symboliczna wymowa kolorów leży u podstaw większości religii świata. Barwy szat obrzędowych nie służą atrakcyjnemu wyglądowi, lecz energetycznemu zestrojeniu z boskim duchem wszechświata. Tradycja posługiwania się symboliką kolorystyczną w szatach liturgicznych w kościele datuje się od średniowiecza. A zatem można stwierdzić, że właściwie od chwili, gdy człowiek zaczął postrzegać barwy przypisywał im symboliczne znaczenie.
Dziecko również w szczególny sposób traktuje barwy. Zazwyczaj lubi kolory jasne i żywe, unika ponurych i ciemnych. W wieku szkolnym potrafi już przypisywać barwom ich sensy przenośne.
Niejednokrotnie uczeń odpowiednio ukierunkowany przez nauczyciela odkrywa, że czynnikiem spajającym tekstu poetyckiego jest właśnie jego kolorystyka. Alicja Baluch określa to postawą gotowości do sztuki, ponieważ dziecko poprzez dźwiękowo - barwną metodę konkretyzacji utworów, podbudowaną przeżyciami literackimi, uświadamia sobie istnienie różnorodnych analogii i izomorfizmów w kulturze.
Innym rodzajem przekładu tekstu literackiego na znaki plastyczne jest rysunek.
Prowokowanie ekspresji plastycznej na lekcjach języka ojczystego stworzy pozytywną atmosferę sprzyjającą twórczości, w której dziecko odnajdzie swe zdolności twórcze.
Stale obecną wokół nas ikonosferą są obrazy wypełniające świat, w którym żyjemy. Dlatego człowiek najlepiej orientuje się w obrazowych stereotypach, konwencjach i symbolach. Alicja Baluch uzasadnia to w taki sposób:
„ ...Obraz jako wypowiedź był początkowo obwarowany magicznym rytuałem, w miarę upływu czasu doskonalił swój sposób przekazywania informacji. Dziecko w rozwoju ontogenetycznym powtarza ten proces. Wartość jego rysunku, z początku przypadkową plątaninę linii, mierzy się siłą wyrażanej w nim ekspresji, dopiero później poszukuje się pewnych elementów podobieństwa - uchwycenia pewnej konwencji. Tu pojawiają się już problemy technologii rysunku. I właśnie na tym etapie świadomego posługiwania się kształtem czy barwą rysunek dziecka można traktować jako pełną wypowiedź... ”.
Dziecko bardzo chętnie przekształca tekst literacki w rysunek. Przedszkolak i uczeń młodszych klas szkoły podstawowej lubi ilustrować przeczytane opowiadanie lub bajkę. Ilustrowanie często pozbawione jest własnych dopowiedzeń, przekształceń czy interpretacji, polega na tworzeniu konwencjonalnych obrazków w najprostszy sposób związanych z tekstem. Utwory o wyrazistej budowie fabularnej, czyli chociażby nowele, opowiadania i baśnie najlepiej nadają się do ilustrowania.
Czasami ilustracja wiersza silnie zmetaforyzowanego przy próbach wyobrażenia staje się potwornością. „Udosłownienie” metafory w rysunku może pomóc w jej zrozumieniu, ale może też wywołać efekt komiczny albo w ogóle nie dać się zrealizować w formie rysunku.
Alicja Baluch uważa, że dokonując przekładu znaków słownych na obrazowe trzeba pamiętać, że w naszej kulturze istnieją różne konwencje obrazu. Do najczęściej spotykanych zalicza się konwencję realistyczną, symboliczną i abstrakcyjną. Każda z nich prowadzi jednak w innym kierunku.
Rysunek realistyczny tworzy komiks, symboliczny ma charakter plakatu, a abstrakcyjny łączy się z muzyką.
Bardzo często nauczyciel na lekcjach dokonuje przekładu wypowiedzi językowej na wypowiedź plastyczną wykorzystując różne rodzaje sztuki.
Język znaków ikonicznych składa się z odpowiednio dobranych kształtów i barw, wszelkiego rodzaju układów i proporcji, obrazków alegorycznych, w których szuka się ukrytych znaczeń i rysunków odwzorowujących na podstawie przyjętej konwencji kształty otaczającego nas świata.
Uczniowie bardzo lubią możliwość wypowiadania się poprzez obraz, a wytwór plastyczny jako wyraz spontanicznego odbioru utworu literackiego spełnia wtedy funkcję dydaktyczną wobec celów kształcenia sprawności językowej.
Następny wariant stosowania metody przekładu intersemiotycznego polega na inscenizowaniu wydarzeń z życia, wcielaniu się w zabawie w różne role, grach mimicznych i dramatycznych.
Anna Dyduchowa wyróżnia w takim wariancie procesu kształcenia językowego następującą strukturę postępowania metodą przekładu intersemiotycznego:
1. Działania pozawerbalne ucznia (na przykład tematyczna gra mimiczna naśladująca sytuację wyobrażoną sobie przez uczniów - aktorów),
2. Włączenie w grę elementów werbalnych (na przykład rozpoznawanie sceny przez uczniów - widzów i próby przekładów języka gestów na język słów, opisywanie scenki w sposób wierny, interpretacja, w której mogą pojawić się elementy fantazjowania),
3. Ćwiczenia doskonalące warstwę językową gry.

Dla kształcenia sprawności językowej metodą przekładu intersemiotycznego najbardziej przydatne są te działania uczniów, które polegają na przekładaniu tekstów literackich w teksty przeznaczone do recytacji, inscenizacji radiowej, telewizyjnej, teatralnej itp.
Wiadomo, że zarówno obrazy, jak i dźwięki torują drogę dziecięcej wyobraźni, a słowo pełni tylko funkcję uzupełniającą. Utwór literacki skierowany do dziecka jest tekstem do przeżywania, dziecko może wypowiadać go w różnym materiale: w ruchu i tańcu, w śpiewie, muzyce i rysunku. Oczywiście „wykonania” te prowadzą w kierunku rozmaitych sztuk: malarstwa, muzyki, filmu niemego, pantomimy, sztuki dramatycznej, filmu dźwiękowego, sztuki radiowej czy telewizyjnej.
Trudno o ustalenie tutaj jakiejkolwiek hierarchii ważności. Zarówno od predyspozycji nauczyciela, jak i uczniów zależy powodzenie opisanych metod. Należy pamiętać jednak, że szanse dla rozwoju takiej ekspresji językowej rosną w atmosferze spontaniczności.

Opracowała mgr Izabela Limańska

- Bibliografia -

1. A. Baluch, Poezja współczesna w szkole podstawowej, Warszawa 1984
2. J. Cieślikowski, Słowo - obraz - gest, czyli o intersemiotycznej naturze tekstów dziecięcych, w: Sztuka dla najmłodszych, Wrocław 1967
3. J. Cieślikowski, Wstęp do „Antologii poezji dziecięcej”, Wrocław 1980
4. B. Chrząstowska, S. Wysłouch, Poetyka stosowana, Warszawa 1978
5. A. Dyduchowa, Metody kształcenia sprawności językowej uczniów, Kraków 1988
6. M. Głowiński, A. Okopień - Sławińska, J. Sławiński, Zarys teorii literatury, Warszawa 1986
7. P. Guirand, Semiologia, Warszawa 1979
8. A. Janowski, Uczeń w teatrze życia szkolnego, Warszawa 1989
9. M. Jędrychowska, Lektura i kultura. Szkice i artykuły metodyczne dla nauczycieli języka polskiego, Warszawa - Kraków 1994
10. W. Kopaliński, Słownik symboli, Warszawa 1990
11. M. Nagajowa, Podręcznik „Słowo za słowem” w zreformowanej szkole, Warszawa 1999
12. J. Polakowski, Metoda przekładu intersemiotycznego w kształceniu sprawności językowej w: Oświata i wychowanie, Wkładka NURT 1980 - 81
13. E. Putkiewicz, Proces komunikowania się na lekcji, Warszawa 1990
14. M. Rzepińska, Historia koloru w dziejach malarstwa europejskiego, Kraków 1983
15. Sztuka bycia nauczycielem, pod red. B. Dymary, Cieszyn 1993
16. To lubię! Program nauczania języka polskiego w kl. IV - VI w zreformowanej szkole podstawowej, Kraków 1999
17. A. Wilson, L. Bek, Jesteś kolorem. Joga, aura, energia, Warszawa 1993
18. W. Żuchowska, Oswajanie ze sztuką słowa. Początki edukacji literackiej, Warszawa 1992.
"

---