Współczesne modele społeczeństwa obywatelskiego
Pojęcie społeczeństwa obywatelskiego nabrało nowego wymiaru teoretycznego i praktycznego. Przyczyną tego był proces przeobrażeń ustrojowych państw zachodu na skutek między innymi rozszerzenia się zakresu przedmiotowego dyskusji publicznych oraz wzrost znaczenia politycznego tzw. Klas nieuprzywilejowanych. Reformy ustrojowe charakteryzowały się między innymi wprowadzeniem prawa wyborczego do parlamentu na zasadach równości , powszechności i proporcjonalności. W wyniku tego swoją reprezentacje znalazły w nim wszystkie klasy społeczne. Państwo zaczęło uwzględniać interesy tych klas , partie polityczne prezentowały zróżnicowany program będący odzwierciedleniem interesów tych klas. Klasa ludzi gospodarujących przestała odgrywać znaczącą role w strukturze społeczeństwa obywatelskiego. Miejsce zasad głoszących nieskrępowane działanie praw rynkowych zaczęły zajmować programy polityczne uwzględniające takie czynniki jak : bezpieczeństwo socjalne , wykształcenie , opieka zdrowotna itd. Ewolucja państwa zmierzała do zwiększenia realizowanych przez nie zadań w postaci interwencjonizmu i działań zmierzających do zapewnienia bezpieczeństwa socjalnego.
Na skutek wyżej wymienionych procesów wykształcił się model zawierający cechy konstytutywne współczesnego społeczeństwa obywatelskiego :
A)upodmiotowienie obywateli w wymiarze politycznym , społecznym , ekonomicznym i kulturalnym;
B)stworzenie sieci autonomicznych instytucji społecznych i stowarzyszeń , będących wyrazem dobrowolnych porozumień obywateli , ich dążenia do zaspokojenia własnych interesów oraz samo rozwoju;
C)ukształtowanie się wśród członków społeczeństwa obywatelskiego trwałych wzorców postępowania , wśród których naczelne miejsce zajmują poczucie współodpowiedzialności , solidarności oraz wzajemnego szacunku i zaufania.
Współczesne modele społeczeństwa obywatelskiego akcentują jego autonomiczność i niezależność wobec państwa , jednak podkreślają , że nie może to być równoznaczne z przeciwstawieniem samego społeczeństwa obywatelskiego państwu.
Zdaniem Roberta Putnama państwo ma do spełnienia identyczne cele , używa jednak do ich urzeczywistnienia innych narzędzi , środków i form instytucjonalnego działania . Ze względu na tą odmienność należy dążyć do zakreślenia społeczeństwu obywatelskiemu i państwu jasnych granic i dziedzin aktywności oraz zobowiązania ich do wzajemnego respektowania posiadanych uprawnień ustrojowych. Z kolei John Kean odwołując się do koncepcji Welfare State uważa , że brak opiekuńczych , redystrybutywnych i mediacyjnych funkcji państwa może spowodować , że społeczeństwo obywatelskie ulegnie stagnacji i wewnętrznym podziałom , stając się przez to swoistym gettem nowych nierówności społecznych i zniewolenia. Przeciwieństwem aktywnego państwa i jego ingerencji w życie społeczne są założenia nowej prawicy , która uważa , że państwo powinno ograniczyć swą rolę głównego dystrybutora dóbr i usług. Dekoncentracja władzy ma służyć mobilizacji społeczeństwa obywatelskiego , które wykorzystując posiadane środki będzie w stanie je lepiej wykorzystać.
Struktury społeczeństwa obywatelskiego mają przejąć na siebie większość zadań państwa , pozostawiając samemu państwu funkcję administratora spraw o znaczeniu ogólnospołecznym lub wykraczających poza możliwości finansowe i organizacyjne tych struktur.
W ramach tego zagadnienia należy uwzględnić także koncepcje , które stały w opozycji do modelu liberalnego podkreślającego skrajny indywidualizm (ekonomiczny) jednostki oraz podporządkowanie interesów publicznych celom prywatnym. Benjamin Barber dowodził , ze żadna teoria obywatelska nie może zrodzić się z dogmatów liberalizmu politycznego. Proponował własny model silnej demokracji , opartej na powszechnej i bezpośredniej partycypacji jej członków w rządzeniu oraz na szerokiej dyskusji publicznej.
Z kolei komunitarianie twierdzili , że praktyczne zastosowanie teorii skrajnego indywidualizmu prowadzi do chaosu moralnego , zagubienia poczucia tożsamości członków danej wspólnoty , a w końcu przyczynia się do upadku wiary w siłę i efektywność demokratycznych instytucji. Niezbędnym warunkiem prawidłowego funkcjonowania każdej wspólnoty obywatelskiej jest aktywne członkostwo jednostki w różnych grupach społecznych. Dzięki temu następuje rozwój kompetencji obywatelskich , odnalezienie wspólnego dobra i własnej tożsamości moralnej.
Modele społeczeństwa obywatelskiego w konfliktowych teoriach polityki.
Model taki występuje między innymi w teorii władzy w nie-marksowskim materializmie historycznym Leszka Nowaka. Jest to teoria antagonistyczna , w której relacje władzy i społeczeństwa obywatelskiego ujmuje się w terminach niejednakowego stosunku do środków przymusu. Interes władzy , która dysponuje środkami przymusu pozostaje w konflikcie z interesem społeczeństwa obywatelskiego które tymi środkami nie dysponuje. Klasa władców dąży przede wszystkim do powiększenia własnej sfery wpływów , społeczeństwo obywatelskie zaś próbuje się tym dążeniom przeciwstawić i wywalczyć sobie maksymalny obszar niezależności. Wg Nowaka żaden etap tego konfliktu nie ma charakteru końcowego , waha się natomiast między dwoma ekstremami : całkowitym zniewoleniem społeczeństwa obywatelskiego i jego całkowitą wolnością.
Do modelu konfliktowego zaliczamy również poglądy Foucault'a , który uważał , że nie istnieje prawdziwe społeczeństwo obywatelskie , któremu przypisywana jest podmiotowość i świadomość własnych potrzeb , celów i dążeń. W rzeczywistości , jego zdaniem , społeczeństwo jest zniewolone przez władzę , która dąży poprzez złożony system kontroli do poszerzenia pola swego oddziaływania i manipulowania społeczeństwem. Społeczeństwu są narzucane potrzeby , cele , które uważa za swoje własne i indywidualne. Nie posiada swojej własnej świadomości , lecz świadomość ukształtowaną przez władzę.