Common Law
I. Nazwa common law , dosłownie `prawo powszechne' , w łacinie lex communis , oznacza prawo jednolite, zunifikowane w skali kraju. Na Wyspach Brytyjskich , dzięki silnej władzy centralnej króla, proces unifikacji prawa nastąpił już około XIII wieku, w przeciwieństwie do kontynentalnego prawa europejskiego, jeszcze długo osłabionego partykularyzmem prawa zwyczajowego. We Francji ogólnokrajowe prawo jednolite - francuskie prawo powszechne (droit commun francais) pojawiło się dopiero w XVI wieku. W Niemczech - gemeines Recht- jeszcze później , u schyłku XIX wieku.
Common law różni się zarówno od prawa zwyczajowego, jak i prawa stanowionego, na co wskazują juz chociażby jego synonimiczne nazwy.
Prawo zwyczajowe (customary law) charakteryzowało się lokalnym i personalnym (stanowym) partykularyzmem, podczas gdy common law było prawem tworzonym przez sądy (judiciary law) , w szczególności przez sędziów (judge made law). Gdy prawo zwyczajowe długo miało charakter prawa niepisanego (unwritten law), common law było zapisywane w orzeczeniach sędziowskich (written law).
Prawo stanowione jest w kulturze common law dwojako:
statutory law albo satute law i civil law - co powoduje dwojakie nieporozumienia. Nazwa pierwsza, dosłownie „prawo statutowe”, może błędnie sugerować, że zasięg form prawa stanowionego ogranicza się do formy statutu. Nazwa druga natomiast, tłumaczona jako „prawo cywilne”, nie ogarnia wszystkich gałęzi prawa znanych kulturze prawa stanowionego; ogarnia jedynie część gałęzi prawa prywatnego, zupełnie pomijając gałęzie prawa publicznego, wśród nich prawo karne. Jeśli nazwa civil law tłumaczona jest niekiedy jako „prawo obywatelskie”, wówczas kojarzy się bardziej z prawem publicznym, szczególnie prawem konstytucyjnym, a nie prawem prywatnym.
Autorzy, którzy dostrzegają te trudności , nazwy statute law i civil law zastępują nazwą made law, jako tłumaczeniem nazwy „prawo stanowione”. Dla zaznaczenie różnicy dosłowności wyrażenia treści, prawo stanowione nazywane jest prawem expressis verbis zaś common law prawem domniemanym (implicit law). Wreszcie gdy prawo stanowione ma charakter ogólny i abstrakcyjny , common law wyróżnia się szczegółowością i konkretnością sprawy-casusu, do którego się odnosi (caselaw).
Z nazwą common law bardzo ściśle nazwa equity - słuszność. Oznacza rozwijane od około XVI wieku prawo sądów kanclerskich, oparte na normach wynikających z poczucia słuszności. Normy equity są na ogół łagodniejsze, a przynajmniej bardziej elastyczne, w porównaniu z common law.
Ujmując rzecz najogólniej zasadnicze różnice między common law a pozostałymi rodzajami prawa wynikają z ich źródeł-sposobów powstawania.
Źródłem , czy też raczej sposobem powstawania common law jest orzecznictwo sądowe, prawa zwyczajowego-zwyczaj, prawa stanowionego-działalność prawotwórcza norm słuszności -sędziowskie poczucie słuszności, łagodzące zarówno surowość zarówno common law, jak i prawa stanowionego. Oczywiście common law należy odróżniać także zarówno od prawa międzynarodowego, jak prawa kanonicznego i prawa kościelnego.
Pojęcie common law nie budzi w zasadzie wątpliwości prawników-praktyków, uprawiających swoje specjalizacje prawnicze w kręgu kultury common law. Jest ono natomiast przedmiotem sporu między prawnikami-teoretykami, również spoza kultury common law. Teoretycy ci w prowadzeniu niekiedy jałowych sporów, upatrują jedną z racji swej aktywności. Spory te skupiają się wokół trzech różnych sposobów pojmowania istoty common law.
Według tzw. deklaratoryjnej teorii common law, zbliżonej w swej istocie do myśli prawa natury, sędziowie poszukując norm odpowiednich do rozpatrywanych spraw, jedynie `odkrywają' , `odzyskują', `deklarują' je z natury człowieka, społeczeństwa, zwyczajów i praktyk , składających się na mądrość prawną, warunkującą poziomy kultury prawnej i kultury prawniczej. Mogą się przy tym mylić, toteż ich orzeczenia powinny być wzruszalne; są wzruszalne dzięki możliwości podważenia orzeczeń proceduralnych orzeczeniami kontrprecedensowymi i orzecznictwem equity.
Według poglądu Jeremy'ego Benthama, autora projektu wielkiej reformy prawa angielskiego, kultura prawa stanowionego stoi na poziomie wyższym od kultury common law. Wskazuje na to-jego zdaniem- w szczególności mglisty , domniemywany i nieokreślony charakter common law. Jest ono raczej jedynie zespołem wskazówek, jakimś quasi-prawem, czymś niedoskonałym lub zawsze niezupełnym, w przeciwieństwie do prawa stanowionego-jurydycznego, doskonalszego, bo przynajmniej dążącego do zupełności.
Zasięg czasowy, przedmiotowy i terytorialny kultury common law jest nadzwyczaj rozległy.
Zasięg czasowy kultury common law, swymi początkami sięga XII wieku. Jest znacznie krótszy od wcześniejszych składników historii kultury prawa angielskiego. Kultura common law pozostaje jednak najstarszą , żywą, krajową kulturą prawną. Wcześniejsza historia kultury prawa angielskiego miała swoje początki w połowie I wieku n.e., gdy Brytania należała do Imperium Rzymskiego. Aż do utrwalenia się dominacji kultury common law, brytyjska kultura prawna, w okresie około dwunastu stuleci była zależna od panujących tam plemion germańskich , rządzących się prymitywnym prawem zwyczajowym, ujednoliconym przez prawodawstwo królewskie (leges barbarorum). Od podobnego prawa kontynentu europejskiego różniło się głównie językiem : było spisywane w języku staroangielskim (old english) , a nie po łacinie. Tak więc dzieje kultury common law rozciągają się od około XIII wieku aż do czasów obecnych.
Zasięg przedmiotowy kultury common law jest zależnie od traktowania związanych z nią equity i kultury prawa stanowionego. Tylko nieliczni znawcy prawa utrzymują pogląd, że dominacja kultury common law w brytyjskiej kulturze prawnej uzasadnia pomniejszenie w niej znaczenia kultury equity i prawa stanowionego. Bardziej utrwalony jest , bliższy chyba prawdziwości pogląd , że brytyjska kultura prawna, podobnie do kultury krajów które znalazły się pod jej wpływami , odznacza się cechami hybrydowej kultury prawnej. W brytyjskiej kulturze prawnej kultura common law zachowuje wprawdzie dominację , ale w miarę upływu czasu czyniła coraz większe ustępstwa na rzecz kultury equity i kultury prawa stanowionego. Dopuszczalne jest wszakże utożsamianie się zasięgu przedmiotowego kultury common law właśnie z kultura common law i equity.
Zasięg terytorialny i podmiotowy pozwala obecnie zaliczać kulturę common law , obok kultury prawa stanowionego , do dwóch największych i najbardziej wpływowych kultur prawnych świata. Pod jej rządami pozostaje około 1/3 ogółu ludzkości. Potęga kolonialnej Anglii, na drodze akulturacji zaszczepiła kulturę common law Stanom Zjednoczonym Ameryki Północnej, Kanadzie (z wyjątkiem profrancuskiej prowincji Quebec), Puerto Rico, Indiom, Pakistanowi, Australii, Nowej Zelandii, wielu krajom Afryki (Sierra Leone, Gambia, Nigeria, Ghana, Liberia, Kenia, Uganda, Tanzania, Republika Południowej Afryki), niektórym enklawom Dalekiego Wschodu (Singapur, Malezja, Filipiny, Seszele, Hong Kong). To, że kultura common law mocno utrwaliła się w koegzystencji z dalece od niej odbiegającymi kulturami prawnymi , dobrze świadczy o jaj łatwości dostosowania się do różnych warunków kulturowych. Dzięki temu przetrwała w krajach zależnych od Imperium Brytyjskiego nawet po jego upadku, w przeciwieństwie np. do kultury prawnej imperium sowieckiego.
ROZWÓJ COMMON LAW
W rozwoju angielskiej kultury common law zarysowały się trzy okresy:
kształtowania się podstaw common law , w latach około 1100 - 1400
odrzucenia recepcji prawa rzymskiego , w latach około 1400 - 1600
nabierania przez common law cech prawa globalnego , po około 1700
Trudno byłoby chyba przewidzieć , że wyspy brytyjskie, władane kolejno przez Celtów, Rzymian, Duńczyków , Saksów i podbite ostatecznie przez Normanów, posługujących się odmiennymi prawami , osiągną kiedyś jednolite , powszechne prawo. Stało się tak jednak, głównie dzięki zjawisku, zwanemu synkretyzmem kulturowym, silna władza królewska od czasów normandzkich doprowadziła do tworzenia prawa jednolitego z dawnych praw anglosaskich z prawem normandzkim. Ta synkretyczna jednolitość treści wyrażana była w synkretycznej jednolitości formy języka prawnego, powstałego z połączenia języka staroangielskiego (old english)z elementami języka łacińskiego i języka francuskiego. Dążenie do jednolitości prawnej było wzmacniane typowym dla ludności wyspiarskiej pragnieniem zaznaczenia swej odrębności kulturowej. Silnie scentralizowany system feudalny , stworzony głównie przez króla Williama I, sprzyjał powszechnemu , ogólnokrajowemu zasięgowi obowiązywania prawa.
Pomnikami pierwszego okresu angielskiej kultury common law pozostają Domesday Bool, Westminter Hall, De Legibus Angliae, korporacje prawnicze.
Domesday book , to bardzo szczegółowy opis , prowadzony od 1085 r,, każdego akra ziemi wysp brytyjskich dla celów opodatkowania. Opis, wraz ze skrzynią , w której jest przechowywany, przetrwał do dzisiaj, jako unikalny w kulturach prawnych świata zbiór dokumentów.
Westminster Hall , to architektoniczny pomnik silnej władzy centralnej króla angielskiego, zdolnego do nadawania obowiązywaniu prawa cecg powszechności. Ukończony w 1199r. Jako reprezentatywna sala bankietowa, od XIV wieku przeobraził się w budynek centralnego sądu. Należy do najstarszych , największych i najwspanialszych budynków tego rodzaju ba świecie. Tam odbywały się procesy m.in. króla Karola I, Wallace'a - bohatera szkockiego, Warrena Hastingsa - gubernatora imperialnego i wielu, wielu innych wybitnych , swego czasu osobistości.
De Legibus Angliae , to księga spisana w XII wieku przez Henryka Bractona, w celu unifikacji prawa zwyczajowego Anglii, w oparciu o praktykę orzecznictwa sądów angielskich. Potwierdza ona wielki respekt tubylców dla poznawania i stosowania prawa. Od początków Anglii prawnicy świeccy i duchowni zajmowali się zarówno prawem stanowionym jak i common law. Popularne było powiedzenia „żaden to kleryk bez prawa sądzenia” (nullus clericus sine causidicius).
Dla rozwoju edukacji i praktyki prawniczej w kulturze common law wielką rolę odegrały korporacje prawnicze (inns). Dziesiątki angielskich generacji prawniczych uzyskały w nie uniwersyteckich, lecz w owych korporacjach prawniczych, istniejących od około XII wieku, na wzór gildii zawodowych. Tam prawnicy-praktycy wykładali prawo w oparciu o przykłady spraw sądowych. Nauka zawodu prawnika trwała 7 lat, z surowymi rygorami życia, niemalże mnichów klasztornych. Rok nauki dzielił się na trymestry , a tylko 7 tygodni w roku stanowiło dni wolne. Do dzisiaj przetrwały cztery takie budynki korporacji prawniczych, sąsiadujących z budynkami sądowymi Londyny; Lincoln's Inn, Gray's Inn, , Inner Temple, Middle Temple. W sumie było ich tam przynajmniej 14.
Drugi okres rozwoju angileskiej kultury common law zawiera wyjaśnienie dlaczego prawo angielskie nie uległo wpływom prawa rzymskiego. Główna rolę odegrała przy tym mocno ugruntowana unifikacja prawa angielskiego, wynikająca z jego powszechności. Silny patriotyzm, obecny w całej kulturze angielskiej, rozciągał się również na common law. Trwałość kultury common law wzmagała niechęć do często zmienianych obcych praw stanowionych - świeckich i kanonicznych. Już od XII wieku prawnicy angielscy stwierdzali : „ nie chcemy , aby prawa Anglii były zmieniane” (nolumus leges Angliae mutari).
Dopiero , gdy władza królów zaczęła przeradzać się we władze absolutną , dostrzeżono tam przydatność „imperialnego” prawa rzymskiego dla jej celów. Prawnicy angielscy jednakże dopuszczali prawo rzymskie do kultury common law w ilości toniku niezbędnego dla dobrego drinka, a nie ilości narkotyku tudzież trucizny.
Trzeci wreszcie okres kultury common law zapisał się nadaniem prawu angielskiemu cech prawa globalnego. Wielka to zasługa zarówno angielskich prawników , jak i angielskich polityków. Jan Fortescue, około 1463r. napisał dzieło De Laudibus Legum Angliae, wykazujące wyższość common law nad prawem rzymskim. Edward Cocke wydał 13 tomów The Reports (sprawozdań) ze spraw sądowych - Institutes of the Law of England, cieszących się wielkim powodzeniem wśród prawników. Thomas Bacon uzasadnił przydatność metod naukowych dla prawa. Sir John Selden zyskał miano wielkiego dyktatora narodu angielskiego w zakresie nauczania historii prawa. Wraz z imperialną inwazją Anglii , od około XVII wieku, postępowała imperialna inwazja common law. Lord William Muray Mansfield uczynił angielskie prawo handlowe prawem kosmopolitycznym. Wiliam Blackstone opublikowal w latach 1765- 1769 czterotomowe Commentaries on the Laws of England, które wywarło ogromny wpływ na amerykańskie prawo i amerykańską edukację prawniczą. Drogami imperialnych podbojów i dobrowolnej recepcji , commom law przeniknęło z Anglii na wszystkie kontynenty. Dzięki swym niewątpliwym walorom przetrwało tam nawet po upadku imperialnej potęgi Anglii.
KULTURA EQUITY LAW
Kultura common law , ukształtowana orzecznictwem angielskich sądów królewskich, odznaczała się sztywnością treści orzeczeń i form postępowania sądowego , wynikającą z jej ogólnokrajowej powszechności. W celu nadania jej większej elastyczności , wymuszonej potrzebami życia społecznego, około XIV wieku zaczęło się rozwijać w Anglii orzecznictwo oparte na sędziowskim poczuciu słuszności (equity). Należało ono najpierw do Sądu Kanclerskiego (Court of Equity), uprawnionego do rozstrzygania petycji kierowanych za jego pośrednictwem do króla. Gdy brakło w common law podstaw prawnych dla wytoczenia powództwa albo oskarżenia lub gdy uznawano je za zbyt formalistyczne, surowe, niesprawiedliwe, niesłuszne w zastosowaniu do rozpatrywanego sporu , wówczas powód albo oskarżyciel mogli zwracać się do Sądu Kanclerskiego o rozpatrzenie sprawy w oparciu o poczucie słuszności. Normy słuszności, kształtowane głównie w sprawach cywilnych, miały min. Na celu zapobieganie szkodom i umożliwienie zmiany, rodzaju świadczeń ustalonych wcześniej w umowie.
Odmienności orzecznictwa na zasadzie słuszności (equity) doprowadziły do rozwoju w angielskiej kulturze prawnej odrębnej, ale początkowo suplementarnej wobec kultury common law, kultury equity law. Odmienne od norm common law normy equity law były spisywane i później, do pewnego stopnia, zostały skodyfikowane. Były tworzone bez współudziału ławy przysięgłych i w sposób bardziej jednolity i scentralizowany przez Sąd Kanclerski. Rozwinięta owa dwutorowość w angielskiej kulturze prawnej przetrwała do dzisiaj, zaznaczona w odrębności organizacyjnej sądów, różnicach ich jurysdykcji i odmiennościach procedur sądowych. Komparatystyka wskazuje na podobieństwo kultury equity law do orzecznictwa pretorów w antycznym Rzymie, łagodzącego ścisłe normy prawne (stricti iuris), należące do prawa stanowionego (ius civile), normami słuszności (equity).
MIEJSCE PRAWA STANOWIONEGO
Brytyjska , czy też angielska kultura prawna nigdy nie wyczerpywała się w kulturze common law; zawsze znajdowało się miejsce w niej dla prawa stanowionego. W okresie anglosaskim , od około I do około XII wieku, pozostawała ona nawet w kręgu zasadniczo kultury prawa stanowionego, utrwalonej kodyfikacja króla Wessexu Alfreda Wielkiego z końca IX wieku. Od około XIII wieku , czyli początków rozwoju kultury common law, prawo stanowione zachowywało tam pewne znaczenie. Prawodawstwo królewskie najpierw zwane asyzami, konstytucjami, od XIV wieku nazywano statutami -prawem statutowym (statute law). Z kancelarii królewskiej pochodziły uzupełnienia prawa statutowego w formie pisemnych nakazów, rytów (brevia, itis), powodujące obrazę majestatu królewskiego w przypadku ich naruszenia. Także parlament angielski, już od czasów ukształtowania się monarchii stanowej, uchwalał ustawy z mocą zmieniania i uchylania common law. Jednakże droga odwrotna nie była możliwa, common law nie mogło zmienić prawa stanowionego, co jest dość interesującą cechą kultury mieniącej się kulturą common law.
W czasach nowożytnych, gdy na kontynencie europejskim triumfowała idea kodyfikacji prawa, angielski prawnik i filozof Jeremy Bentham (1748- 1832) należał do wybitnych jej współtwórców. Mówi się nawet, że to on sprecyzował pojęcie kodyfikacji w sensie kompletnego zbioru prawa ( a complete body of law) z określonej dziedziny, przyjęte następnie przez europejską, kontynentalną myśl prawną. Mimo że Anglicy nie skodyfikowali swojego prawa w całości, od początków XIX wieku wydali wiele ustaw, głównie w zakresie prawa karnego i prawa prywatnego, wzmacniających pozycję prawa stanowionego w angielskiej kulturze prawnej. Do formy kodeksu podobne były tzw. Consolidations Act, ustanawiane od połowy XIX wieku, mające na celu podporządkowywanie ważnych gałęzi prawa na zasadach znanych kulturze prawa stanowionego. Zwraca wówczas uwagę złagodzenie surowego systemu kar: zniesienie kary śmierci za kradzież kieszonkową, kradzież na statku, kwalifikowanych kar śmierci za zdradę główną i zniesienia kary chłosty dla kobiet. Anglicy wnieśli też znaczny wkład w unowocześnianie odbywania kary więzienia.
Angielskie prawo stanowione, jako częśc angielskiej kultury common law, nigdy nie ulegało tak silnym wpływom prawa rzymskiego jak kontynentalne europejskie prawo stanowione. Mimo to, angielska kultura common law, z pewnych względów jest bliższa duchowi prawa rzymskiego niż prawo stanowione.
AMERYKAŃSKIE COMMON LAW
Angielska kultura common law , przeniesiona na grunt północnoamerykański, ukształtowała odrębną hybrydową kulturę prawa angloamerykańskiego (Anglo-American Law). Obecnie jednak jest to na tyle kultura samodzielna, że zasługuje na nazwę kultury prawa amerykańskiego (American Law), której głównym składnikiem, obok prawa stanowionego, pozostaje amerykańskie common law.
Odrębność amerykańskiego common law, od będącego jego zaczynem angielskiego common law , wynikła z różnic kulturowych, znaczonych krajowymi drogami rozwoju historycznego. Środowisko amerykańskie, jako szczególny koktail wielokulturowych wpływów , różni się od środowiska angielskiego niemal pod każdym względem, szczególnie etnicznym, ekonomicznym, rasowym, religijnym, politycznym, dynamiki społecznej i stosunku do tradycji. Nawet różnice językowe są na tyle duże, ze American English jest odróżniany od British English. Jak to wyraził kpiarz Bernard Show „Anglię dzieli od Ameryki ich wspólny język”.
Zasiedziały angielski konserwatyzm o wyniosłym posmaku arystokratycznym nie mógł być pogodzony z dużym dynamizmem amerykańskim o cechach plebejskiego egalitaryzmu demokratycznego. Amerykanie przeto, niemal natychmiast po uzyskaniu suwerenności, odrzucili angielski wzór monarchicznego ustroju państwowego, ogradzanie posiadanej ziemi uprawnej i instytucję prawna prymogenitury (majoratu), faworyzującą najstarszego syna w dziedziczeniu po ojcu. Według Konstytucji amerykańskiej, Stany Zjednoczone są państwem federalnym, w odróżnieniu od unitarnego państwa angielskiego. Amerykanie posiadają klarowną Konstytucję pisaną, podczas gdy Anglicy nie potrzebowali tak expressis verbis wyrażonego konstytucjonalizmu.
Wiele oryginalnych cech wnosi do amerykańskiego common law problematyka relacji federalnego common law do stanowych common law i relacji wzajemnych samych stanowych common law. Po okresie ewolucji , obecnie, w zasadzie , sądy federalne tworzą federalne common law jedynie w sprawach federalnych. W pozostałych sprawach obowiązuje stanowe common law, stosowane zarówno przez sądy stanowe, jak i sądy federalne.
Amerykańska kultura prawna wypracowała także ciekawe relacje common law z prawem stanowionym na zasadach uzupełniania , konkurencji i sprzeczności. Common law jest zawsze zupełne w porównaniu z niezupełnym prawem stanowionym , w tym sensie , że nie zna luk prawnych, ponieważ w miarę potrzeb nowe sprawy rodzą nowe orzeczenia precedensowe. Konkurencja między common law z prawem stanowionym polega przede wszystkim na regulacji przez to drugie pewnych spraw rozstrzyganych już wcześniej przez to pierwsze. Prawo stanowione może uchylać obowiązywanie precedensowych norm common law, ale nie odwrotnie. Wreszcie możliwe sprzeczności między tymi prawami rozstrzygane są w oparciu o aksjomatyczne założenie , ze common law zawsze pozostaje w zgodzie z prawem stanowionym.
CECHY KULTURY COMMON LAW
Kultura common law wyróżnia się oryginalnymi cechami, wynikającymi z cech samego common law I współistniejącego z nim equity law. Można stwierdzić ze jest to kultura prawa: sędziowskiego, precedensowego, kazuistycznego, empirycznego, pragmatycznego, ciągłego, pisanego, instytucjonalnego i słusznego.
Common law jest prawem sędziowskim, ponieważ tworzą je sędziowie. W Średniowieczu niemal cała angielska praktyka prawnicza była skoncentrowana w kilku sądach Londynu i oparta na aktywności kilku dobrze zorganizowanych korporacji prawnych. Później utworzono sądy w innych miastach kraju, a od czasu imperialnej polityki Wielkiej Brytanii rolę sędziów angielskich były powielane w krajach od niej zależnych politycznie , gospodarczo i kulturowo.
Common law jest prawem precedensowym , ponieważ składa się ze szczególnych norm (legal rules) , które tworzą precedensy, czyli pierwsze rozstrzygnięcia sądowe spraw należących do określonej kategorii. Normy te zawsze zachowują określony związek ze stanami faktycznymi, z których zostały wysnute. Uznawanie wiążącego charakteru precedensów zapewnia ciągłość , trwałość, pewność i przewidywalność prawa..
Common law jest prawem kazuistycznym (case law) , w przeciwieństwie do prawa stanowionego. Sędziowie tworzą prawo na drodze rozpatrywania kazusów, czyli konkretnych spraw. Dla każdej realnie istniejącej sprawy tworzą dla nie tylko właściwe prawo. Zachowa ono moc obowiązującą dla przyszłych spraw tylko wówczas, gdy sędzia dostrzeże i uzna ich podobieństwo do wcześniej rozstrzygniętej sprawy precedensowej. Z tego względu prawnicy kultury common law mają więcej wspólnego w swej praktyce z prawnikami rzymskimi, należącymi do kultury prawa stanowionego, niż się na ogół zauważa. Prawnicy angielscy , podobnie jak prawnicy rzymscy , unikali tworzenia norm ogólnych. Obawiali się , że normy ogólne mogą nie przystawać do konkretnych spraw.
Common law jest prawem ciągłym , ponieważ długotrwała anglosaska tradycja orzecznictwa precedensowego opiera się na zasadzie przestrzegania wydanych orzeczeń i niezmieniania istniejącego stanu rzeczy (stare decisis et quieta non movere). Zgodnie z doktryną hierarchii precedensów precedensy sądów wyższych obowiązują sądy niższe. Precedens może być uchylony przez sąd, który go wydał, przez sąd wyższy i przez prawo stanowione. Angielska kultura common law, osadzona w konserwatywnej, mało podatnej na zmiany tradycji kulturowej, dla zachowania ciągłości własnego prawa unikała recepcji praw obcych, szczególnie prawa rzymskiego. Ciągłość common law sprzyjało w Anglii drugorzędne znaczenie prawa stanowionego.
Common law jest prawem pisanym (written law), utrwalanym kolejnymi orzeczeniami sędziowskimi. Tylko w swych prapoczątkach , do około XIII wieku , angileska kultura common law opierała się na prawie ustnym , nie pisanym (lex non scripta). Później stała się kultura prawną prawa pisanego przez sędziów, wyjaśniających przesłanki swych orzeczeń (ratio decidendi), podający ich motywy ściśle związane z przedmiotem sprawy (holdings) i uwzględniających wątki uboczne (obiter dicta). Pisemną formę przybrały także dzieła wybitnych znawców prawa (Books of Authority), mające wielki wpływ na kulturę common law. Od czasów średniowiecznych publikowane są w Anglii zbiory orzeczeń sądowych (Year Books), a od 1536 r sprawozdania sądowe (Reports).
Common law jest prawem instytucjonalnym , w sensie uznania instytucji prawnych za podstawową i główną jednostkę prawa. W samym orzecznictwie kultury common law , z natury rzeczy ograniczonym do tworzenia norm prawnych , nie mógł się tam zarysować podział systemów prawnych na gałęzie prawa. Nawet doktryna kultury common law nie przywiązuje do podziałów systemów prawa na gałęzie prawa tak dużego znaczenia, jak ma to miejsce w kulturze prawa stanowionego. W ramach podstawowego podziału common law na normy common law i normy equity law, podstawowa i główną rolę spełniają instytucje prawne. Do typowych instytucji prawnych common law należą: tort (delikty), trust (powiernictwo, fideikomis), estoppel (promisoryjne ograniczenie), agency (agencja).
Kultura common law jest kulturą prawa słusznego, o tyle o ile ważną rolę odgrywa w nim equity law. Gdy orzecznictwo common law opiera się na sędziowskim poczuciu sprawiedliwości (common sens of justice), to orzecznictwo equity law polega przede wszystkim na sędziowskim poczuciu słuszności (sesn of equity). Oczywiście trudno zdefiniować , a tym bardziej odgraniczyć wyraźnie poczucie sprawiedliwości od poczucia słuszności. Należy przeto poprzestać na communis opinio prawników kultury common law, uznających słuszność za wtórną, łagodniejszą i mniej sformalizowaną wobec pierwotnej, surowszej i bardziej sformalizowanej miarę sądowych ocen.
BIBLIOGRAFIA
Fuller L.L ”Anatomia prawa”, Warszawa 1978
Lang W. Wróblewski „Współczesna filozofia i teoria prawa w USA”, Warszawa 1986
Rot H. „Główne kultury prawne współczesnego świata”, Warszawa 1995