Uniwersytet Wrocławski

Wydział Prawa, Administracji
i Ekonomii

Kierunek Administracja

Dawid Kowalski

Prawa człowieka a mniejszości narodowe w Polsce

Wrocław 2010

Wstęp

W najnowszych dziejach wydawało się już kilkakrotnie, że naród traci swe znaczenie na rzecz zbiorowości o klasowym, międzynarodowym czy ponadnarodowym charakterze. Jeśli zaś zmniejszałaby się rola narodów, to tym bardziej marginalizacji uległby problem mniejszości narodowych. Takie ciągle jeszcze przyszłościowe rozwiązania mają swych zwolenników, czynnych w ramach zmieniających się ideologii. Jednak przebieg rozwoju społecznego i najnowsza historia społeczeństw dostarczają stale nowych faktów, które świadczą o nie kwestionowanej obecności problemu narodu i mniejszości. Dotyczy to szczególnie Europy Środkowo - Wschodniej.

Dążenie do stworzenia państwa jednolitego narodowo stało się niejako doktrynalną zasadą porządku kształtowanego po II wojnie światowej. Jak pokazało doświadczenie, regulacje prawne z między wojennego okresu niewiele pomogły w rozwiązaniu problemów towarzyszących obecności mniejszości narodowych. Kształtując nowy porządek i granice po II wojnie światowej, mocarstwa zadecydowały o znacznym przemieszaniu ludności. Rządy państw Europy Środkowo - Wschodniej, pomne doświadczeń okresu między wojennego, zaakceptowały internacjonalistyczną wykładnię kwestii narodowej i nie poświęcały mniejszością narodowym należnej uwagi. Przemiany demokratyczne zainicjowane w 1989 r. dowiodły, że kwestie narodowe w Europie Środkowo - Wschodniej nie zostały na trwale rozwiązane ani nie wygasły wraz z upływem kolejnych dziesięcioleci społecznych doświadczeń realnego socjalizmu. Przeciwnie, ujawniły się ze zwielokrotnioną siłą, a ich podstawę stanowiły w równym stopniu narodowe ksenofobie, co i ożywione dążeniem do upodmiotowienia mniejszości narodowe. Renesans kwestii narodowej był też spowodowany znacznym opóźnieniem kształtowanie się nowoczesnych narodów w naszej części Europy. Okazuje się, że Polacy, Czesi czy Węgrzy formowali się w naród w innych okolicznościach niż np. Francuzi. Jeszcze inne podstawy procesów narodowotwórczych można dostrzec wśród narodów współtworzących wcześniej państwo radzieckie. W każdym razie opóźnienie w formowaniu owoczesnych narodów w tej części Europy w naturalny sposób rzutuje na postrzeganie i sposób traktowania mniejszości narodowych. Byłoby jednak uproszczeniem dostrzegać narodowościowe sprzeczności tylko w Polsce, Czechach, Słowacji, Rumunii, Bułgarii, w państwach dawnej Jugosławii czy u naszych wschodnich sąsiadów. Z perspektywy prowadzonych rozważań jesteśmy współcześnie świadkami interesujących procesów które występują też w Europie Zachodniej. Zapisy europejskich organizacji co częściej akcentują ramy, po za które nie powinny w swych żądaniach wykraczać mniejszości.

Z kolei prawne wielu współczesnych państw świadczą o próbie takiego traktowania mniejszości, które uwzględni przede wszystkim ich specyficzne interesy.

I Prawa cudzoziemców

Co do zasady, należy postrzegać cudzoziemców jak podmioty chronionych praw człowieka, poza zagwarantowanymi tylko dla obywateli prawami stricte politycznymi. Konwencja Europejska ( art. 16) uznaje prawo państwa „ do nakładania ograniczeń w zakresie działalności politycznej cudzoziemców”, a więc wyklucza ich z normalnego korzystania z wolności ekspresji oraz wolności zgromadzeń i zrzeszania się, jak też powoływania się w tej mierze na zasadę nie dyskryminacji.

Najistotniejszą rolę w Pakcie odgrywa ustalenie standardów wydalania cudzoziemców ( art. 13): tylko na podstawie „ decyzji podjętej zgodnie z ustawą”; z gwarancjami słusznego rozpoznania jego sprawy, chyba że przemawiają przeciw temu, „ważne względy bezpieczeństwa narodowego”. W systemie europejskim odpowiedni standard rozwijał się stopniowo. Mocą protokołu 4 wprowadzono zakaz „zbiorowego wydalania cudzoziemców”. Gwarancje prawne na wypadek wydalenia indywidualnego uzupełnił art. 1 Protokołu 7 do Konwencji; ich zlekceważenie mogą uzasadniać nie tylko „względy bezpieczeństwa narodowego” ( w Pakcie tylko one i tylko, gdy są „ważne”), ale także interes porządku publicznego”. Ani w Palcie, ani w Konwencji Europejskiej nie ma wyraźnej mowy o prawie do azylu, co przewidywała Deklaracja Powszechna. Dodać trzeba, że przeciwko wydaleniu może skutecznie przemawiać fakt, iż w kraju, do którego wydalenie jest rozważane, cudzoziemiec mógłby się obawiać skazania na karę śmierci albo zastosowania tortur; w takiej sytuacji państwo europejskie nie może wydalenia czy ekstradycji dokonać.

II Sytuacja mniejszości narodowych w Polsce po 1989 r.

W demokratyzującej się Polsce obecność mniejszości narodowych jest ważnym faktem społecznym. Jeśli przyjąć, że w okresie PRL - u istniały niejako koncesjonowane przez władze środowiska i struktury potencjalnych mniejszości. to po 1989 r. nastąpiła ich zwielokrotniona aktywność, skierowana na realizację wyraźnie artykułowanych celów, zmierzając głównie do ochrony tożsamości, pielęgnowania własnej kultury i tradycji. Mniejszości narodowe żyjące w spółczesnej Polsce mają rozmaity rodowód. Niektóre z nich, jak Żydzi czy Romowie, przybyli tu z własnej woli. Inni - jak Niemcy - w różnym stopniu zachowują świadomość pochodzenia z zewnątrz, w wielu sytuacjach akcentują, że są po prostu u siebie, a zmieniły się jedynie granice. Jeszcze inni - jak Litwini, Białorusini czy Ukraińcy - stanowią relikt wielonarodowej Rzeczypospolitej. Jeśli obecność Żydów, Niemców czy Ormian sięga czasów średniowiecza, to Grecy znaleźli się w Polsce dopiero w drugiej połowie XX wieku. Mniejszości żyją w Polsce w zwartych zbiorowościach bądź diasporze, co często dotyczy tych samych grup narodowych. Liczebność poszczególnych zbiorowości waha się kilku do kilkuset tysięcy osób. Trudno w tym miejscu wskazać wszystkie odrębności czy też zespół cech wspólnych wszystkim mniejszościom. W systemie prawa polskiego zasady obowiązywania i stosowania i stosowania prawa międzynarodowego uregulowane zostały po raz pierwszy w Konstytucji z 2 kwietnia 1997 r.. Wcześniejsze ustawy konstytucyjne nie zawierały bezpośredniej regulacji tej problematyki; pewne rozwiązania wskazywała bezpośredniej regulacji tej problematyki; pewne rozwiązania wskazywała interpretacja i orzecznictwo.

Zgodnie z postanowieniami art.91 ust. 1: „ Ratyfikowana umowa międzynarodowa, po jej ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, stanowi część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana, chyba że jej stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy”. Przepis ten dokonuje transformacji ratyfikowanych umów międzynarodowych do wewnętrznego porządku prowadza i wprowadza domniemanie ich samo wykonalności. Jest to zatem podstawa do stosowania ratyfikowanych umów międzynarodowych przez państwowe bez konieczności interwencji ustawodawcy. Równocześnie w Konstytucji z 2 kwietnia 1997 r. rozstrzygnięty został problem obowiązywania w prawie polskim umów międzynarodowych ratyfikowanych przed wejściem w życie obowiązującej ustawy zasadniczej. W konstytucji z 1997 r. nie został natomiast jasno określony status umów międzynarodowych innych niż ratyfikowane w polskim porządku prawnym. Na podstawie wnioskowania a contr ario można by dojść do wniosku, że umowy takie nie są źródłem powszechnie obowiązującego prawa. Zgodnie z postanowieniem art. 91 ust.1 nie stanowią one także części krajowego porządku prawnego. W takiej sytuacji w poważny sposób podważona zostaje wiarygodność Rzeczypospolitej jako partnera umów międzynarodowych, zawartych w innej formie, tzn. bez konieczności ratyfikacji. W systemie prawa wewnętrznego funkcjonują one jako źródła zewnętrzne. Konsekwencją takiego ich usytuowania jest to, że dla uzyskania skuteczności w prawie krajowym muszą zostać transponowane lub transformowane do prawa krajowego przez akty tego prawa. Zgodnie z tym Konstytucja wprowadza umowy ratyfikowane bezpośrednio do systemu prawa wewnętrznego (inkorporacja generalna), natomiast inne umowy mogą zostać wprowadzone do systemu prawa wewnętrznego jedynie drogą pośrednią.

W art. 87 ust. 1 określone zostały źródła obowiązującego w Polsce prawa, są nimi: „Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy między narodowe oraz rozporządzenia”. Należy ponadto pamiętać o wspomnianym wcześniej zobowiązaniu Polski, wynikającym z art. 9 Konstytucji. Z wymienionych przepisów konstytucyjnych, dotyczących miejsca normy prawa międzynarodowego w krajowym systemie prawa, wynika, że polski ustawodawca przyjął zasadę transformacji umów międzynarodowych do prawa wewnętrznego, przy czym nie ma znaczenia, czy dana umowa ratyfikowana była za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie czy też bez konieczności takiej zgody. Z art. 87 Konstytucji można też wywnioskować o miejscu umowy międzynarodowej w hierarchii źródeł prawa polskiego sytemu prawnego. Jednak zgodnie z przepisem art. 188 pkt 2, a także art. 91 ust.3 umowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą w przypadkach, kiedy ustawy nie da się pogodzić z tą umową. Miejsce pozostałych umów międzynarodowych w stosunku do zostało w Konstytucji wyraźnie określone.

Umowy międzynarodowe wiążące Polskę z zakresu ochrony praw człowieka oraz praw mniejszości narodowych zostały ratyfikowane. W związku z tym zainteresowane jednostki mogą się powoływać na zawarte w nich normy, a sądy zobowiązane są do ich stosowania. Z niniejszych rozważań wynika także, że w przypadku norm prawa wewnętrznego z normami prawa międzynarodowego pierwszeństwo przysługuje normie międzynarodowej przed ustawą.

III Mniejszości narodowe ich ojczysty język a prawodawstwo polskie

Na podstawie art. 10 ust. 2 Ustawy o języku polskim przewidziano możliwość ustalenia przypadków używania oprócz nazw polskich także ich obcojęzycznych wersji. Szczegóły zawiera Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 18 marca 2002 r. w sprawie wypadków, w których nazwom i tekstom w języku polskim mogą towarzyszyć wersje w przekładzie na język obcy. Rozporządzenie to odnosi się do nazw i tekstów sporządzonych w języku w urzędach i instytucjach użyteczności publicznej, a także przeznaczonych do odbioru publicznego oraz w środkach transportu publicznego. W pkt. 4 tego rozporządzenia wśród języków obcych na które można dokonywać przekładu nazw i tekstów, wymienia się w szczególności język mniejszości narodowych i grup etnicznych zamieszkujących dany obszar terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Przekładu można dokonywać na więcej niż jeden język obcy. Przepis ten budzi wiele kontrowersji na obszarach zamieszkiwanych głównie przez mniejszość niemiecką. Działacze mniejszości domagali się umieszczania niemieckich nazw miejscowości lub ulic, argumentując przy tym, że nazwy te występują w ich starych dokumentach i funkcjonują w społecznym obiegu. Problem związany jest w faktem, że w okresie III Rzeszy wiele nazw miejscowości o słowiańskim brzemieniu zostało zgermanizowanych. Proponowane niemieckie nazwy nie których miejscowości nie stanowią zatem ich nazw tradycyjnych. Na Śląsku Opolskim doszło nawet do złamania obowiązującego prawa i wbrew przepisom umieszczono tabliczki z niemieckimi nazwami. Po interwencji Opolskiego Urzędu Wojewódzkiego nie notowano już takich incydentów.

Omawiane Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji jest pomimo pojawiających się ciągle jeszcze problemów istotnym postępem w stosunku władz do mniejszości narodowych. W związku z problemem korzystania z własnego języka istotna kwestią dla mniejszości narodowych jest możliwość kształcenia dzieci w języku ojczystym lub dokształcania ich w tym języku. Prawo to przewidziane zostało w większości umów bilateralnych o dobrej sąsiedztwie i dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy, natomiast jego podstawę w prawie wewnętrznym tworzy ustawa o systemie oświaty z 1991 r.. oraz wydanych na jej podstawie Rozporządzeń Ministra Edukacji Narodowej. Możliwość utworzenia klasy, w której nauka odbywa się w języku ojczystym, uzależniona jest od liczby uczniów. Jeżeli liczba jest mniejsza niż określona w rozporządzeniu, nauczanie w języku mniejszości organizuje się w grupach między oddziałowych i międzyklasowych. Wybory formy organizacyjnej nauczania języka mniejszości dokonują rodzice lub w przypadku starszej młodzieży - sami uczniowie. Nauczanie języka mniejszości finansowane jest z budżetu państwa. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej i Sportu w sprawie zasad podziału części oświatowej subwencji ogólnej jednostek samorządu terytorialnego organy prowadzące szkoły dla mniejszości narodowych otrzymują z budżetu państwa subwencję na zadania oświatowe, zwiększoną o 20% w przeliczeniu na każdego ucznia mniejszości narodowej w większych szkołach i o 50% w szkołach małych, w których podstawowym językiem jest nauczania jest język mniejszości narodowej lub grupy etnicznej, a liczba uczniów w szkole nie przekracza 42. Poza tym zgodnie z ustawą o systemie oświaty przedstawiciele mniejszości narodowych, podobnie jak inne podmioty, mogą zakładać szkoły prywatne. Na założenie szkoły potrzebne jest zezwolenie, o które mogą ubiegać się zarówno krajowe, jak i zagraniczne osoby fizyczne i prawne ( art.58 ust.3).

Jeśli o prawo prasowe, to nie zawiera ono specjalnych regulacji dotyczących uprawnień mniejszości narodowych. Zgodnie a Ustawą - Prawo prasowe zakładanie gazet i czasopism nie wymaga koncesji i podlega jedynie rejestracji we właściwym ze względu na siedzibę wydawcy sądzie okręgowym. Wydawcą natomiast może być na podstawie art.8 tej Ustawy „osoba prawna, fizyczna lub inna jednostka, choćby nie posiadała osobowości prawnej. W szczególności wydawcą może być organ państwowy, przedsiębiorstwo państwowe, organizacja polityczna, związek zawodowy, organizacja spółdzielcza, samorządowa i inna organizacja społeczna oraz kościół inny związek wyznaniowy”. Głównym problemem mniejszości narodowych z wydawaniem własnej pracy jest brak środków pieniężnych na ten cel.

IV Problem zrzeszania się mniejszości narodowych a regulacje prawne

Przełom polityczno - ustrojowy w 1989r. spowodował znaczne ożywienie działalności mniejszości narodowych. Zmiany przepisów zniosły ograniczenia w zakładaniu stowarzyszeń i ułatwiły dostęp przedstawicieli mniejszości narodowych do działalności politycznej. W zakresie działalności mniejszości narodowych w życiu publicznym i politycznym istotne znaczenie mają zarówno wspomniane już w poprzednim rozdziale gwarancje konstytucyjne, jak również ustawodawstwo zwykłe.

Podstawową regulacją jest zapewniona w umowach między narodowych i Konstytucji swoboda zrzeszania się. Po 1989 r. nastąpiła znaczna liberalizacja przepisów o stowarzyszeniach, które wcześniej znacznie ograniczały możliwość rejestracji stowarzyszeń mniejszości narodowych. Istniał wtedy system koncesjonowania i organ koncesyjny dopuszczał w zasadzie rejestrację tylko jednego stowarzyszenia danej mniejszości narodowej. Z danych zawartych w Biuletynie Biura do spraw Mniejszości Narodowych wynika, że po wejściu w życie ustawy o stowarzyszeniach zarejestrowano około 120 organizacji mniejszości narodowych, podczas gdy przed 1988 r. działało zaledwie 7 tego typu organizacji. Po wejściu w życie ustawy o stowarzyszeniach z powodu braku dotacji budżetowych i znacznego wzrostu opłat czynszowych wiele stowarzyszeń mniejszościowych znalazło się w dosyć trudnej sytuacji. Dotyczy to przede wszystkim oddziałów terenowych.

Zgodnie z przepisami art. 1 Ustawy - Prawo o stowarzyszeniach prawo do zrzeszania się może być realizowane przez obywateli polskich zgodnie z przepisami Konstytucji oraz porządkiem prawnym określonym w ustawach. Podobne znaczenie maja dla mniejszości narodowych regulacje Ustawy o partiach politycznych z 1997 r. Artykuł 2 stanowi, że członkiem partii politycznej może być każda osoba, będącym obywatelem polskim po warunkiem, że ukończyła 18 lat. Zgodnie z ustawą nie ma ograniczeń co do możliwości zakładania partii politycznych przez przedstawicieli mniejszości narodowych. Jednak praktyka pokazuje, że nie jest to forma, w której mniejszości podejmują działalność społeczną i polityczną.

Najczęściej spotykaną formą pozostają nadal towarzystwa społeczno - kulturalne, zakładane zarówno na poziomie ogólnokrajowym, jak i regionalnym. Ściśle związana z realizacją prawa do zakładania stowarzyszeń i partii politycznych jest Ustawa - Prawo o zgromadzeniach będąca uzupełnieniem prawa do zgromadzeń, zawartego w Konstytucji. Ustawa ta uprawnia każdego do korzystania z wolności pokojowego zgromadzania się. W ostatnich latach dla mniejszości narodowych istotne ma udział z życiu politycznym oraz uzyskanie reprezentacji, która zadbałaby o ich interesy zarówno na szczeblu samorządowym, jak i ogólnokrajowym. Przepisy polskiego prawa przewidują udział przedstawicieli mniejszości narodowych i parlamentarnych.

Od 1989 r. w programie TVP pojawiło się wiele audycji związanych tematycznie z mniejszościami narodowymi. Część z nich nadawana jest cyklicznie, inne to audycje i reportaże emitowane okazjonalnie. Są to programy zarówno telewizji ogólnopolskiej, jak i poszczególnych ośrodków telewizyjnych. Obecnie programy o tematyce mniejszościowej nadawane są przez Telewizje Regionalną - TVP 3. skupia ona 12 oddziałów terenowych, spośród których dziewięć nadaje różnego typu cykliczne audycje oraz pojedyncze programy poświęcone mniejszością narodowym i etnicznym.

Dla mniejszości realizowany jest przez ośrodek w Białymstoku program „Sami o sobie”, poświęcony problemom mniejszości zamieszkującej Podlasie. Oddział TVP w Gdańsku emituje program „Rodna zemia - magazyn kaszubski”, w języku kaszubskim i po polsku oraz program „Świat zamieszkały - magazyn ekumeniczny”, pokazujący różnorodność wyznań i ich tradycje. Ośrodek TVP w Opolu nadaje co dwa tygodnie „Schlesien Journal”, program nie zależnego zespołu dla mniejszości niemieckiej, ponadto także co dwa tygodnie emitowany jest program przygotowany we współpracy z ośrodkiem TVP „Schlesische Wochenschau”. Ośrodek TV Kraków emituje raz w tygodniu program „ U siebie”, który prezentuje problemy mniejszości narodowych i grup etnicznych oraz różnorodne zjawiska związane z życiem społeczności zamieszkujących Małopolskę ( Słowaków, Romów, Ukraińców, Żydów i Ormian). Podobne programy emitowane są przez ośrodki telewizyjne w Lublinie, Rzeszowie, Szczecinie, Poznaniu i Wrocławiu.

Audycje dla mniejszości nadaje także radio publiczne w całej Polsce. Programy poświęcone tematyce mniejszości narodowych, realizowane z okazji świąt i wydarzeń kulturalnych nadawane są także w programach radia i telewizji komercyjnych.

Na podstawie przepisów z zakresu samorządu terytorialnego wszyscy obywatele polscy, w tym także osoby należące do mniejszości narodowych, mogą aktywnie uczestniczyć w podejmowaniu decyzji istotnych dla mieszkańców danej jednostki terytorialnej. Wprawdzie przepisy o wyborze władz lokalnych nie przewidują żadnych preferencji dla mniejszości narodowych, jednak mniejszości zgłaszały w wyborach samorządowych swoje listy wyborcze lub startowały z list poszczególnych partii politycznych. Przedstawicielom mniejszości udało się w kilku gminach uzyskać większość mandatów. Inaczej jest w przypadku wyborów parlamentarnych. W ordynacji wyborczej przyjęto zasadę, że w podziale mandatów uwzględnia się wyłącznie okręgowe listy kandydatów tych komitetów, które w skali uzyskały co najmniej 5 % ważnie oddanych głosów.

V Ochrona swobód

Ważnym aspektem dotyczącym mniejszości narodowych są swobody wypowiedzi, wiary, myśli, sumienia. Warto zwrócić uwagę na środki podejmowane przeciwko nadużyciom w zakresie swobody myśli, sumienia i wyznania. Z natury ludzkiej wynika strach przed zjawiskiem, które nie pozwala się bliżej poznać. Tym bardziej że wychodzące na jaw fakty uzasadniają istniejący niepokój.

Zwróćmy uwagę na swobodę wypowiedzi jest to ważny element funkcjonowania mniejszości narodowych. Swoboda wypowiedzi, wyrażona w art. 10 ust.1 Konwencji, stanowi jeden z podstawowych filarów społeczeństwa demokratycznego oraz podstawowy warunek jego rozwoju, a także samorealizacji jednostki. Takie są wymagania pluralizmu, tolerancji i otwartości, bez których demokratyczne społeczeństwo nie istnieje.

Na gwarancje wolności wypowiedzi wynikające z Konwencji Praw Człowieka organy sądowe powoływały się, zanim zaczęła obowiązywać na terytorium RP. Z tej przyczyny lege artis przepisy traktatu nie mogły być elementem normatywnej podstawy podejmowanych decyzji. Były brane jako wskazówki interpretacyjne. Należy jednak stwierdzić, iż w tych okolicznościach europejskie standardy swobody wypowiedzi były wykorzystywane w procesach stosowania prawa w najbardziej efektywny sposób, jaki mógł być brany pod uwagę ze względu na ówczesny stan prawny. W zakresie wolności wypowiedzi istotną rolę w życiu publicznym, a zwłaszcza działalności politycznej odgrywają obyczaje po 1989 r. zdecydowanie zmieniły się normy obyczajowe. Po tym okresie sama wypowiedź docierała do większej liczby osób. Mniejszości narodowe również miały więcej możliwości szerszego zakomunikowania o swoich problemach.

Wykaz literatury

1. H. H. Nolte, „ Spóźnione” narody w Europie Środkowej i Wschodniej, „ Przegląd Zachodni” 1995, nr 1.

2. T. Jasudowicz, Prawa cudzoziemców, Toruń 1997

3. A. Sadowski, Mniejszości narodowe, Lublin 1998

4. A. Malicka, Sytuacja mniejszości narodowych w Polsce. Wrocław 2004

Źródła Prawa

1. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 r. Dz. U. 1997 Nr 78. poz. 483

2. Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 18 marca 2002r. w sprawie wypadków, w których nazwom i tekstom w języku polskim mogą towarzyszyć w przekładzie na język obcy. Dz. U. 02.37.349

3. Rozporządzenie Ministra Edukacji i Sportu z 3 grudnia 2002 r. Dz.U. 02.220.1853

4. Ustawa o samorządzie gminnym Dz.U. 96.13.74

5. Ustawa o samorządzie powiatowym Dz.U. 98.91.578

6. Ustawa o samorządzie województwa Dz.U. 98.91.576

H. H. Nolte, „ Spóźnione” narody w Europie Środkowej i Wschodniej, „ Przegląd Zachodni” 1995, nr 1.

T. Jasudowicz, Prawa cudzoziemców, Toruń 1997, s. 56

A. Sadowski, Mniejszości narodowe, Lublin 1998, s. 11

Dz. U. 97.78.483.

A. Malicka, Sytuacja mniejszości narodowych w Polsce. Wrocław 2004, s. 85

Dz. U. 02.37.349

Dz. U. 91.95.425 z poen. Zm. Rozporządzenie z 1992 r. zastąpione zostało Rozporządzeniem Ministra Edukacji i Sportu z 3 grudnia 2002 r. (Dz.U. 02.220.1853).

Tekst jednolity: Dz.U. 01.79.855.

Dz.U. 97.98.604.; tekst jednolity Dz.U. 01.79.857.

Dz.U. 90.51.279.

Ustawa o samorządzie gminnym, Dz.U. 96.13.74, Ustawa o samorządzie powiatowym, Dz.U. 98.91.578, i Ustawa o samorządzie województwa, Dz.U. 98.91.576.

12

---