SCHEMATY POZNAWCZE - K. NAJDER
Wprowadzenie
Pojęcie schematu jest często nadużywane. Przedmiotem rozdziału jest przedstawienie koncepcji poznawczej, z której to pojęcie wzięło swój początek.
Po co są schematy psychologii poznawczej?
Sześć składników, z których powstała koncepcja schematowa:
(1) konstrukcjonizm, (2) argument ubóstwa bodźca, (3) hipoteza wykorzystywana, (4) stereotypizacja pamięci, (5) teza o łagodnej degradacji wyniku, (6) zasada oszczędności poznawczej.
(1) Konstrukcjonizm
Produktem procesu percepcji jest reprezentacja umysłowa świata zewnętrznego. Postrzeganie tego samego różni się między ludźmi, a to ze wzgl. na wiele czynników, m.in. na ogólny stan umysłu. Reprezentacja jest pewnego rodzaju interpretacją sygnałów receptorycznych i ta reprezentacja jest podatna na wpływ naszego stanu umysłu. Świat zewn. nie jest odbierany, lecz konstruowany. Kompromis między oczekiwaniami a rzeczywistością
(2) Argument ubóstwa bodźca
Dopływające do receptorów sygnały są na ogół zbyt ubogie, by wyjaśniać procesy rozpoznawania w nich określonych obiektów. Wygląda na to, że je rozpoznajemy, bo się ich spodziewamy, a nie dlatego, że same z siebie posiadają cechy umożliwiające ich rozpoznanie. Sys. poznawczy nie tylko walczy o kompromis, ale też znacznie uzupełnia braki bodźców własnymi domysłami. Im uboższe dane tym większe uzupełnienie.
(3) Hipoteza wykorzystywania
Sądzono, że produkt percepcji odsyłany jest do magazynu LTM i wydobywany stamtąd gdy zachodzi taka potrzeba. Ale: kolejne przywołania tego samego wydarzenia są na ogół odmienne - zależą od aktualnego nastawienia, poglądów i celów podmiotu.
(4) Stereotypizacja pamięci
Z biegiem czasu wiele elementów przywołań pamięciowych (dot. własności przedmiotów i osób) odbiega od rzeczywistości a zbliża się coraz bardziej do własności ludzi i przedmiotów uznawanych za typowe. Nazywa się to stereotypizacją, schematyzacją lub prototypizacją. Również kolejność scen w zdarzeniu w pamięci przybiera wygląd typowej z upływem czasu.
(5) Łagodna degradacja wyniku
Komputer, gdy ma wszystkie niezbędne przesłanki, podaje bezbłędny wynik. Jeżeli brak przesłanek - po prostu nie podaje wyniku. Człowiek może podać wynik także wtedy, gdy przesłanki są niepełne; im jest ich mniej, tym rozwiązanie jest gorsze, ale jednak zostaje podane.
(6)Oszczędność poznawcza
Struktury poznawcze powinny być zbudowane w sposób dostarczający maksimum użyteczności przy jednoczesnym minimalnym koszcie (liczbie operacji). Pamięć powinna więc mieć strukturę maksymalnie przyspieszającą czas przeszukiwania i eliminującą zbyteczne informacje.
Co to są schematy poznawcze?
Koncepcja schematowa uwzględnia wszystkie sześć czynników i jest spójna.
a) Sześć elementów razem
Okazuje się, że nie trudno jest wyprowadzić wszystkie sześć elementów z założenia argumentu ubóstwa bodźca i konstrukcjonizmu. Ograniczenie oczekiwań do najbardziej prawdopodobnych najłatwiej jest zrealizować przez podział systemu na moduły. Termin moduł zastępujemy terminem schemat.
b) Definicja schematu poznawczego
Jest to moduł systemu poznawczego służący do budowania percepcyjnych i pamięciowych reprezentacji danej klasy obiektów lub zdarzeń. Zawiera zarówno dane dotyczące wartości domyślnych, jak i procedury dobierania jednych wartości przy założeniu innych wartości.
Schematy a pokrewne konstrukty w psychologii poznawczej
Schemat = pojęcie?
(1) Schemat a pojęcie
Oba są narzędziami kategoryzacji świata. I jedno i drugie może mieć strukturę hierarchiczną.
Koncepcja prototyp-plus-transformacja: prototyp to zbiór wartości domyślnych dotyczących obiektu najbardziej typowego dla kategorii będącej „specjalnością” schematu w koncepcji schematowej.
Kluczem do rozróżnienia terminów schemat i pojęcie jest to, że oznaczają one konstrukty zbudowane na dwóch różnych poziomach opisu systemu poznawczego, a nie dwa różne jego elementy. Pojęcie jest konstruktem na poziomie semantycznym, a schemat na poziomie syntaktycznym.
Zależność między tymi koncepcjami: zestaw możliwych realizacji schematu jest tym samym, co pojęcie. Teoria pojęć opisuje, CO zawarte jest w schematach. Teoria schematów próbuje częściowo określić JAK wygląda mechanizm tworzenia i stosowania pojęć.
(2) Schemat poznawczy i reprezentacja poznawcza
Każda reprezentacja ma formę dyskrypcji strukturalnej (ogólna forma dotycząca reprezentacji, do których zakłada się, że ich elementy wchodzą ze sobą w relacje; opozycja reprezentacji macierzowej, gdzie te elementy nie wchodzą w relacje). Reprezentacja jako suma elementów połączonych relacjami. Opisując proces budowy reprezentacji nie możemy odwoływać się tylko do jednego schematu, ponieważ będzie to opis budowy tylko jej fragmentu. Każdy schemat jest złożoną strukturą podschematów itd.
(3) Przetwarzanie dół-góra i góra-dół
System: receptor > > > im wyżej tym silniej przetworzone i zinterpretowane informacje.
Dół-góra = sterowane danymi > rozpoznawanie na kolejnych piętrach systemu konfiguracji elementów, posiadających własne nazwy w systemie /interpretacja/
Góra-dół = sterowane pojęciowo> przygotowanie systemu na oczekiwany dopływ danych receptorycznych
Oba systemy działają równocześnie = schematy nadrzędne aktywizują schematy podrzędne(góra-dół), które starają się zinterpretować dane dopływające z receptora (doł-góra), przy czym w razie niezgodności następuje przełączenie na inny schemat nadrzędny, który aktywizuje swoje podschematy etc.
Proces kończy się, gdy osiągnięta zostaje pierwsza niezawierająca elementów niewyjaśnionych interpretacja.
(4) Wartości domyślne
Jeśli system poznawczy przygotowany jest na percepcję pokoju to stawia hipotezę, jaki konkretnie pokój zobaczy. Wszystkie zmienne schematu pokój (przykładowy) wypełnione są wartościami domyślnymi, tzn. schemat posiada założoną, preferowaną realizację. W tej hierarchii schematów, podschematów itd. nazwy założone z góry jako produkty schematów podrzędnych to właśnie wartości domyślne schematu danego poziomu. Wartości domyślne na wyższych piętrach będą tym bardziej „oporne” na modyfikację, im więcej pięter (nadschematów) nad nimi wskazuje właśnie taki ich zestaw. Ważne jest, że ta hierarchia nie kończy się na najniższym poziomie systemu, ale gdzieś indziej, gdzieś „wyżej”.
(5) Zagnieżdżanie schematów
Zawieranie się (pod)schematu w (nad)schemacie nazywane jest w koncepcjach schematowych zagnieżdżaniem. Na stopień „integracji” elementów budowanych reprezentacji poznawczych wpływa jak wiele ma dany schemat w sobie podschematów, podpodschematów itd. Systemy schematowe działają na zasadzie: wszystkie dane należy zinterpretować w jakimś schemacie, cały świat wtłoczony byłby w ramy dominującego współzawodnictwa. Zależne by to było od siły i głębokości zagnieżdżenia.
3.8 Rola schematów w przywołaniach pamięciowych
W koncepcji schematowej pamięć służy przede wszystkim tworzeniu interpretacji aktualnej rzeczywistości, a nie przywołaniom pamięciowym. Żeby wydobyć daną info z magazynu potrzeba jakiejś wskazówki. W koncepcji schematowej te wskazówki nazywane są opisami wydobycia, a opisują one schematy uczestniczące w budowie danej reprezentacji percepcyjnej. Te opisy są w schematach. Przyjmuje się teorię Ockhama. Jeśli oczekiwania sugerowały, że się pojawi krzesło, a pojawił się fotel to schemat krzesła musi być odwołany, a przywołany schemat fotela z magazynu. To było nt. przekazywania kontroli.
W konsekwencji system adresowy schematów staje się względny, tj. taki, w którym pozycje schematów określone są tylko względem siebie, a nie w sposób absolutny.
Zakładając powyższe możemy domniemywać jak będą wyglądały przywołania pamięciowe.
Będą one bardzo silnie zależne od aktualnego stanu systemu, który uczestniczył w epizodzie i który chcemy przywołać, gwarantuje, że opis wydobywania jednoznacznie wskaże nam choćby część pozostałych, zrealizowanych wówczas schematów.
Im większa część percepcji danego epizodu kontrolowana była przez jeden schemat, tym po aktywizacji tego schematu więcej się dowiemy o tej sytuacji.
Im mniej dokładna była obróbka danych w sytuacji percepcji tym mniej dokładny będzie opis wydobycia i więcej w przywołaniu będzie dodawanych wartości domyślnych
Im więcej razy wystąpiła podobna konfiguracja schematów, tym większa będzie tendencja systemu do mylenia jednego z drugim
Nic nie gwarantuje, że na skutek następnych doświadczeń dany schemat nie zmieni swojej charakterystyki i że nawet najdokładniejszy opis wydobycia nie doprowadzi do nieprecyzyjnego przywołania.
Czyli: Przywołania tego samego epizodu będą się różnić między sobą i będą przybliżać się do sytuacji stereotypowych (najczęstszych, nastawionych na wartości domyślne)
Była tu mowa o Zasadzie Specyficzności Kodowania Tulvinga, koncepcji poziomu przetwarzania Craika i Lockharta oraz o prawach interpretacji pro- i retroaktywnych.
Trzy najważniejsze teorie schematowe
Teoria systemów ram Minsky'ego
Oryginalny pomysł zagnieżdżenia pewnego zestawu schematów w wielu komunikujących się bezpośrednio ze sobą schematach nadrzędnych. System ram(schematów). Minsky opierając się na zasadzie ekonomiczności poznawczej mówił, że system poznawczy buduje reprezentację obiektu przemieszczającego się, używając do tego zawsze dwóch pięter schematów.
Niższe piętro będzie się składało ze schematów reprezentujących elementy obiektu, na górnym piętrze natomiast będą się znajdować schematy organizujące szczyty w struktury odpowiadające relacjom tych elementów widzianym przez obserwatora z danej pozycji.
Teoria skryptów-planów-tematów Schanka i Abelsona
Dwa wyróżniające się elementy ich koncepcji schematowej:
Jakościowa typologia schematów, znacznie ułatwiająca odbiór teorii
Autorzy starali się wyjaśnić przede wszystkim sposób budowy reprezentacji epizodów społecznych: zdarzeń, w których uczestniczy wielu aktorów.
Typologia obejmowała 3 główne grupy: skrypty, plany i tematy. Skrypt jest schematem budującym reprezentacje często powtarzających się, codziennych zdarzeń z punktu widzenia jednego z uczestników zdarzenia i zawierającym jako zestaw wartości domyślnych możliwe następstwa kolejnych scen tego konkretnego zdarzenia: np. wizyty u lekarza.
Plan to schemat budujący reprezentację zdarzeń, ale różni się od skryptu tym, że jest bardziej ogólny i nie podaje standardowego następstwa zdarzeń z punktu widzenia jednego z aktorów zdarzenia, lecz tylko informacje o tym, jak aktorzy sytuacji społecznych osiągają pewne cele.
Temat jest nadrzędnym schematem dla pozostałych, określających, jakie typowe cele mają aktorzy sytuacji społecznych.
Teoria schematów grupy LNR (Lindsay, Norman, Rumelhart)
Jak poprzednia koncepcja zbudowany przy wykorzystaniu wcześniej opracowanego języka pamięci semantycznej ASN.
Utworzenie reprezentacji w ASN dla konkretnej czynności polega na ustaleniu wartości zmiennych. LNR jest rozwinięciem poprzednich koncepcji pamięci semantycznej. Próby usystematyzowania koncepcji schematowej, ujawnienia założeń i ustalenia standardowej terminologii.
Schemat = rama = skrypt = plan = temat
Empiryczne potwierdzenie koncepcji schematowej
Koncepcja schematowa jest bardzo szczegółowa, podczas jej tworzenia nie przejmowano się kwestią jej empirycznego udowadniania. Teraz jest to możliwe jedynie za pomocą symulacji komputerowych. Ale dużo eksperymentów rzeczywiście potwierdziło tą koncepcję. Zwłaszcza w badaniu pamięci narracji słownych. Wpływ przygotowania na pamięć tekstu., modularyzację jednostek interpretujących, oraz silne efekty uzupełniające wartościami domyślnymi.
W psychologii społecznej jest traktowana jako pewnik, bo dostarcza całościowego, intuicyjnie przekonywającego obrazu systemu poznawczego, zawierającego mechanizm wielu zjawisk, poprzednio wyjaśnianych za pomocą całego zbioru innych teorii.
Zakończenie
Po części została udowodniona, po części jest krytykowana. Ma mocną pozycję, ale nie nadaje się do opisu rozwoju poznawczego. Nadal nierozwiązany jest problem schematów pierwotnych.
Ta koncepcja ma dużą moc wyjaśniającą, ale jednocześnie niewielką moc predyktywną. Przejmując koncepcję schematową zyskujemy wprawdzie komfort wiedzy, jaka klasa parametrów będzie się odnosiła do danych przewidywań, ale ich wartości pozostają nieznane. Ten dysonans niweluje ogólnie mała predyktywność całej koncepcji poznania.