Rozdział I
Teoria wychowania jako dyscyplina pedagogiczna
I. Ogólna charakterystyka tw:
Nazwa tw:
- tw jest jedną z podstawowych dyscyplin pedagogicznych (oprócz niej zalicza się również: pedagogikę ogólną, dydaktykę (teoria nauczania), pedagogikę porównawczą, społeczną, specjalną, historię wychowania i oświaty)
- nie jest jednolitym i wewnętrznie spójnym systemem (zawiera w sobie wiele przeróżnych teorii)
- nazwa tw była wcześniej nieznana-pojawiła się dopiero w naszym kraju w okresie powojennym
- w innych krajach (Europa Zachodnia, Ameryka Południowa) tw przejawia się jako przedmiot pedagogiki jako nauki o wychowaniu lub innych dyscyplin naukowych tj. psychologii, filozofii człowieka i socjologii.
Przedmiot tw
-główny przedmiot - wychowanie w wąskim jego rozumieniu-kształtowanie postaw i innych cech osobowości dzieci i młodzieży łącznie ze stwarzaniem im warunków ułatwiających samoaktualizację drzemiących w nich, konstruktywnych możliwości
-bardzo ważny rozwój moralny, społeczny, kulturalny, fizyczny dzieci i młodzieży (mniej ich rozwój umysłowy-tym zajmuje się dydaktyka)
-tw zajmuje się (poza gromadzeniem i systematyzacją wiedzy na temat dotychczasowych osiągnięć w zakresie wąsko pojętego wychowania):
a) formułowaniem celów-jakie mogłyby lub jakie powinny być realizowane, ukazywanie wartości
b) projektowaniem działalności wychowawczej - sposoby umożliwiające realizowanie określonych celów wychowania
c) różnymi czynnikami (psychospołecznymi), warunkującymi powodzenie lub niepowodzenie zaprojektowanej działalności np. podmiotowe traktowanie dzieci, umiejętność nawiązywania kontaktów
- tw jest dyscypliną pedagogiczną zajmującą się wszystkimi celami oraz sposobami i warunkami działalności wychowawczej podejmowanej wobec dzieci i młodzieży
-wychowaniem ludzi dorosłych zajmuje się andragogika, czyli pedagogika dorosłych
Pojmowanie tw
-zróżnicowane rozumienie tw (nie wszyscy pedagodzy zgadzają się z zakresem zainteresowań tw i z przyznawaniem jej odrębnego statusu jako dyscypliny pedagogicznej)
-niektórzy sądzą, że tw powinna zajmować się świadomym wywoływaniem zmian w osobowości wychowanków (zdaniem tych pedagogów formułowanie celów i wartości wykracza poza kompetencje tw)
-inni natomiast twierdzą, że formułowanie celów i wartości leży w gestii tw (jak również sposoby oddziaływań wychowawczych)
-jeszcze inni: tw zajmuje się przede wszystkim poszukiwaniem sposobów realizacji celów wychowawczych, nie pozostaje jednak obojętna wobec ich treści
- niektórzy w ogóle nie widzą potrzeby wyodrębniania tw jako samodzielnej dyscypliny pedagogicznej (wyręcza ją pedagogika ogólna)
- tw nadal jest w stanie tworzenia
II. Z historii tw
Tw w latach 1945-1948
-powoływanie się na dorobek pedagogiki międzywojennej, z drugiej strony poddanie ostrej krytyce niektórych jej założeń, np. pajdocentryzmu (pogląd przyznający dziecku centralne miejsce w procesie wychowania - sprowadzało się to do pomagania mu w naturalnym i spontanicznym, swobodnym rozwoju)
- zaczęto przywiązywać wagę do wiodącej roli wychowawców i nauczycieli
-podstawowy cel pracy z wychowankiem: świadome i celowe kształtowanie osobowości
Tw w latach 1949-1956
-wywieranie ideologicznego nacisku na tw
-wyraźny regres w naukowym rozwoju tw
-polskim pedagogom pozwalano głosić poglądy zgodne z poglądami pedagogów radzieckich
-pedagogika radziecka-główne źródło inspiracji dla tw (kształtowanie z góry zaprogramo-wanej świadomości politycznej, „urabianie” w duchu ślepego podporządkowania się)
-okres bezkrytycznego przyswajania cudzego dorobku w zakresie wychowania
-przywiązywanie wagi do systemu wychowania kolektywnego - w ujęciu Antoniego Makarenki (wychowywanie trudnej młodzieży, stosowanie się do poglądów Makarenki w sposób dosłowny)
-kopiowanie pedagogiki radzieckiej nie spotkało się z uznaniem większości nauczycieli i wychowawców (dezyderaty narzucone i obce)
-boleśnie odczuwano ideę wychowania laickiego-zamiar ateizacji
-tw w latach 1945-1948 i 1949-1956 - uderzające podobieństwo wychowania do technologicznej produkcji, czyli przetwarzania dóbr naturalnych w dobra użyteczne
-każdy wychowanek jest podatny na oddziaływania wychowawcze - plastyczne tworzywo dające się przekształcić w jakiś „wytwór”
-wychowywanie w imię skrajnego konformizmu
Tw w latach 1956-1989
-dynamiczny okres rozwoju tw
-umożliwienie w ograniczonym zakresie kontaktów zagranicznych (wypracowanie podstaw metodologicznych badań)
-tw o charakterze empiryczno-indukcyjnym i pozostająca wierna filozofii marksistowskiej
-podjęto badania nad skutecznością form wychowawczych (podczas zajęć lekcyjnych i pozalekcyjnych)
-badania nad zjawiskami i procesami dynamiki grupowej klasy szkolnej (samorząd szkolny, wychowanie estetyczne i fizyczne, praca z uczniami nieprzystosowanymi społecznie)
-zainteresowanie spuścizną niektórych pedagogów (oprócz Makarenki również: Korczak, Freinet, Neill, Suchomoliński)
-słabości tw w latach 1956-1989: bezmyślna usłużność wobec instytucji państwowych, podporządkowanie się ideologii marksistowskiej
-uległość teoretyków wychowania wobec systemu politycznego (cenzura państwowa i tzw. autocenzura-uboczny efekt cenzury praktykowanej w majestacie prawa)
III. Sposoby uprawiania tw
-odideologizowanie pilnym zadaniem tw
-potrzeba powoływania się na wartości uniwersalne i ponadczasowe (bez tego tw znacznie by zubożała, skazywałoby ją to na stronnicze podejście do innych zagadnień będących przedmiotem jej zainteresowań)
- 3 sposoby uprawiania tw -polegają ona na:
1) refleksji poszukującej nad wychowaniem ( w świetle wiedzy pedagogicznej, psychologicznej, różnych systemów wartości i koncepcji człowieka)
2) przeprowadzaniu badań dotyczących procesu wychowania
3) sięganiu do własnych doświadczeń w zakresie wychowania dzieci i młodzieży - podejmowanie pracy pedagogicznej
Refleksja poszukująca nad wychowaniem
-sprecyzowanie używanych w tw pojęć, ukazanie złożoności procesu wychowania, łączenie z celami i metodami ich realizacji, uporządkowanie wiedzy o wychowaniu
-powoływanie się na dorobek innych dyscyplin naukowych (psychologia rozwojowa, wychowawcza, społeczna, osobowości, socjologia wychowania, antropologia filozoficzna, aksjologia i etologia)
-zakłada krytyczne omówienie, analizę problemów, dostrzeżenie błędów, nieścisłości i uproszczeń
-poprawna i dostateczna refleksja wymaga korzystania z literatury obcojęzycznej
-tw będąc nauką praktyczną ma ułatwiać rozwiązywanie konkretnych problemów, z jakimi spotykają się rodzice, wychowawcy i nauczyciele
-oprócz funkcji poznawczej pełni funkcję usługową na rzecz praktyki pedagogicznej
-skuteczne uprawianie tw nie może się obyć bez praktyki pedagogicznej
Prowadzenie badań empirycznych
-badania weryfikacyjne - ustalenie różnego rodzaju zależności między zmiennymi niezależnymi i zależnymi, czyli określonymi czynnikami (metodami lub formami) oddziaływań a ich następstwami w sferze zachowań, postaw i innych cech osobowości dzieci i młodzieży (najważniejszy warunek poprawności tych badań: szczegółowy i wielostronny opis zmiennych niezależnych)
-badania diagnostyczne- dotyczące wyłącznie opisu określonych cech lub dynamiki funkcjonowania badanych faktów i zjawisk, bez wnikania w ich relacje (te badania jednak nie decydują o rozwoju tw jako odrębnej dyscypliny pedagogicznej, pokazują one jak pedagogika a także tw narażona jest na bezwolną rezygnację z autentycznych aspiracji naukowych)
-obserwacja i eksperyment pedagogiczny (a także techniki socjometryczne, wypracowania, ankiety, wywiady, skale ocen, testy, analiza dokumentów indywidualnych przypadków)
- badania ilościowe i jakościowe-badania zorientowane na wyeksponowanie nie tyle obecności, wielkości, liczebności zjawiska ile przede wszystkim jego opisu jakościowego (pytania otwarte, techniki obserwacji, rozmowa nakierowana)
Sięganie do własnych doświadczeń pedagogicznych
-osobiste doświadczenie warunkiem rozwoju tw
-korzystanie z własnych doświadczeń stanowi najbardziej zaniedbane ogniwo
-nieskuteczność innowacji bez wsparcia praktyki pedagogicznej
-najtrwalej w dorobku tw zapisały się innowacje pedagogiczne, które wyrosły bezpośrednio z praktyki i były z nią ściśle sprzężone, przez nią weryfikowane, zmieniane, ulepszane.
-pożądane jest, aby każdy teoretyk wychowania odwoływał się zarówno do refleksji nad wychowaniem, przeprowadzał własne badania i uczestniczył czynnie w konkretnej działalności wychowawczej
IV. Perspektywy tw
Otwarcie się na różne poglądy o wychowaniu
-świadoma i celowa ocena zastanego dorobku tw w świetle osiągnięć innych nauk (psychologia humanistyczna, antypedagogika)
-psychologia humanistyczna-osobliwa natura człowieka jako podmiot własnych działań i jako osoby zasługującej na pełna akceptację, rozumienie, poszanowanie
-krytyczna ocena pojmowania wychowania jako procesu o charakterze interwencyjnym
-zmian domaga się koncepcja celów wychowania (możliwość wyboru właściwych do zaistniałej sytuacji)
-nowego spojrzenia wymagają metody i formy oddziaływań wychowawczych
-krytyczne otwarcie się na różne poglądy o wychowaniu (należy widzieć słabe strony odmiennych poglądów i stanowisk)
-poglądy, które warto przestudiować z pożytkiem dla tw: Adler, Bosko, Dawid, Ferricre, Foerster, Essen, Kamiński, Key, Kunowski, Maritain, Mysłakowski, Nawroczyński, Radlińska
Elastyczne podejście do zagadnień wychowawczych
-wystrzeganie się jednostronnego uprawiania tw
-konfrontacja głoszonych przez tw stwierdzeń z własnymi przemyśleniami i dociekaniami
-odwoływanie się do znanych w psychologii osobowości oraz przegląd i analiza różnych systemów wartości
-rezygnacja z nadmiaru twierdzeń podawanych w kategorii powinności
-konieczność wielorakich poszukiwań w tw
-trzeba pamiętać, że tw nosi cechy zarówno praktyczne jak i teoretyczne
-trzeba zerwać z wszelką formą koniunkturalizmu
-miara sukcesu-uprawianie tw według zainteresowań, własnych uzdolnień i możliwości
- w tw nie należy rozpoczynać wszystkiego od nowa - żądanie niemożliwe do spełnienia (przyniosłoby więcej szkody niż pożytku)
-tw wymaga wielu zmian i ulepszeń (nie wykazuje zadowalającego poziomu naukowego)
-tw nauka teoretyczna i praktyczna (zwłaszcza w życiu rodzinnym, szkolnym)