Gospodarka jako system

• Sektory instytucjonalne i ich wzajemne powiązania
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  

Rola państwa w gospodarce

Państwo jest zawsze obecne w gospodarce, a pytanie odnosi się do zakresu tej obecności.

• Nurt interwencjonistyczny:

• ingerencja państwa w prywatną działalność gospodarczą,

• utrzymywanie sektora własności państwowej,

• regulowanie wymiany handlowej z zagranicą,

• swobodna polityka fiskalna,

• swobodna polityka monetarna (ograniczenie samodzielności banku centralnego).

• Nurt liberalny:

• ograniczona ingerencja państwa (i udziału budżetu w Produkcie Krajowym Brutto)

• państwo nie powinno utrzymywać swoich przedsiębiorstw, bo to ogranicza obszar dla działania sektora prywatnego

• rygorystyczna polityka fiskalna i monetarna

Funkcje państwa w gospodarce

• Funkcje, co do których panuje przekonanie, że przynoszą korzyści ekonomiczne i społeczne:

• Ochrona i porządku publicznego, tworzenie infrastruktury instytucjonalnej dla działalności gospodarczej. Chodzi tu przede wszystkim o zapewnienie bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego, zwalczanie przestępczości, ochronę praw własności i zobowiązań,

• Ochrona społeczeństwa przed nadmierną przedsiębiorczością - szkodliwą działalnością gospodarczą,

• Organizacja systemu pieniężnego, tzn. ustalanie reguł działania banku centralnego, banków komercyjnych i innych instytucji finansowych,

• Gospodarowanie dobrami publicznymi. Wątpliwości dotyczą dóbr publicznych odpłatnych (tylko odpowiedzialność za świadczenie tych dóbr czy bezpośrednie ich świadczenie)

• Funkcje, co do których istnieją spory:

• Polityka stabilizacyjna, głównie pieniężna i fiskalna,

• Popieranie wybranych grup uczestników życia gospodarczego,

• Utrzymywanie sektora przedsiębiorstw państwowych.

Angażowanie się państwa wynika z niedoskonałości mechanizmu rynkowego, które mają następujące źródła:

• koszty zewnętrzne

• korzyści zewnętrzne

• dobra publiczne

• siła monopolu

• niedostateczna informacja

Porównanie głównych systemów gospodarczych

System gospodarczy można określić jako wewnętrznie zwarty zbiór instytucji, powszechnie obowiązujących norm prawnych oraz ogólnie akceptowanych zasad, regulujących postępowanie uczestników życia gospodarczego.

Podstawę rozwiązań systemowych tworzy ustrój gospodarczy, którego podstawę stanowi dominująca forma własności środków produkcji.

Z uwagi na kryterium własności wyróżnia się:

• ustroje indywidualistyczne - kapitalistyczne

• ustroje kolektywistyczne - komunistyczne

W ramach wymienionych grup ustrojowych występują różnice ze względu na instytucje i mechanizmy

I n s t y t u c j e :

• Państwo

• rodzaj władzy (np. demokracja parlamentarna , czy dyktatura)

• polityka gospodarcza (chodzi o stosunek państwa do innych uczestników życia gospodarczego

• Dysponenci zasobami

• właściciele prywatni

• własność państwowa

• własność komunalna

• własność kolektywna

• sposób dysponowania

• za pomocą instytucji systemu pieniężnego (pieniądz, kredyt, giełda i inne)

• reglamentacja

• Uczestnicy życia gospodarczego

• Pozycja osoby ludzkiej w systemie gospodarczym

M e c h a n i z m y:

• Zasady regulacji

• rynkowa

• centralne sterowanie

• metody pośrednie

• Narzędzia regulacji

• nakazy i zakazy

• informacje - wielkości regulacyjne (ceny, stopy procentowe, stawki płac, podatki)

• Typ nagradzania

• nagradzanie zewnętrzne (występuje w strukturach hierarchicznych). Podmiot oceniany jest przez zwierzchników.

• nagradzane wewnętrzne - podmiot sam ocenia swoje postępowanie i zgodnie z tym podejmuje decyzje (zyski, dochody)

S y s t e m y g o s p o d a r c z e

• System wolnokonkurencyjny, liberalny

• System oligopoliczny, liberalny

• System oligopoliczny z interwencją państwową

• System państwa opiekuńczego

• System totalitarny, rynkowy

• System komunistyczny, stalinowski

• System komunistyczny rozluźniony

• Gospodarka centralnie planowana (dotyczy Polski, choć większość cech odnosi się także do innych państw socjalistycznych)

Cechy systemu: ^∗

• Podporządkowanie działalności gospodarczej polityce. Istniał prymat polityki nad gospodarką . Władza polityczna dawała podstawy do zarządzania gospodarką. Gospodarka stanowiła narzędzie do realizacji celów politycznych.

• Istnienie hierarchii w gospodarce - jest to jedna organizacja gospodarcza. System ten dekoncentrując się, tworzył też rozproszone struktury hierarchiczne.

• Instytucja własności ulega atrofii (brak jasnych podstaw prawnych regulujących sprawy własności).

• Preferencje dla nakazów. Uczestnicy procesów gospodarczych używają pewnego typu narzędzi oddziaływania, są to: polecenia, kary nagrody.

• Nie było rynku. Nie było też cen, pieniądza, przedsiębiorstwa. Te kategorie istniały, ale nosiły miano socjalistyczny (e).

Struktura realna gospodarki:

• Gospodarka zdywersyfikowana, z długą listą produktów, słabo rozwiniętą specjalizacją (brak korzyści handlu wynikających ze specjalizacji).

• Silnie rozbudowany dział I gospodarki (produkcji środków inwestycyjnych), głównie przemysł wydobywczy, którego znaczenie w krajach rozwiniętych znacznie spadło.

• Wielka koncentracja techniczna i organizacyjna. Tworzono gigantyczne przedsiębiorstwa (np. URSUS, POLCOLOR, zakład w Puławach).

• W rolnictwie przeważały małe (karłowate) gospodarstwa rolne.

• Wielkie ukryte bezrobocie.

• Ceny sztywne i niskie.

• Ogólny niedobór wszystkich dóbr.

• Powszechna nierentowność i subsydiowanie.

• Zadłużenie wewnętrzne i zewnętrzne.

Urynkowienie cen (żywności) przez rząd Mieczysława Rakowskiego w 1989 roku doprowadziło do hiperinflacji

Typy postaw i zachowań ludzi:

• Konsumenta cechuje bezradność (taktyczna i wyuczona), słaba motywacja do pracy oraz roszczeniowa postawa wobec państwa opiekuńczego.

• Menedżerów cechuje niezaradność i brak cnót handlowych, przyzwyczajenie do gier politycznych a nie rynkowych, krótki horyzont analizy ekonomicznej.

• Ukształtowanie się klientelizmu.

Zadania rządu (po 1989 roku):

• Stabilizacja gospodarki:

• Stabilizacja zewnętrzna (zapewnienie sytuacji równowagi w stosunkach zagranicznych, czyli możliwości wywiązywania się z długów (przynajmniej ich obsługi).

• Stabilizacja wewnętrznej (zahamowanie procesu inflacji).

• Zmiany systemowe (liberalizacja, demonopolizacja, prywatyzacja):

• Otwarcie gospodarki (dostosowanie polskiej gospodarki do gospodarki światowej).

• Zmniejszenie regulacyjnej roli państwa i gwarancji budżetowych.

• Przywrócenie własności osób fizycznych i prawnych (w miejsce niejasnej własności kolektywnej).

Był spór na temat sposobu realizacji tych zadań.

Szybko czy wolno?,

Częściami czy całościowo?,

Jaka ma być kolejność działań? (najpierw stabilizacja, a potem zmiany systemowe?).

Zdecydowano się na terapię szokową. Uznano, że program stabilizacji, to nie tylko zmiany dotyczące przywrócenia równowagi na rynkach (głównie pieniężnych), ale i zmiany systemowe.

Realizacja planu stabilizacyjnego

• Uwolniono ceny (z wyjątkiem energii i czynszów). 99% listy cen (wartościowo 80%).

• Wprowadzono początkowo ograniczoną wymienialność złotego (niemożność wywozu dewiz, przedsiębiorstwa musiały sprzedawać/kupować dewizy, nie mogły mieć kont dewizowych). Zlikwidowano dolaryzację.

• Zaczęto likwidować dotacje.

• Wprowadzono realną stopę procentową, wyższą od „0”.

• Wprowadzono centralną kontrolę płac - POPIWEK (podatek od ponadnormatywnych wynagrodzeń).

• Podjęto kroki (już w 1989 r) w kierunku uregulowania zadłużenia zagranicznego.

• Stłumiono inflację w ciągu 3 miesięcy. W grudniu 1989 miesięczna stopa inflacji wynosiła 18%, w styczniu 1990 -78%, w lutym - 24%, w kwietniu - 8%, w maju - 4,2%.

• Nastąpiło zrównoważenie rynków.

• Nastąpił gwałtowny skok eksportu na zachód, zahamowany został eksport do ZSRR.

• Zaczęto liberalizować i demonopolizowąć gospodarkę (np. rozbito spółdzielnie, zaczęto dzielić wielkie przedsiębiorstwa (np. URSUS),

W kierunku demonopolizacji działały 2 czynniki: dopuszczenie przedsiębiorstw z zewnątrz i powstawanie nowych przedsiębiorstw.

• Przywrócono instytucję giełdy, NBP przekształcono w Bank Centralny, i wydzielono z niego banki komercyjne.

• Odtworzono instytucję bezrobocia.

• Przywrócono instytucję własności prywatnej.

Problemy: ( m.i.) reprywatyzacja, uwłaszczenie nomenklatury, uwłaszczenie pracowników.

Pytanie o model polskiej gospodarki, czy to ma być:

• Społeczna gospodarka rynkowa - model stosowany w Niemczech po II wojnie światowej. Panuje rynek, ale nie ma tu całkowitej swobody, bo jest państwo opiekuńcze plus partycypacja pracowników (samorząd pracowniczy, własność pracowników).

• Etatystyczna gospodarka rynkowa - zmierza do kapitalizmu państwowego (II Rzeczypospolita). Rozbudowana gospodarka państwowa. W porównaniu do modelu w/w tu nie ma partycypacji pracowniczej. Element partycypacji jest ważnym czynnikiem przy przejściu z systemu gospodarki centralnie sterowanej do systemu gospodarki rynkowej.

• Liberalna gospodarka rynkowa

• Klasyczny liberalizm - Adam Smith, David Ricardo - koncepcja państwa minimum. Zgodność interesów jednostek z interesem ogółu zapewnia niewidzialna ręka rynku (hidden hand).

• Neoliberalizm - zapoczątkowany w latach 70. XX wieku. Wzrost popularności koncepcji liberalnych na skutek nie zawsze pozytywnych efektów interwencjonizmu państwowego. Rozrost państwa powodował wzrost kosztów. Ponadto, w gospodarce pojawiły się nowe zjawiska, których nie można było wyjaśnić na gruncie dominującego wówczas keynesizmu.

^∗ Wg. prof. Janusza Beksiaka, prof. SGH i UJ.

1

Dobra publiczne, wynagrodzenia, transfery

Podatki, praca

Dobra publiczne, zapłata za towary i usługi

Przedsiębiorstwa

Instytucje rządowe

i samorządowe

Podatki, towary i usługi

Gospodarstwa domowe

Zasoby, zapłata za towary i usługi

Wynagrodzenie za zasoby, towary i usługi

---