Ewa Arkuszewska
pedagog Szkoły Podstawowej nr 14 z Oddziałami Integracyjnymi w Zabrzu
Beata Dąbek
nauczyciel Szkoły Podstawowej nr 14 z Oddziałami Integracyjnymi w Zabrzu
Mariola Kanas
psycholog Szkoły Podstawowej nr 14 z Oddziałami Integracyjnymi w Zabrzu
Katarzyna Leśniewska
pedagog specjalny Szkoły Podstawowej nr 14 z Oddziałami Integracyjnymi w Zabrzu

    Spotkania z wyobraźnią - arteterapia. Program edukacyjno-terapeutyczny          

WSTĘP

    Człowiek w swym codziennym zabieganiu wokół zadań, które sobie postawił bądź którym podporządkował swoje życie, napotyka sytuacje, wymagające wysiłku większego niż przewidywał. Czasami zmiany okoliczności życiowych człowieka zagrażają unieważnieniem jego osobistych projektów bądź wartości, z którymi wiązał swoje istnienie. Wszystko to stanowi oczywisty wymiar naszego życia.
    Przywykliśmy do życia w niepokoju, stawiamy mu czoła, co rano odbudowując nadzieję na spełnienie naszych zamierzeń. Nikt nie może uniknąć niepokoju, nie ma bowiem wartości nienaruszalnych. Co więcej, niepokój wypływający ze świadomości tymczasowości istnienia jest warunkiem rozwoju osobowości. Cały wzrost wypełniony jest bowiem wyrzekaniem się bezpieczeństwa w imię odkrywania i realizacji nowych wartości. Małe dziecko, nie bacząc na troskę rodziców, wkracza w zakazane obszary, ryzykując ból i gniew opiekunów, nastolatek pragnie wyzwolić się z krępujących zakazów, by wypróbować swój sposób na życie, dorośli podejmują ryzykowne przedsięwzięcia, by potwierdzić wiarę w swoje możliwości. Zatem bycie w sytuacji trudnej jest normalnym stanem człowieka, jest warunkiem życia i rozwoju. Natomiast umiejętność konstruktywnego ustosunkowania się wobec tej sytuacji jest jednym z przejawów dojrzałości człowieka.
    Dojrzałości nie osiąga się automatycznie wraz z upływem lat. Jednym z najistotniejszych faktów w życiu człowieka jest to, że się rozwija, że nieustannie jest w drodze. Człowiek jest jedyną istotą żyjącą, która rozwija się w swoim indywidualnym życiu, w dużym stopniu na swój własny rachunek. Postępowanie w rozwoju oznacza nieustanne zmaganie się ze sobą i okolicznościami życia. Zawiera w sobie ryzyko upadku, zatem rozwój wymaga odwagi i decyzji powiedzenia życiu "tak".
    Afirmacji życia dziecko uczy się najpierw od matki, a nieco później od obojga rodziców, gdy doświadcza pewności, iż pomoc przyjdzie zawsze wtedy, gdy będzie jej potrzebowało. Również pod okiem rodziców uczy się stawiać pierwsze samodzielne kroki, pokonywać trudności, znosić porażki, kierować własnym postępowaniem. Od tego, jak wiele zaufania do siebie i świata zdobędzie dziecko w początkowych latach życia, zależy odwaga, z jaką potrafi ono stanąć wobec problemów w życiu. Innymi słowy, im więcej miłości i wsparcia w dzieciństwie, tym większa szansa na samodzielne i prawidłowe rozwiązywanie problemów życiowych.
    Bardzo istotne dla rozwoju są doświadczenia, jakie wynosi dziecko z instytucji edukacyjnych. Chodzenie do szkoły - to szansa na samookreślenie się społeczne. Szansa na odkrycie swoich mocnych stron i wybór odpowiedniej drogi życiowej. To również możliwość rozwoju autonomii i zdolności do współdziałania w grupie. W szkole, podobnie jak w domu, wiele zależy od dorosłych; to oni organizują środowisko życia dziecka, kontrolują obszar doświadczeń, wspierają radą i doświadczeniem. Okres szkolny - to kluczowy dla rozwoju moment wyboru siebie i obszaru własnej odpowiedzialności. Jednak od dorosłych w dużej mierze zależy, czy nastąpi otwarcie na świat jako miejsce realizacji osobistych nadziei i wspólnego z innymi zamieszkiwania, czy też świat ten pojawi się jako miejsce walki w imię zabezpieczenia własnych interesów, czy okaże się on pustką napawającą lękiem przed nieznanym.
    Oprócz miłości dziecko potrzebuje również życzliwego wsparcia w samodzielnych poszukiwaniach wartości mogących nadać sens jego życiu. Podejmowanie trudu wybierania, gorzki smak porażki i radość ze zwycięstwa - to atrybuty rozwoju. Podobnie jak miłości i akceptacji, dziecko potrzebuje zgody na podejmowanie prób. Próby te podejmuje początkowo w przestrzeni wartości, którą dzieli ze światem dorosłych. Niewątpliwie ważna jest także treść oferty świata rówieśników.
    W środowisku szkolnym pojawia się problem związany z zaburzeniem układu relacji dziecka z otoczeniem. Prawidłowe funkcjonowanie polega na otwartym stosunku do otoczenia, aktywnym włączaniu się w działanie, umiejętności współpracy oraz umiejętności pokonywania trudności. Ten układ może ulegać różnym deformacjom, najczęściej w dwóch kierunkach: gdy dziecko jest podporządkowane otoczeniu, czyli zdominowane przez nie oraz gdy nad swoim otoczeniem góruje i usiłuje go mniej lub bardziej wyraźnie podporządkować sobie. W każdym przypadku następują inne konsekwencje. W przypadku zdominowania widoczna jest niepewność, powściągliwość w działaniu, brak wiary we własne siły, wzmożone mechanizmy obronne, słaba odporność na stresy, w końcu obniżona aktywność własna. W przypadku dominacji nad otoczeniem widoczna jest tendencja do narzucania własnych życzeń i pomysłów, przełamywanie oporu siłą, popadanie w konflikty, gdy otoczenie się nie poddaje, a w działaniach większa odporność i aktywność. Z obu tymi sytuacjami łączy się zagrożenie dla dalszego rozwoju dziecka w postaci pojawienia się zaburzeń emocjonalnych.
    Na Spotkaniu Twórców i Teoretyków Sztuki w Katowicach padła wypowiedź: "życie nakłada na nas zadania nierozwiązalne, dlatego też potrzebne są środki uśmierzające, konstrukcje pomocnicze, zaspokojenia zastępcze. Jednym z nich jest sztuka, która zastępuje rzeczywistość iluzją. Być może, że człowiek łaknie aktów bezinteresownych i za taki akt uważa, m.in. tworzenie lub obcowanie z tworami wyobraźni, które nie dając namacalnych korzyści, dopełniają człowieka duchowo. A może głód sztuki bierze się stąd, że sztuka zezwala człowiekowi na moment nieodpowiedzialności, kaprys, chwilowe wyzwolenie się od tego, co konieczne. Sztuka zdolna jest stwarzać poczucie wolności wewnętrznej na użytek własny" (U. Kozioł).

 ISTOTA ARTETERAPII

    Termin "arteterapia" pierwszy raz pojawił się w latach czterdziestych XX wieku w literaturze anglojęzycznej. W polskim piśmiennictwie pojęcie to zaczęło funkcjonować nieco później i było zamiennie określane jako: "kulturoterapia", "arterapia", "artterapia", "artoterapia", "terapia rysunkiem" itd. Pojęcie "arteterapia" pochodzi od słów: ars - sztuka i therapeuein - leczenie.
    Szeroko rozumiana arteterapia jest definiowana jako "układ poglądów i czynności ukierunkowanych na utrzymanie i podnoszenie poziomu jakości życia ludzi przy pomocy szeroko rozumianych dzieł sztuki i uprawiania sztuki" (E. Grzebyk).
    Wąskie znaczenie terminu "arteterapia" oznacza terapię stosującą sztuki plastyczne i nosi nazwę "plastykoterapii" lub "terapii malarskiej". Określa się ją jako "spontaniczną twórczość chorych, poddanych opiece terapeutów lub działania kreacyjne, plastyczne podejmowane w sytuacji terapeutycznej przez osoby uprzednio nietwórcze w zakresie plastyki." (W. Szulc)
    Sztuka jest odbiciem ludzkich marzeń, ideałów, wartości i dążeń. W niej ujawniają się ludzkie uczucia i emocje zarówno pozytywne, jak i negatywne. Sztuka jest nieodłącznym atrybutem ludzkiej egzystencji. Pełni funkcję katharsis. Arteterapia może być stosowana względem osób niezależnie od wieku, poziomu wykształcenia, zdolności, stanu zdrowia. Sztuka może być tutaj wykorzystana zarówno w celach diagnostycznych, jak i terapeutycznych.
    Arteterapia pomaga uzewnętrznić emocje, pragnienia, dążenia, myśli. Jest formą komunikacji z samym sobą i z innymi ludźmi. W trakcie zajęć możliwa staje się zmiana sposobu odbioru otaczającej rzeczywistości. Dzięki niej dziecko lub osoba dorosła zaczyna nabierać dystansu w stosunku do własnych, niekiedy trudnych przeżyć, uczuć i doświadczeń. Odgrywa istotną rolę wobec, np. dzieci z rodzin, gdzie nie dopuszcza się do ujawniania uczuć, gdzie są one tłumione bądź też wyrażane w niewłaściwej formie. Dzięki arteterapii można kształtować i rozwijać inteligencję emocjonalną a szczególnie takie jej aspekty, jak identyfikowanie własnych stanów emocjonalnych oraz wyrażanie ich w społecznie akceptowany, nieraniący innych sposób. Ponadto wzmacnia przekonanie, iż można bez poczucia winy i lęku przed karą przyznać się do przeżywania buntu, cierpienia i wielu innych negatywnych emocji.
    Sztuka pomaga kształtować osobowość dziecka - z jednej strony stwarza możliwość ujawnienia stłumionych uczuć, zaś z drugiej strony przejmuje nad nimi kontrolę i uwalnia od napięć. Wpływa również na samoocenę i poczucie własnej wartości. Jest sposobem porozumienia z sobą i innymi.
    Podstawowym celem arteterapii jest ujawnienie zahamowań blokujących poznanie, uczenie się, rozwój zdolności, kształtowanie osobowości. Jej założeniem jest odkrycie nowych możliwości i osiągnięcie zmian w zachowaniu.

Arteterapia może być realizowana poprzez:
- muzykoterapię,
- choreoterapię,
- teatroterapię,
- biblioterapię,
- sztuki plastyczne.

PROGRAM ZAJĘĆ Z ZAKRESU ARTETERAPII
- TERAPII PRZEZ PLASTYKĘ

CEL GŁÓWNY: Wzbudzanie emocji wywierających korzystny wpływ na zaspakajanie potrzeby samorealizacji dziecka oraz przejawiane przez niego formy aktywności

CELE ETAPOWE:
1. Pobudzanie wszechstronnego rozwoju ucznia.
2. Rozwijanie zainteresowań i uzdolnień plastycznych.
3. Stwarzanie możliwości własnych wypowiedzi za pomocą różnorodnych środków artystycznych.
4. Podnoszenie poziomu samoakceptacji.
5. Rozładowywanie negatywnych napięć, emocji i agresji.
6. Uaktywnienie i otwarcie się ucznia mającego problemy z nawiązywaniem kontaktów rówieśniczych.
7. Zrozumienie istoty samodzielności i odpowiedzialności za wykonane zadanie.
8. Wdrożenie w proces twórczy prac i przedmiotów praktycznych, potrzebnych i estetycznych.
9. Rozwijanie sprawności manualnej.

SPODZIEWANE EFEKTY:
dziecko -
* wyraża swoje myśli, emocje, przeżycia w sposób społecznie akceptowany,
* przeżywa sukces,
* czuje się zauważone i docenione,
* nabywa większej pewności siebie,
* podwyższa własny poziom samooceny i samoakceptacji,
* nawiązuje prawidłowe kontakty rówieśnicze,
* jest wrażliwe na potrzeby innych,
* potrafi pracować w grupie,
* rozwija własną wrażliwość estetyczną,
* posiada niezbędne umiejętności plastyczne oraz wiedzę z tego zakresu,

ZASADY PROCESU ARTETERAPEUTYCZNEGO:
* dobrowolność uczestnictwa w zajęciach i decydowanie dziecka o swojej aktywności w proponowanych ćwiczeniach,
* dwupoziomowa komunikacja polegająca na porozumiewaniu się w sferze werbalnej i niewerbalnej,
* wyrażanie emocji ujawniających uczucia,
* sprzeciw wobec rywalizacji w grupie,
* stosowanie różnorodnych środków oddziaływań (światło, dźwięk, muzyka),
* zasada "tu i teraz" podkreślająca wagę doznań doświadczanych podczas zajęć.

ORGANIZACJA ZAJĘĆ:
* cotygodniowe spotkania,
* planowe działania ukierunkowane na odkrycie nowych możliwości i osiągnięcie zmian w zachowaniu dziecka,
* działania skierowane do grupy dzieci ze stwierdzonymi zaburzeniami w rozwoju psychoruchowym, zaburzeniami w zachowaniu, niską samooceną, nieśmiałością, trudnościami szkolnymi,
* prowadzenie grupy 10-12 dzieci o zbliżonym wieku metrykalnym,
* przeprowadzanie zajęć w szkolnym gabinecie arteterapii,
* wykorzystanie metod pracy opartych na spontanicznej aktywności dziecka,
* dostosowanie metod pracy do możliwości percepcyjnych dziecka,
* prowadzenie zajęć przez nauczycieli posiadających kwalifikacje z zakresu terapii pedagogicznej,
* prowadzenie zajęć zgodnie z zasadami oddziaływań wychowawczych -
- indywidualizacja środków i metod
- powolne stopniowanie trudności
- systematyczność
- ciągłość oddziaływań.

PLAN PRACY TERAPEUTYCZNO-EDUKACYJNEJ
Z ZAKRESU ARTETERAPII

CELE TERAPEUTYCZNO- -EDUKACYJNE	TEMATYKA ZAJĘĆ - techniki pracy	ILOŚĆ GODZ.	POMOCE	MATERIAŁY I NARZĘDZIA	PRZEWIDYWANE OSIĄGNIĘCIA - dziecko:	EWALUACJA
* Zachęcanie do ekspresji twórczej, * relaks, wyciszenie, * doskonalenie sprawności manualnej, * doskonalenie kontroli nad własnymi ruchami graficznymi	"Mandala": - prace plastyczne w różnobarwnej tonacji.	10	Wzory graficzne	- gotowe szablony "Mandali", - kredki, pastele, farby, pędzle.	- nabywa większej pewności siebie, - podwyższa poziom samoakceptacji, - odkrywa własne możliwości twórcze, - dokonuje samopoznania,	Test socjometryczny Arkusz obserwacyjny Wystawa prac dziecięcych
* Wzbogacanie słownictwa, * rozwijanie zainteresowań i uzdolnień plastycznych, * doskonalenie koordynacji wzrokowo- -ruchowej, * zwiększenie poczucia bezpieczeństwa w grupie.	Swobodna ekspresja twórcza: technika malowania "dziesięcioma palcami- "Finger painting".	10	Plansza z podstawowymi barwami	- duże arkusze papieru, farby, pojemniki na farby, klej.	- pokonuje lęki związane z wejściem w nową grupę, - odreagowuje napięcia, - pobudza własną fantazję, - nazywa własne myśli i uczucia, - potrafi słuchać innych,
* Wykorzystanie surowców wtórnych jako możliwości ochrony środowiska, * poznanie różnego rodzaju papierów, klejów, zasad ich obróbki, * doskonalenie sprawności manualnej, * kształtowanie poczucia przydatności wykonywanych prac, * kształtowanie wrażliwości na potrzeby środowiska.	Prace w papierze: - okolicznościowe pocztówki, - witraże, - wycinanki, - kwiaty, - proste formy dekoracyjne.	10	Albumy: "Zręczne ręce", "Każde dziecko to potrafi", "100 pomysłów".	- kolorowe kartony, bibuły, papiery, makulatura, kleje, nożyczki, szablony i wzory, - plastikowe i szklane opakowania.	- potrafi rysować według szablonu, rozplanować pracę na papierze, - łączy elementy z różnego rodzaju papieru - rozumie potrzebę oszczędzania papieru i zbierania makulatury oraz wykorzystywania ich do tworzenia prac użytecznych,		Test socjometryczny Arkusz obserwacyjny Wystawa prac dziecięcych
* Poznanie różnego rodzaju materiałów, * wdrażanie do wykonywania prac ogólnie użytecznych, * pobudzanie rozwoju motoryki, * rozwijanie wyobraźni twórczej, estetyki.	Prace z masy solnej: - wazoniki, - ozdoby choinkowe, - ramki, - okolicznościowe prace dekoracyjne	8	Miesięczniki: "Cztery kąty", "Ładny dom"	- mąka, sól, woda, makarony ozdobne ziarna fasoli, lnu, soi, słonecznika, łupiny orzechów kasza manna, - pojemniki plastikowe, szklane, foremki	- zna składniki masy solnej, potrafi ją wyrobić, - projektuje własne ozdoby, - samodzielnie modeluje formy, kształty prac, - łączy różne elementy za pomocą masy solnej, - dekoruje prace,
* Poznanie przydatności różnorodnych materiałów ekologicznych, odpadowych i surowców wtórnych, * utrwalenie kalendarza świąt w tradycji rodziny, regionu, * pobudzanie ekspresji twórczej, * rozwijanie sprawności manualnej, * rozwijanie samodzielności, odpowiedzialności za wyniki własnej pracy.	Prace z surowców ekologicznych: - ozdoby świąteczne, - kartki okolicznościowe, - obrazki tematyczne	10	Albumy o tematyce regionalnej, reprodukcje, pocztówki, stare kalendarze	- słoma, papier, tektura, glina, ziarna, sznurki, płótno lniane, klej, nożyczki	- wycina z tektury, papieru szablon, pokrywa go klejem, słomą, - projektuje własne ozdoby, - rozumie potrzebę zbierania makulatury oraz powtórnego wykorzystywania jej, - tworzy kompozycje z wykorzystaniem różnorodnych surowców.		Test socjometryczny Arkusz obserwacyjny Wystawa prac dziecięcych
* Poznanie nowych możliwości plastycznych papieru i łączenia go z innymi materiałami, * rozwijanie wyobraźni, * ukazywanie bogactwa kultury innych narodów, * wdrażanie do cierpliwości, staranności,	Origami- sztuka składania z papieru: - proste formy i konstrukcje	6	Dziecinnie proste orgiami" "Bajkowy świat origami"	- kolorowy papier, nożyczki, - szablony	- umie odrysować według szablonu, wyciąć, - powtarza czynności odpowiedniego zaginania papieru za nauczycielem, - dokładnie zakłada papier według wzoru.
* Poznanie nowego tworzywa- szkła, jego pochodzenia, * poznanie sztuki ludowej związanej z malarstwem na szkle, * rozwijanie zainteresowań plastycznych, * kształtowanie wyobraźni i estetyki.	Malowanie na szkle: - tworzenie prostych form dekoracyjnych.	10	Albumy o sztuce, reprodukcje	- kawałki szkła, szklane opakowania, - farby wodne, - pędzle, pisak do CD, konturówka do szkła	- potrafi odrysować na szkle projekt z szablonu, - odpowiednio dobiera kolory, - miesza farby pochodne, - pokrywa farbą zaznaczone przestrzenie		Test socjometryczny Arkusz obserwacyjny wystawa prac dziecięcych
* Pobudzanie wszechstronnego rozwoju, * stwarzanie możliwości do samorealizacji poprzez samodzielnie wybrane środki artystyczne, * kreowanie wartości estetycznych, * kształcenie percepcji wzrokowej.	Kolaż: - motywy roślinne, zwierzęce, - postać ludzka, - pejzaż, - proste formy plastyczne.	8	Albumy, reprodukcje	- papier szary, kolorowy, gazety kolorowe, bibuła, tkanina o różnej fakturze, włóczka, klej, nożyczki	- zna różnorodne techniki plastyczne i ich możliwości ekspresji, - projektuje i wykonuje tematyczne kompozycje plastyczne

BIBLIOGRAFIA:
ARCISZEWSKA-BINNEBESEL A. Arteterapia. Szczęśliwy świat tworzenia Toruń 2003
GRZEBYK E. Kurs z zakresu terapii przez sztukę Wrocław 1999
GARDA-ŁUKASZEWSKA J., SZPERKOWSKI T. Współtworzenie - zajęcia plastyczne z osobami upośledzonymi umysłowo Warszawa 1997
red. HANEK L., PASSELA M. Arteterapia Zeszyt naukowy nr 48
KONIECZNA E. Arteterapia w teorii i praktyce Kraków 2003
KUŚPIT H. Arteterapia "Remedium" 2003 nr 3 s. 6-7
PISZCZEK M. "Terapia zabawą - terapią przez sztukę", MEN, Warszawa 1997
ROZMUS L. Art Brut. Krucha nadzieja. Katalog do wystawy Legnica Państwowa Galeria Sztuki w Legnicy 1993
SZULC W. Sztuka i terapia Warszawa 1993
SZUMAN S. O sztuce i wychowaniu estetycznym Warszawa 1990

---