WYKŁAD 1 Czynniki klimatyczne Spośród czynników klimatycznych największy wpływ na rozwój sadownictwa ma temperatura. Minimalna temperatura powodująca wymarzanie drzew owocowych jest czynnikiem graniczącym rozwój sadownictwa. Temperatura Obawa przed wystąpieniem mroźnych zim ogranicza rozwój uprawy niektórych gatunków drzew. Z tego właśnie powodu nie uprawiamy w Polsce na skalę towarową: brzoskwini, moreli, uprawę czereśni oraz wrażliwych na mróz odmian gruszy, śliwy i jabłoni staramy się lokalizować w korzystnych siedliskach. Czynnikiem ograniczającym uprawę niektórych gatunków i odmian roślin sadowniczych jest nie tyle obawa przed wystąpieniem silnych mrozów w zimie, ile zbyt mała ilość ciepłym latem. Wyraża się ona sumą dobowych temperatur ponad 5^OC. Wynosi ona 2400^OC w rejonie Suwałk do 2850^OC na południu Polski. Zbyt niska suma temperatur aktywnych ogranicza uprawę w Polsce: -winorośli, -wielu późnojesiennych odmian grusz -niektórych odmian jabłoni; Suma letnich temperatur wpływa na porę dojrzewania owoców, np. Antonówka: -w rejonie Suwałk jest odmianą wczesnozimową -pod Warszawą jesienną; Usłonecznienie Czas podany w godzinach, podczas którego na określone miejsce na ziemi padają promienie słoneczne. Usłonecznienie zależy od: długości dnia warunkowanej położeniem i porą roku; -zachmurzenia. Wyróżniamy usłonecznienia: -możliwe- możliwy czas bezpośredniej operacji słońca zależy tylko od długości dnia; -rzeczywiste- rzeczywista suma godzin słonecznych w ciągu doby zależna od długości dnia i wielkości zachmurzenia ogólnego nieba; -względne- stosunek usłonecznienia rzeczywistego do możliwego eliminujący wpływ długości dnia w ciągu roku w różnych szerokościach geograficznych. Usłonecznienie ma wpływ na temperaturę, decyduje o intensywności fotosyntezy. Intensywność fotosyntezy wzrasta wraz z natężeniem światła z usłonecznieniem. Średnie roczne usłonecznienie względnie wynosi w Polsce ok. 40%, im bardziej ku południowi kraju, tym jest ono większe. Znaczne są też różnice w długości dnia. Na północy dni latem są dłuższe, nad morzem najdłuższy letni dzień wynosi 17,5 godziny, a nad granicą czeska 16 godzin. Z północy na południe wzrasta natężenie światła. W rejonach uprzemysłowionych natężenie promieniowania może być znacznie zmniejszone. Do prawidłowego rozwoju drzew owocowych konieczna jest pewna wartość usłonecznienia nazywana graniczną. W przypadku jabłoni do: -wzrostu drzewa trzeba co najmniej 50% pełnego usłonecznienia; -zawiązywanie się pąków kwiatowych 25-30% -zawiązywanie się owoców 10-15 % -wzrostu owoców 50% -wytwarzania się rumieńca na owocach 40-50 -dojrzewania owoców 30% pełnego usłonecznienia Opady atmosferyczne Ich ilość, jakość i rozkład w ciągu roku - stanowią także ważną cechę klimatu i odgrywają często decydującą rolę w uprawie roślin sadowniczych. Rośliny te do swojego rozwoju potrzebują dużych ilości wody. Wynika to z faktu, że: -liście i pędy drzew owocowych zawierają 50-70% wody; -korzenie 60-85% -owoce 82-90% Współczynnik transpiracji Roślina pobiera z gleby znacznie więcej wody niż potrzebuje jej do budowy swych organów, ale wiele wody traci w procesie transpiracji. Na 1g wyprodukowanej suchej masy roślina traci 125 do 1000g wody. Stosunek transpirowanej wody do wytworzonej suchej masy nazywamy współczynnikiem transpiracji. Wielkość współczynnika transpiracji zależy od: -warunków zewnętrznych (wilgotności gleby- zwiększa się, gdy gleba jest suchsza, temperatury, zasobności gleby w składniki mineralne- zmniejsza się wraz ze wzrostem zasobności, rodzaju gleby- zwiększa się dla gleb lżejszych, kwasowości gleby); -gatunku i odmiany rośliny; Rośliny sadownicze w porównaniu z roślinami rolniczymi mają stosunkowo niski współczynnik transpiracji i znoszą dość dobrze okresy suszy, ale i między poszczególnymi gatunkami występują duże różnice. WYKŁAD 2 Opady atmosferyczne Źródłem wody dla roślin są opady atmosferyczne. Ilość opadów zależy głównie od wysokości nad poziomem morza. -Średnie roczne opady na terenie Polski 520 mm; -Największe opady od 600 do 700 mm opadów rocznie- Pogórze, okolice Krakowa i Rzeszowa oraz Pojezierzy Zachodnie i Wschodnie; -Obszar o najniższych opadach- część Wielkopolski i Kujawy, w całym kraju zdarzają się bardzo duże wahania w poszczególnych latach. W najbardziej wilgotnym roku ubiegłego stulecia opady wynosiły 767 mm, a najsuchszych tylko 30mm. Najważniejsza jest jednak nie całoroczna suma opadów, ale ich ilość przypadająca na okres wegetacyjny, zwłaszcza latem ponieważ wtedy są one najbardziej potrzebne roślinom, albo też mogą im wyrządzić największe szkody. Średnia suma opadów latem wynosi w Polsce 381 mm, i waha się w różnych latach. Aby uzyskać zadowalające plony bez nawadniania należy zakładać sady tam, gdzie roczne opady wynoszą co najmniej 600 mm. Roczny rozkład opadów w Polsce sprzyja na ogół sadownictwa. Występują dwa maksima opadów, jedno w lipcu, a drugie- mniejsze w grudniu. Wiosna jest najczęściej sucha co sprzyja roślinom sadowniczym. Dzięki temu, że korzenią się głęboko, mogą korzystać z dużego zapasu wody z głębszych warstw gleby. Suchy kwiecień wpływa korzystnie na rozwój drzew owocowych, ponieważ obniża się lustro wody gruntowej w stanowiskach podmokłych zmniejsza się w glebie i stężenie CO₂, wzrasta stężenie tlenu, co sprzyja rozwojowi korzeni. W pierwszej połowie maja sucha pogada pozwala na wykonywanie zabiegów ochrony przeciw chorobami i szkodnikami. Ogranicza rozwój parchu jabłoni. Rozkład opadów Dopiero susza występująca w końcu maja i w czerwcu może mieć dla roślin sadowniczych niekorzystna. Zapotrzebowanie drzew na wodę i składniki pokarmowe osiąga wtedy maksimum. Z powodu suszy wzrost pędów ulega zahamowaniu, może też wystąpić opadanie zawiązków owoców. W drugiej połowie czerwca często zaczyna się okres deszczowy, ciągnący się przez lipiec. Obfite opady, a zwłaszcza długotrwałe mżawki w czerwcu mogą spowodować gnicie truskawek, a w lipcu pękanie i gnicie czereśni i moreli. Na ogół jednak wczesnoletnie maksimum opadów jest dla sadu pożyteczne. Lata bardzo wilgotne zapewniają wprawdzie dostatek wody w glebie, ale sprzyjają rozwojowi chorób, są najczęściej mało usłonecznione i chłodne. Lata bardzo suche powodują często, zwłaszcza na glebach piaszczystych, drobienie owoców, opadanie owoców, a nawet liści. Są to jednak najczęściej lata ciepłe i słoneczne co sprzyja fotosyntezie, dzięki czemu na lepszych glebach plony są wysokie i obfite. Lepsza jest raczej sucha i ciepła jesień niż chłodna i wilgotna. Zbyt wilgotna, wczesna jesień przedłuża okres wegetacji drzew i nie sprzyja ich zapadaniu w okres spoczynku. W rezultacie można to zmniejszyć ich wytrzymałość na mróz. Wilgotny wrzesień może jeszcze spowodować późne zakażenia owoców przez parch jabłoni. Natomiast w miarę sucha i słoneczna jesień. Opady po zbiorze owoców sprzyjają wzrostowi drzew owocowych. Dlatego drugie maksimum opadów w grudniu zarówno w postaci deszczu jak i śniegu jest bardzo pożądane. Opady śniegu mają ogromne znaczenie w uprawie roślin jagodowych, zwłaszcza truskawek, gdyż chronią ją. Grad Dostatek opadów w dość suchym klimacie Polski, jest pożyteczny z jednym wyjątkiem- jest nim grad. Są rejony w kraju w których pada on dość często i wyrządza dotkliwe szkody. Szacuje się, że 60% upraw w Polsce jest w wysokim stopniu narażonych na straty spowodowane przez gradobicie. Największe szkody wyrządzone od maja do czerwca na owocach. Szkody te powoduje nawet drobny grad. Niekiedy bezpośrednio po gradobiciu nie widać na jabłoniach żadnych uszkodzeń. Dopiero po kilku dniach pojawiają się na nich okrągłe, szarobrązowe, wgłębione plamki. Szpecą one owoce i zmniejszają ich wartość. Takie owoce nadają się tylko do przetwórstwa. Silniejszy grad bardzo uszkadza owoce, rozdziera liście, rani młode pędy drzew w szkółkach i sadach. Wiatr Wiatry również należą do czynników klimatycznych, które mogą uszkodzić rośliny sadownicze. Szkodliwe są zwłaszcza wiatry późnoletnie i jesienne, które: -otrząsają się z drzew dojrzewające owoce; -łamią gałęzie nadmiernie obciążone owocami; -rozdzierają wadliwie uformowane korony; Silne wiatry bardzo utrudniają wykonywanie zabiegów ochrony w sadzie: ---opryskiwanie w dzień wietrzny jest mało skuteczne i droższe, wskutek zużycia większej ilości cieczy; -ciecz robocza przenoszona jest przez wiatr na rośliny uprawne rosnące poza sadem; -w wyjątkowo wietrzne dni trzeba z opryskiwania zrezygnować, a to grozi porażeniem liści przez choroby; Silne wiatry w czasie kwitnienia drzew utrudniają lot pszczół.

Wynurzają szyjki i znamiona słupków, co utrudnia kiełkowanie ziaren pył ku i wzrost łagiewek pyłkowych. WYKŁAD 3 Mrozoodporność roślin sadowniczych Wrażliwość na mróz od najmniejszej do największej: jabłoń; wiśnia; grusza; śliwa; czereśnia; morela i brzoskwinia. Leszczyna- pędy rzadko uszkadzane przez mróz, na przedwiośniu często przemarzają jej kwiaty; Rośliny jagodowe: -agrest i czerwona porzeczka- najbardziej wytrzymałe; porzeczka czarna; malina- najmniej wytrzymała. Truskawki- mało wytrzymałe na mróz, ale przy bardzo niskich temperaturach w zimie chroni je pokrywa śnieżna; Borówka wysoka- średnio wrażliwa na mróz; Jeżyna uprawna- bardzo wrażliwa na mróz; Wrażliwość na przymrozki Przymrozki warzą kwiaty lub młode zawiązki owoców. Najczęściej uszkadzane: -drzewa pestkowe: morela, brzoskwinia, czereśnia; =rośliny jagodowe: czarna porzeczka; Jest to związane z bardzo wczesnym kwitnieniem wymienionych gatunków. Zapadanie drzew w stan spoczynku- objawy: -zakończenie wzrostu pędów i ich drewnienie; -w tym czasie odprowadzane są z liści do gałęzi pni zwiększone ilości cukrów oraz niektórych składników mineralnych; -jednocześnie zmniejsza się zawartość wody w komórkach tych organów. Niekorzystny wpływ na wchodzenie w stan spoczynku ma: obfitość wody w glebie i wysoka zawartość w niej azotu - opóźniają termin zakończenia aktywnego wzrostu pędów i innych procesów związanych z zapadaniem w stan spoczynku; -uszkodzenie liści przez choroby czy szkodniki i nadmierne owocowanie - takie drzewa odprowadzają mniejsze ilości materiałów zapasowych do pni i konarów Proces hartowania - pod koniec jesieni, gdy temperatura jest powyżej 10 ^OC i 0 ^OC wytrzymałość drzew na mróz szybko wzrasta; w tym okresie: komórki tracą dalsze ilości wody; zachodzą zmiany w strukturze związków organicznych, stanowiących zawartość komórek. Ten proces następuje także w temperaturach ujemnych- jeśli spadek temperatury jest stopniowy. Wpływ czynników zewnętrznych na zahartowanie się roślin: -ocieplenia w czasie zimy powodują w komórkach procesy odwrotne i częściową lub całkowitą utratę ich wytrzymałości na mróz; jeśli temperatura znów powoli spada, drzewa stopniowo znów odzyskują swoją wytrzymałość; -zimą nawet bardzo głębokie, lecz następujące wolno spadki temperatury nie stanowią większego zagrożenia; -gwałtowne spadki temperatur do około -20 ^OC po okresie odwilży mogą silnie uszkodzić rośliny. Wrażliwość poszczególnych części rośliny na mróz: bardziej wrażliwe na mróz są korzenie niż część nadziemna; w strefie korzenia spadek do -10^OC silnie je uszkadza, a do -12^OC je niszczy; -spośród nadziemnych części drzew i krzewów najmniej wytrzymałe na mróz są słupki znajdujące się w pąkach kwiatowych i kwiatów; -w czasie zim ze spadkiem temperatury poniżej punktu krytycznego, najczęściej zostają uszkodzone bądź całkiem zniszczone przez mróz pnie i najgrubsze konary drzew; -podstawy pąków kwiatowych tez są wrażliwe. Uszkodzenia mrozowe: - pękanie pni; nagrzewają się silnie pod wpływem słońca i tracą swoją wytrzymałość na mróz; gwałtowne spadki temperatur nocą powodują przemarzanie żywych tkanek; - oparzenia mrozowe na pniach i konarach; początkowe zaczerwienienie kory, jeśli jeszcze nie jest skorkowaciała, a następnie martwa kora odpada płatami, powstają rany zgorzelinowe; Zabezpieczenie: stanowisko pod sad; właściwy wybór gatunków, odmian i podkładek, dostosowany do rejonu i stanowiska; właściwa pielęgnacja sadu. Najczęściej narażone na przymrozki wiosenne są zachodnie rejony Polski (wegetacja zaczyna się wcześnie). Metody ochrony: bielenie na zimę pni i rozwidleń konarów wapnem z domieszką gliny; zawijanie drzew słomą lub papierem; zadymianie przez palenie w sadzie wilgotnych, łatwo palnych materiałów; podgrzewanie sadów; mieszanie powietrza; zraszanie drzew; zamgławianie. WYKŁAD 4 Warunki glebowe Gleba stanowi: miejsce zakotwiczenia się drzew; środowisko w którym rozwija się system korzeniowy drzewa; z którego czerpie wodę, składniki pokarmowe i tlen służący do oddychania. Drzewa owocowe korzenią się głęboko, jeśli nie napotkają na przeszkody: wysokiego lustra wody gruntowej; litej skały; warstwy orsztynu, przez którą nie mogą się przebić (zwarta, ciemnobrunatna) twarda warstwa gleby w poziomie iluwialnym (wmywania) bielic, scementowana osadzonymi tu substancjami humusowymi oraz związkami żelaza, glinu, manganu, fosforu, itp. stanowiąc mechaniczną i toksyczną przeszkodę dla wzrostu korzeni drzew; Głębokie korzenienie się i wrażliwość różnych gatunków drzew na poziom wody gruntowe: -najgłębiej korzenia się orzech włoski, czereśnia i grusza; cierpią z tego powodu najbardziej; nie powinno się ich sadzić na glebie gdzie woda gruntowa znajduje się na głębokości <180-200 cm; -jabłonie szczepione na siewkach dobrze rosnąca glebach, gdzie woda gruntowa znajduje się na głębokości nie mniejszej niż 150 cm; -jabłonie i grusze karłowe mają płytki system korzeniowy i mogą rosnąć na glebach, gdzie woda gruntowa podchodzi do około 100 cm; -śliwy mają płytszy system korzeniowy, mogą rosnąć i owocować, gdy woda gruntowa występuje już na głębokości 100 cm. Wymagania glebowe roślin sadowniczych: rośliny sadownicze dobrze udają się na glebach zaliczanych, według przydatności rolniczej, do klas I-IV. Nie należy zakładać sadów i jagodników na klasach V i VI; większość roślin sadowniczych najlepiej rośnie na glebach lekko kwaśnych, o pH około 6,5 (wyjątek borówka wysoka, żurawina wieloowocowa gleby kwaśne pH 4-5); w przypadku większości z nich nie jest wskazane sadzenie ich nagle bach zasadowych, gdyż występują wówczas zaburzenia wynikające z trudności w przyswajaniu mikroelementów, objawiające się słabym wzrostem i owocowaniem oraz chlorozą liści; Podglebie Głębsze warstwy gleby na terenie przewidzianym pod sadzenie powinny: być piaszczyste - gleba szybko traci wodę i rośliny cierpią z powodu suszy; być bardzo ciężkie - korzenie będą z trudnością w nie wrastały, a te które wyrosną będą się dusiły z braku dostatecznej ilości powietrza; nie zawierać nieprzepuszczalnych warstw żelazistych (orsztynowych) utrudniających rozwój korzeni; być podmokłe. Gleby wapniowe- rędziny i prarędziny; jeśli są dostatecznie głębokie nadają się pod orzechy włoskie i drzewa pestkowe, zwłaszcza śliwy; jabłonie cierpią tam czasem na chlorozę, ale nie jest to zjawisko częste; nie należy na tych glebach sadzić grusz, truskawek i malin, jeszcze bardziej podatnych na chlorozę. Gleby czarnoziemne- jeśli woda gruntowa nie występuje zbyt płytko, stwarzają bardzo dobre warunki rozwoju dla drzew owocowych. Gleby brunatnoziemne- przy odpowiednim dla poszczególnych gatunków poziomo wód gruntowych nadają się pod wszystkie rośliny sadownicze. Gleby bielicoziemne- ich przydatność zależy od tego, czy są piaszczyste, czy nie występuje w nich orsztyn lub wysoki poziom wody gruntowej. Gleby zabagnione i bagienne nie nadają się pod sady. Gleby pobagienne- jeśli nie występuje tam wysoki poziom wody gruntowej i nie leżą one w zagłębieniach terenu. Gleby napływowe- na takie gleby dobiera się gatunki i odmiany drzew owocowych bardziej wytrzymałe na mróz, aby zapobiec stratom w bardzo surowe zimy. Kulturoziemy- ich przydatność pod sady zależy od żyzności, polowej pojemności wodnej i poziomu wody gruntowej. Kwalifikacja gleby i terenu pod sad: jeśli nie przewidujemy nawadniania, wykluczamy grunty orne klasy VI i V; eliminujemy spośród gleb lekkich gleby piaskowe całkowite, oraz piaski luźne i słabo gliniaste z niecałkowitych; wyłączamy na podstawie klasyfikacji genetycznej gleby klas I, II, VII i VIII; sprawdzamy czy uprawny teren nie leży w zastoisku mrozowym (w zagłębieniach terenu i w zastoiskach gromadzi się mgła); sprawdzamy czy uprawny teren nie leży w pasie gradowym; wykopujemy odkrywki glebowe i badamy poziom wody gruntowej oraz obecność orsztynu; pobieramy próbki gleby i oddajemy do stacji chemiczno-rolniczej w celu wykonania analizy granulometrycznej. 5 WYKŁAD Czynniki topograficzne

Ukształtowanie terenu, wpływając na klimat lokalny (mikroklimat), może zdecydować w jakim stopniu teren jest przydatny pod uprawę roślin sadowniczych. Zagadnienie to jest ważne, gdyż w wielu częściach naszego kraju rzeźba terenu jest bardzo urozmaicona. Sadownictwo lepiej rozwija się w rejonach o urozmaiconym ukształceniu terenu niż na równinach i w szerokich, płaskich dolinach. Niziny i wyżyny Na ogół mają podobne ukształtowanie terenu i stanowią na znacznych powierzchniach Polski (82%) mniej lub więcej wyrównany obszar. Dlatego warunki klimatyczne na nizinach i wyżynach odpowiadają klimatowi ogólnemu, charakterystycznemu dla danego kraju. Ten typ ukształtowania terenu występuje w naszym kraju na dużych obszarach, np. województwo mazowieckie, wielkopolskie, zachodniopomorskie, część podlaskiego i dolnośląskiego, oraz wiele innych. Ale i tu występują obniżenia i wzniesienia terenu, co trzeba brać pod uwagę przy uprawie drzew i krzewów owocowych. Tereny faliste Stanowią dużą część (18%) naszego kraju. W odróżnieniu od nizin i wyżyn tereny o ukształtowaniu urozmaiconym odznaczają się dużą różnorodnością warunków siedliska. Można na nich wyróżnić: zagłębienia terenu, szczyty wzniesień, zbocza wzniesień czyli położenia pośrednie. Dla każdego z wymienionych położeń charakterystyczny jest klimat lokalny, wpływający korzystnie na uprawę roślin sadowniczych. Zagłębienia terenu Wszelkiego rodzaju zagłębienia, nawet nieznaczne, najmniej nadają się pod uprawę roślin sadowniczych. W zimie i na wiosnę występują tu znacznie niższe temperatury niż na okolicznych zboczach i wzniesieniach. Dlatego zagłębienia takie nazywamy zastoiska mrozowe. Niższe temperatury są następstwem inwersji temperatury, czyli jej „odwrócenia”, spowodowanego spływaniem powietrza zimnego, które jest cięższe od ciepłego, na dno zagłębienia. Już przy niewielkim nachyleniu zbocza rzędu 3-4^O zimne powietrze spływa w dół. Szczyty wzniesień stanowią przeciwieństwo zagłębień terenu. Warunki przyrodnicze na szczytach wzniesień: *w zimie temperatura na wzniesieniach jest wyższa, niż w zagłębieniach; *przymrozki wiosenne są słabsze i rzadziej występują; *gleba i powietrze są zazwyczaj suchsze; *takie tereny wystawione są na działanie wiatrów. Silne wiatry nie sprzyjają uprawie roślin sadowniczych. Działanie wiatrów na szczytach wzniesień można złagodzić, stosując osłony. Zbocza wzniesień stanowią położenie pośrednie między zagłębieniem terenu, a jego najwyższym wzniesieniem i są lepszym miejscem pod sad niż dno doliny i szczyt łagodnego wzgórza. Nie wszystkie zbocza są jednakowo przydatne pod sady. Wartość ich zależy od kąta nachylenia i wystawy. Nie powinno się zakładać sadów na zboczach stromych. Wartością graniczną jest tu kąt nachylenia 20^O. Na zboczu zbyt stromym niebezpieczna jest wprawdzie erozja, ale można jej łatwo zapobiec zakładając pasy murawy między rzędami drzew. Najważniejszym powodem, dla którego nie powinno się zakładać sadów na stromych zboczach są utrudnienia w: *wykonywaniu zabiegów agrotechnicznych; *przetaczaniu ciężkich maszyn, zwłaszcza po deszczu; *opryskiwaniu sadów; *zwożenie owoców, itp. Wystawa- nachylenie zbocza w stosunku do stron świata. Na skłonie południowym jest cieplej, zwłaszcza wówczas, gdy świeci słońce, niż na skłonie północnym. Większe jest też intensywność promieniowanie słonecznego. Intensywność promieniowania słonecznego w zależności od nachylenia i orientacji. Zalety wystawy południowej: Zapewnia roślinom maksymalną ilość ciepła ze względu na najlepsze nasłonecznienie. Szczególnie silnie nagrzewają się tu gleby lżejsze. Z tej przyczyny takie zbocza nadają się pod uprawę przede wszystkim gatunków i odmian wymagających dużo ciepła, jak brzoskwinie, morele, zimowe odmiany grusz, winorośl. Owoce: - na zboczu południowym owoce wszystkich roślin sadowniczych wcześniej dojrzewają; - lepiej się wykształcają; - są smaczniejsze i twardsze; - jedynie letnie owoce jabłoni i grusz w takich warunkach szybko przejrzewają i stają się soczyste. Wystawa południowa jest specjalnie cenna do uprawy najwcześniejszych odmian truskawki. Mogą one dojrzewać o tydzień wcześniej, gdy rosną na plantacji położonej na południowym stoku niż na północnym, a zatem uzyskuje się za nie lepszą cenę. Wady: *wcześniejsza temperatura -> większe wahania temperatur *częstsze i silniejsze zgorzele pni oraz przemarzanie pączków, kwiatów czy zawiązków *uszkodzenia mrozowe, po surowych zimach były większe na skłonie południowym *silne nagrzewanie gleby przyspiesza jej wysuszanie, sprzyjając rozpylaniu przy uprawie. Wystawa północna zalety: *wegetacja rozpoczyna się później, *mniejsze wahania temperatur, *zgorzele oraz uszkodzenia przez wiosenne przymrozki są rzadsze, *gleba wilgotniejsza. Wady: *owoce dojrzewają później, a u odmian ciepłolubnych mogą w ogóle nie dojrzeć, *owoce mają gorszy smak, *w tych warunkach najlepiej udają się letnie i jesienne odmiany jabłoni, następnie śliwy i wiśnie. Wystawa wschodnia: *chłodniejsza niż południowa, *początek wegetacji i kwitnienie roślin jest nieco opóźnione, *zbocza te są narażone na bezpośrednie działanie wiatrów wschodnich, które w zimie wysuszają glebę i roślin oraz zwiewają śnieg, zubożając zimowe zapasy wody i zwiększając niebezpieczeństwo przemarznięcia korzeni roślin. Wystawa zachodnia: *znajduje się pod bezpośrednim działaniem wiatrów zachodnich, które mogą uszkodzić drzewa i strącić owoce, *jest cieplejsza, toteż groźba zgorzeli i niszczenia kwiatów przez przymrozki jest tu większa. Wystawy pośrednie jak południowo-wschodnia, południowo-zachodnia, mają również pośrednie właściwości. Za najlepszą pod uprawę roślin sadowniczych uważa się zbocza o wystawę południowo-wschodnią i południowo-zachodnią.

---