GOJR - wykład - 19 kwietnia 2012

Procesy aktualizacji i dezaktualizacji słownictwa rosyjskiego

Словарный запас - набор слов, которыми владеет человек.

Zasób słownictwa rosyjskiego:
- czynny (активный словарный зарас)
- bierny (пассивный словарный запас) - wyrazy przestarzałe, historyzmy, archaizmy, a także neologizmy.

Zasób czynny to zbiór słów, którymi posługuje się użytkownik w procesie porozumiewania się i tworzenia tekstów.

Активный словарный запас - слова, ростоянно используемые в устной речи и рисьме.

W skład zasobu czynnego wchodzą następujące odmiany stylistyczne języka:

- słownictwo staranne, tzw. opracowane, nacechowane oficjalnością: książkowe, publikatorów, podniosłe, poetyckie, naukowe, zawodowe, urzędowe;
- słownictwo codzienne, nieopracowane, nacechowane nieoficjalnością: potoczne, regionalne, socjolektalne (środowiskowe), profesjonalne (zawodowe).

• Zasób czynny słownictwa każdego języka związany jest z pojęciam, przedmiotami, zjawiskami, które ze względu na swoją semantykę są aktualne w danym okresie historycznym oraz ważne i niezbędne ze społecznego punktu widzenia.

• Zasób czynny przeciętnego użytkownika wynosi ok. 2000 słów.

• W słownikach objaśniających (opisowych) języka rosyjskiego (толковые словари русского языка) dla schyłku lat 90-tych XX wieku liczebność zasobu czynnego języka rosyjskiego to ok. 80 000 wyrazów i związków frazeologicznych.

Zasób bierny to zbiór słów, których znaczenie jest znane użytkownikowi, nie używa ich jednak w codziennej sytuacji.
Пассивный словарный запас - слова, узнаваемые при чтении и на слух, но не используемые в устной речи и на письме.

Активный словарь современного взрослого образованного (!) человека обычно не превышает 7-9 тысяч слов (по подсчётам других исследователей, он достигает 10-12 тысяч).

Пассивный словарь вдвое больше - 20, а то и 24 тысяч! Эти цифры носят общий оценочный характер, потому что сами понятия пассивного словаря достаточно условны. Это зависит от профессии, возраста, образования, культурного уровня, места жительства и личных качеств, вкусов и интересов человека.

В повседневном общении обычно пользуемся словарем, состоящим из 1000-1500 слов.

Пассивный словарный запас

• W każdym języku istnieje określony zasób słownictwa już nieaktualnego - w różnym stopniu i zakresie oraz określony zasób słownictwa nowego, które dopiero co wchodzi w zasób leksykalny, jest oznaczeniem nowopowstałych zjawisk, pojęć, przedmiotów - i jest nowe tylko przez jakiś czas, zazwyczaj dość krótki.

• Te wyrazy i związki wyrazowe stanowią zasób bierny słownictwa, pasywne słownictwo, którego używamy tylko w pewnych okolicznościach lub w pewnym celu, w stopniu ograniczonym, często dodając do niego stosowne wyjaśnienia, aby nasza wypowiedź była zrozumiała dla odbiorcy.

• В рассиный словарный запас входят слов, вышевшие из повседневного употребления, а также слова, которые только входят в лексическую систему.

• Пассивный словарный запас больше активного в неслолбко раз.

Do zasobu biernego można zaliczyć:

- wyrazy przestarzałe (устаревшие слова)

- archaizmy (архаизмы)

- historyzmy (историзмы)

- neologizmy (неологизмы)

Wyrazy przestarzałe:

- są używane przez przedstawicieli pokolenia najstarszego i starszego, znane pokoleniu średniemu (choć rzadziej przez nie używane);

- nie występują w wypowiedziach osób należących do pokolenia młodszego i najmłodszego;

- należą do słownictwa, które wychodzi z użycia.

• Слова, переставшие активно использоваться в языке, исчезают не сразу. Какое-то время они ещё понятны говорящим на данном языке, известны по художественной литературе, хотя повседневная речевая практика уже не испытывает в них потребности. Такие слова составляют лексику пассивного запаса приводятся в тольковых словарях с пометой устар. (Wyrazy, które przestały być aktywnie stosowane przy tworzeniu wypowiedzi nie znikają w języku od razu. Przez pewien okres są jeszcze rozumiane przez osoby porozumiewające się w danym języku, występują w różnych utworach literackich, choć w codziennym porozumiewaniu się można się już bez nich obejść, nie są bowiem potrzebne.)

• Niektóre wyrazy mogą być uważane za przestarzałe zarówno przez bardzo długi okres - można powiedzieć, że ich „staż” w tym zakresie jest duży, ich archaizacja odbywa się stopniowo i dość powoli, są to takie wyrazy jak np. чадо (dziecko), червленый (czerwony), посему (wobec tego, dlatego), сей (ten).

• Inne zaś stają się przestarzałe w bardzo krótkim okresie, niekiedy można powiedzieć, że „pojawiają się i znikają”, np. шкраб (в 20-ые годы еог заменило слово учитель); энкаведист (работник НКВД; NKWD - Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrzych ZSRR).

Przyczyny dezaktualizacji (архаизации) leksyki:

- pozajęzykowe (экстралингвистические) - jeśli zaprzestanie używania wyrazu wiąże się ze zmianami społecznymi, gospodarczymi, np. przestarzałe stają się nazwy pojazdów;

- językowe - uwarunkowane wewnętrznie (лингвистические) - skutek zanikania w języku pewnych form gramatycznych.

Specyfika procesu archaizacji - nie jest on procesem nieodwracalnym. Niekiedy wyrazy stare wracają do języka i znów przechodzą do aktywnego, czynnego zapasu słownego, w związku z powrotem realiów - politycznych, społecznych i in.:

- солдат, офицер, прапорщик, министр, предприниматель - po Rewolucji Październikowej uległy archiwizacji i zostały zastąpione przez nowe, takie jak: красноармеец, начдив, нарком i in.;
- stosunkowo niedawno utraciły odcień archaiczny лицей, гимназия, департамент, губернатор, Дума, które po Rewolucji Październikowej miały charakter historyzmów.

- вратарь - termin kiedyś religijny („odźwierny”), który w latach 40-tych XX wieku zaczął być używany w innym znaczeniu terminologii sportowej (bramkarz), stopniowo wypierając synonimiczny wyraz będący zapożyczeniem z języka angielskiego голкипер.

- Дпужина - termin pochodzący z epoki Rusi Kijowskiej (drużyna książęca), który w latach 50-tych XX wieku odrodził się w innym znaczeniu - jako „добровольная организация по охране порядка в советскую послевоенную эпоху” (ochotnicza obywatelska służba porządkowa) - дружинники.

Archaizmy (архаизмы) - wyrazy, które wyszły z użycia, ze słownictwa czynnego przeszły do biernego. (Названия существующих в в настоящие время предметов и явлений, по каким-либо причинам вытесненные другими словами, принадлежащими к активному лексическому запасу.

• Для архаизмов характерно наличие синонимов в современном языке, лишенных оттенка архаичности (Archaizmy zawsze mają swoje odpowiedniki/synonimy w czynnym zasobie słownictwa):

вседневно - всегда перси - грудь стора - штора кои - которые

комедиант - актёр ведать - знать пиит - поэт

надобно - надо вояж - путешествие ловитва - охота

Pod względem pochodzenia archaizmy to:

- wyrazy rdzennie rosyjskie: льзя - можно, дабы - чтобы, оный - тот, тот самый, семо - сюда, сполох - тревога, заводчик - зачинщик (podżegacz);

- wyrazy pochodzenia obcego - zapożyczenia leksykalne: абшид - отставка (odwołanie), политесь - вежливость, натура - природа, сикурс - поиощь;

- zapożyczenia z SCS (używane w charakterze synonimów stylistycznych w poezji i prozie): око - глаз, глас - голос, сей - этот, днесь - сегодня, доколь - пока, до сих пор, глагол - словоЮ глаголить - говорить, глад - голод, лобзать - целовать.

Podział archaizmów - wg epok ich normalnego użytkowania, a także ze względu na sposób utworzenia i pełnioną funkcję na:

- archaizmy leksykalne (лексические архаизмы)

- archaizmy leksykalno-fonetyczne (лексико-фонетические архаизмы)

- archaizmy leksykalno-słowotwórcze (лексико-словообразовательные архаизмы)

- archaizmy leksykalno-znaczeniowe (лексико-семантические архаизмы)

- archaizmy leksykalno-frazeologiczne (лексико-фразеологические архаизмы)

Лексичиские архаизмы - stały się nieaktualne we wszystkich swoich znaczeniach, całkowicie wyszły z użycia, w ich miejsce funkcjonują dzisiaj inne: льзя - можно, брадобрей - парикмахер, зело - очень, ланиты - щёки, зеница - зрачок, виктория - победа, чугунная дорога - железная дорога, ведать - знать.

Лексико-фонетические архаизмы - archaizacji uległa forma fonetyczna wyrazów, współczesne odpowiedniki to warianty fonetyczne tych samych słów, tj. archaizmów: солодкий - сладкий, нумер - номер, младой - молодой, брег - берег, нощь - ночь, свейский - шведский, англицкий - английский, еще - ещё, зерцало - зеркало, глад - голод.

Лексико-словообразовательные архаизмы - wyrazy, utworzone za pomocą przyrostków lub przedrostków, które wyszły już z użycia, mające inną formą słowotwórczą, niż ich aktualne odpowiedniki: рыбар - рыбак, кокетствовать - кокетничать (podrywać, kokietować), вскольки - поскольку, рукомесло - ремесло, пастыр - пастух, ответствовать - отвечать, воитель - воин), свирепство - свирепость (okrucieństwo), соседственный - соседний, энергический - энергичный.

Лексико-семантические архаизмы - wyrazy, mające swoje odpowiedniki o identycznej formie występujące współcześnie, ale w których uległo archiwizacji znaczenie: гость (gość) - купец, позор (wstyd) - зрелище, пошлый (przyziemny, ordynarny, pospolity) - популярный, мечта - мысль, язык - народ, соображать (pojmować) - обдумывать.

Лексико-фразеологические архаизмы - występują, gdy jeden związek frazeologiczny jest wypierany przez inny, zjawisko dość rzadkie: гряды и веси - города и села.

Wykorzystanie archaizmów - stylizacja archaiczna:

- archaizmy będące zapożyczeniami z języka SCS nadają tekstom wydźwięk uroczysty, podniosły nastrój;
- w literaturze pięknej archaizacja to sposób oddania charakteru danej epoki - w prozie (powieści historyczne) sposób oddania kolorytu językowego, w poezji archaizmy nadają niezwykłość oraz odświętny, archaiczny charakter;

- w utworach literackich o tematyce historycznej archaizmy są konieczne, natomiast w wypowiedziach innego rodzaju użycie archaizmu może niekiedy dawać zamierzony efekt żartobliwy.

Историзмы - названия исчезнувщих предметов, явлений, понятий.

Wyrazy, które są wykorzystywane w języku dla określenia realiów rzeczowych (lub osobowych) epok minionych (inaczej „archaizmy rzeczowe”).

Są stosowane na oznaczenie tych realiów w wypowiedziach przedstawicieli pokoleń użytkowników języka rosyjskiego.

Przyczyną przejścia wyrazu do kategorii historyzmów jest zanik istnienia lub zaprzestanie użycia czegoś, co danym słowem było oznaczane.

RÓŻNICA MIĘDZY ARCHAIZMAMI A HISTORYZMAMI: archaizmy mają swoje odpowiedniki w języku współczesnym, w zasobie czynnym słownictwa, zaś historyzmy nie mają swoich odpowiedników.

Это объясняется тем, что устарели сами реалии, для которых эти слова служили наименованиями. Таким образом, при описании далеких времен, воссоздании колорита ушедших эпох историзмы выполняют функцию специальной лексики: выступают как своего рода термины, не имеющие конкурирующих эквивалентов.

Historyzmami stają się wyrazy różnorodne z punktu widzenia swojego pojawienia się w języku:

- mogą mieć związek z bardzo oddalonymi w czasie epokami - nazwy bardzo starych przedmiotów, odzieży, zbroi, naczyń, nieistniejących pojęć, zjawisk: братина (большая чаша для вина, а также для еды - czara), лучина (тонкая, длинная щепка от сухого полена для освещения избы - łuczywo), туника (длинная одежда в древнем Риме), кушак (пояс, обычно широкий, матерчатый), кольчуза, гусарЯ, гувернёр, жандарм, крепостной (pańszczyźniany), боярин (bojar), ямщик (woźnica, furman), стольник (podstoli), воевода;

- jak również z wydarzeniami stosunkowo niedawnymi: np. tzw. sowietyzmy: большевик, нэп (skrót od Новая экономическая политика), кулак, середняк, продналог (podatek w naturze), совнарком (Совет Народных Комиссаров); także takie pojęcia jak: перестройка, гласность; do historyzmów można włączyć zwrot отдыхать дикарём, odzwierciedlający rzeczywistość lat 50-70-tych (проводить отпуск без путёвки в дом отдыха, санаторий).

• Historyzmy służą do oddania kolorytu danej epoki, są niezbędne w tekstach historycznych, opracowaniach naukowo-historycznych poświęconych minionym czasom i realiom.

• Skarbnicą wyrazów przestarzałych, archaizmów i historyzmów są gwary, z których odczytać można poszczególne etapy rozwoju języka narodowego.

• Zarówno archaizmy, jak i historyzmy „żyją” we frazeologizmach oraz parmiach.

Wyrazy przestarzałe i archaizmy są używane w leksyce specjalistycznej, np. w terminologii prawnej, czy ogólnie w stylu urzędowo-kancelaryjnym:
- деяние (czyn)

- кара

- возмезде (odwet)
- собеянное (uczynione)

- к сему прилагается (załącza się), нижеподписавшийся

Ale w takim wypadku nie traktujemy ich w charakterze archaizmów, tylko jako jednostki leksyki specjalistycznej.

Przeciwieństwem procesu archaizacji jest neologizacja, czyli tworzenie nowych wyrazów.

Неологизмы - новые слова, которые ещё не стали привычными и повседневными наименованиями соответствующих предметов, понятий.

Neologizmy są to nowe wyrazy i zwroty, innowacje leksykalne, tworzone przede wszystkim z konieczności nazywania nowych przedmiotów i pojęć, powstających wraz z rozwojem społeczeństwa.
Neologizm jako pojęcie psycholingwistyczne.

Podziały neologizmów:

• w zależności od sposobu utworzenia neologizmu:

- leksykalne (лексические)

- semantyczne lub neosemantyzmy (семантические)

• w zależności od warunków utworzenia neologizmu:

- obiegowe (общеязыковые)

- artystyczne, autorskie (индивидуально-авторские)

• w zależności od celu utworzenia neologizmu:
  - nominatywne lub nominalne (номинативные)

- stylistyczne (стилистические)

Neologizmy leksykalne - słowotwórcze i zapożyczone:

- neologizmy słowotwórcze (словообразовательные) - nowe wyrazy pochodne utworzone wg modeli słowotwórczych od wyrazów istniejących w języku przez dodawanie lub odrzucenie afiksów, zestawienie elementów: накрут-ить -> накрут-к-а (duży zarobek), дразни-ть -> дразни-льщик (przedrzeźniacz), земля -> земля - не, запад -> про-западный, луна -> при-лун-е-ние (lądowanie na Księżycu), стыковка -> ра-стык-овать (rozłączyć), луна-> луно-ход, космо-дром, аэро-дром, токсико-мания, раз-государств-ление, пост-ельцинский, супер-выгодный, звук-> о-звучать, наличка омон (skrót od: Отряд милиции особого назначения)

- neologizmy zapożyczone (заимствованные):

- >wyrazy przeniesione do języka rosyjskiego z języków obcych, często w dosłownym brzmieniu i dosłownej pisowni: ваучер, имидж, маркетинг, ноу-хау, триллер, мотороллер, виндсёрфинг, гамбургер, спиннинг, кондиционер, буклет, имиджмейкер, саммит, Интернет

-> lub też wyrazy zapożyczone z innych podsystemów języka - z dialektów, żargonu, mowy potocznej: умелец (mądrala), показуха, беспредел (szczyt czegoś), разборка (rozliczenia), тусовка (impreza).

- neologizmy - kalki leksykalne i frazeologiczne - wyrazy i połączenia wyrazowe utworzone pod wpływem wzorów obcojęzycznych: крутой (высшая степень проявления оценки качества - производящий сильное впечатление своей решительностью, манерами и образом поведения, способностью влиять на окружающих) - крутой мужчина, человек, бизнесмен, крутые ребята, самые крутые события недели - jest to kalka, tłumaczenie jednego ze znaczeń wyrazu angielskiego though (mocny); бритоголовые (англ. skinheads - łysi), горячая линия (англ. hot line - gorąca linia), утечка мозгов (англ. brain drain - drenaż mózgów)

- neologizmy semantyczne lub neosemantyzmy (семантические неологизмы, инновации, переосмысления, неосемантизмы) - istniejącym wyrazom nadaje się nowe znaczenie. Wiele neosemantyzmów jest związane ze zmianami gospodarczymi, społecznymi, politycznymi:

-> теневой (связанный с незаконными способами обогощения) - nielegalny - теневой бизнес, теневая экономика (szara strefa), теневая занятость;

->паралич (полное бездействие власти, экономических, социальных и политических механизмов в государстве) - паралич власти, экономика на грани паралича;

-> гастролёр (преступник, совершающий преступления за пределами своего постоянного проживания);

-> зелёные - доллары США;

-> яблочный (относящийся к общественно-политическому объединению «Яблоко»);

-> обвал/обвальный (бедствие, катастрофа, настигшая людей) - обвальная приватизация, обвал национальной валюты (spadek).

Wiele neologizmów semantycznych pojawiło się w terminologii komputerowej: взломщик (тот, кто «вламывает» компьютерные программы -haker); вирус (wirus komputerowy), рабочий стол (pulpit), мышь (myszka), папка (folder).

---